Czasy Now ożytne tom 11/1997 Periodyk p o św ię c o n y dziejom polskim i p o w szech n y m od XV d o XX wieku
Jan u sz T. M aciu szk o ( Warszawa)
Proces k onfesjonalizacji w Europie i w Polsce.
K ontekst w yzn an iow y synodu gen eraln ego toru ńsk iego z roku 1595
E w a n g e lic k i sy n o d g e n e ra ln y to ru ń sk i 1595 r. b y w a p rz e d s ta w ia n y p rz e z h isto ry k ó w ja k o k a rtk a z d z ie jó w p o lsk iej to le ra n c ji lub p o c z ą tk ó w p o ls k ie g o e k u m e n iz m u . M o im z a d a n ie m b ę d z ie je d n a k n ie ty le w e ry fik a c ja te g o ro d z a ju o p in ii, ile ra c z e j p ró b a s p o jrz e n ia n a te n sy n o d z p e rs p e k ty w y n ie je g o w y ją tk o w o śc i, a le ty p o w o ś c i d la p ro c e s ó w d z ie ją c y c h się w K o śc io ła c h e w a n g e lic k ic h ta m te g o c zasu . Z tej p e rs p e k ty w y K o ro n a i L itw a n ie k o n ie c z n ie w y g lą d a ją j a k s z c z ę ś liw a w y sp a z g o d y w y iz o lo w a n a z te n d e n c ji s p o r ó w e u ro p e jsk ic h i o g ó ln ie js z e g o k o n te k s tu h is to ry c z n e g o . B ra k o d z e w u np. n a ire n ic z n e p ro p o z y c je B. B y th n e ra m a b o w ie m i in n e p rz y c z y n y , n iż ich n aiw n o ść , b ra k re a liz m u , w rę c z fa n ta sty c z n o ść .
P o d s ta w o w ą te n d e n c ją w ło n ie p ro te s ta n ty z m u d ru g ie j p o ło w y X V I w ie k u by ło sz u k a n ie w ła sn e j to ż s a m o śc i w y z n a n io w e j p rz e z p o s z c z e g ó ln e K o śc io ły . P ro c e s ten b y w a n a z y w a n y p ro c e s e m k o n fe s jo n a liz a c ji. O ile d z ia ła n ia u n ijn e b ą d ź e k u m e n iz u ją c e m a ją n a w z g lę d z ie to , c o w d o k try n a c h k o śc ie ln y c h j e s t w sp ó ln e , b lisk ie , ro z u m ia n e p o d o b n ie , o ty le k o n fe s jo n a liz a c ja o z n a c z a k o n c e n tra c ję n a w ła sn e j d o k try n ie , i to w p rz e k o n a n iu , ż e ty lk o o n a p ra w id ło w o o d c z y tu je te k s t i p o s ła n ie P is m a św . K o n fe s jo n a liz a c ja w g ru n c ie rz e c z y j e s t p ro c e s e m o b e c n y m ju ż w p o c z ą tk a c h re fo rm a c ji i p rz e k r a c z a sw y m z a się g ie m c e z u rę w ie k u X V II. N ie m o ż n a w y k lu c z y ć , że p ro c e s te n b y ł w rę c z w p is a n y w lo g ik ę ro z w o ju re fo rm a c ji i n ie m o ż n a b y ło z a te m g o u n ik n ąć. P ra c a te o lo g ó w i g re m ió w k o śc ie ln y c h m o g ła a lb o p ro c e s te n w z m a g a ć , a lb o o s ła b ia ć - c a łk o w ite u n ik n ię c ie g o b y ło p ra w d o p o d o b n ie n iem o żliw e.
P o g lą d te n m o ż n a u w ia ry g o d n ić w sk a z u ją c n a isto tn e p o d o b ie ń s tw o p rz e b ie g u k o n fe s jo n a liz a c ji w o b rę b ie p o sz c z e g ó ln y c h d e n o m in a c ji k o śc ie ln y c h . W p o c z ą tk o w e j fa z ie re fo rm a c ji k a m ie n ie m p ro b ie rc z y m b y ła k w e stia o c e n y R z y m u - n ie sam e g o k a to lic y z m u , g d y ż to c ia ła i in sty tu c je k o śc ie ln e g o R zy m u tra k to w a n o ja k o za k a łę k a to lic y z m u . P ó ź n ie js z a n e g a c ja c a łe g o K o ś c io ła rz y m sk ie g o - g d y i k a to lic y z m o s ą d z o n o p o d o b n ie j a k stru k tu ry o rg a n iz a c y jn e W a ty k a n u - p o c ią g n ę ła z a s o b ą k o n ie c z n o ś ć p re c y z o w a n ia w ła sn e j d o k try n y d o g m a ty c z n e j, s p rz e c iw ia ją c e j się d o g m a ty c e k a to lic k ie j. K ilk a n e w ra lg ic z n y c h p u n k tó w , d o ty c z ą c y c h ją d r a d o g m a ty k i, w ty m m .in. n a u c z a n ie o sa k ra m e n ta c h , o d p o c z ą tk u ro z ry w a ło p ro te sta n ty z m . T rz e b a z ro z u m ie ć , że w w a ru n k a c h ta m te g o c z a su tru d n o b y ło z n a le ź ć w śró d te o lo g ó w s tro n n ik ó w k o n c e p c ji e k u m e n ic z n y c h i k o m p ro m iso w y c h . P o z n a w a n ie te k s tu P is m a św. i o p a n o w y w a n ie a rk a n ó w lin g w isty k i o ra z h e rm e n e u ty k i b ib lijn e j n ie o w o c o w a ło (b o m o ż e i n ie m o g ło ) o g ó ln ie js z ą z g o d n o ś c ią p o g lą d ó w . R o z m a ite in te rp re ta c je z w ła sz c z a w ę z ło w y c h te k s tó w b ib lijn y c h tra k to w a n o ja k o o d k ry c ia w a rte g ło s z e n ia w k ażd y ch w a ru n k a c h . W d o d a tk u u n ie je d n e g o z te o lo g ó w i h u m a n istó w w a rto ś ć ty c h o d k ry ć ro sła w ra z z p rz e k o n a n ie m , ż e o d s ła n ia się tre ś c i z a k ry te d o tą d p rz e d c z ło w ie k ie m p rz e z w ie lo w ie k o w y d y k ta t b łę d ó w p a p ie sk ic h . T a k w ię c ru c h y re fo rm a c y jn e z n a jd o w a ły w
-g ru n c ie rz e c z y w ię c e j sp o s o b n o ś c i ku k sz ta łto w a n iu p a rty k u la ry z m ó w , n iż w sp ó ln e j te o lo g ii, w tym d o g m a ty k i. Z n a m ie n n e je s t to, ż e d z ia ło się to m im o z n a c z ą c e g o p o d o b ie ń s tw a m y ś le n ia te o lo g ic z n e g o , p o d o b ie ń s tw m e to d o lo g ic z n y c h w z a k re s ie e g z e g e z y i k ry ty k i te o lo g ic z n e j, isto tn y ch p o d o b ie ń s tw filo z o fic z n y c h (d z ie d z ic tw o św . A u g u sty n a ) i h u m a n isty c z n y c h (g łó w n ie w a rsz ta t filo lo g ic z n y ). W św ie c ie , k tó ry w y rw a ł się z p re p o n d e ra n c ji s ta re g o K o śc io ła , k a ż d e p o d o b ie ń s tw o n o w e g o s p o jrz e n ia n a istotę K o śc io ła s k u te c z n ie b y ło n iw e lo w a n e p rz e z p o d n o sz o n e ró ż n ic e . T e z a ś tra k to w a n o n ie ty le ja k o w y ra z w o ln o śc i te o lo g ic z n e j lub zn ak i ta ń c a z w y c ię stw a na g ru z a c h sta re g o p o rz ą d k u , ile j a k o p rz y b liż a n ie się d o p ra w d y z a fa łsz o w a n e j d a w n ie j i n ie d o k o ń c a w ła śc iw ie o d c z y ta n e j p rz e z in n y ch re fo rm a to ró w . N a tym tle p o w s ta ją p o d sta w o w e p is m a k o n fe s y jn e , k re ś lą c e w y k ła d n ię d o g m a ty c z n ą (tzw . K sięg i S y m b o lic z n e ). L u te ra ń sk ie i k a lw in isty c z n e k sięg i w y z n a n io w e w p ie rw s z e j m ie rz e o k re ś la ją sw o je n a u c z a n ie w sto su n k u d o K o ś c io ła rz y m sk ie g o . Z c z a se m je d n a k c o ra z w id o c z n ie js z ą p o z y c ję z y sk u je w n ich i w innych te k s ta c h w e w n ę trz n y s p ó r p o m ię d z y k o n fesjam i e w a n g e lic k im i, a n a w e t n u rta m i te o lo g ic z n y m i w e w n ą trz k sz ta łtu ją c y c h się K o śc io łó w (n p . s p ra w a n u rtu filip isty c z n e g o ). T a k w ię c c h o c ia ż z a g ro ż e n ie ze stro n y k a to lic y z m u n ie u stę p o w a ło , to o n sam p rz e s ta w a ł b y ć tra k to w a n y ja k o je d y n e n ie b e z p ie c z e ń s tw o - e w a n g e lic k i k o n k u re n t b y w a ł tra k to w a n y ta k ż e n ie p rz y c h y ln ie (c h o ć p o d sta w o w y re p e rtu a r sfo rm u ło w a ń k ry ty c z n y c h i e p ite tó w b y ł z n a c z n ie o g lę d n ie js z y ). S iłą rz e c z y , w m o m e n c ie , w k tó ry m stro n y re fo rm a c y jn e d o sz ły d o w n io sk u , że m o g ą się p o g o d z ić ze s o b ą ty lk o p o p rz e z w z a je m n e u z n a n ie sie b ie , a to m o ż n a z k o lei u z y sk a ć je d y n ie p o p rz e z z g o d ę w sz y stk ic h na je d e n p o g lą d w k a ż d e j z n e w ra lg ic z n y c h k w estii d o g m a ty c z n y c h , p ro c e s k o n fe s jo n a liz a c ji d o z n a ł p o tę ż n e g o p rz y s p ie sz e n ia . K a ż d a b o w ie m ze stro n n ie w ą tp iła , ż e to je j p o g lą d ja k o słu sz n y z o s ta n ie z a a p ro b o w a n y p rz e z p o z o sta ły c h u c z e stn ik ó w d y sk u s ji. Im g łę b ie j w X V I w ie k , ty m m n iej p rz y p o m in a ją o n e d ia lo g , a ty m b a rd z ie j s ta ją się o n e m o n o lo g a m i w y g ła sz a n y m i n a o s o b n y c h sc e n a c h . O ile j u ż w c z a sie tzw . k o lo k w iu m m a rb u rsk ie g o (1 5 2 9 r.) L u te r i Z w in g li n ie d o sz li do o s ta te c z n e g o p o ro z u m ie n ia , to je d n a k w k ilk u n a stu g łó w n y c h p u n k ta c h uznali ró w n o p ra w n o ś ć sw o ic h p o g lą d ó w (w ty m o d n o śn ie d o „ le itm o tiw u ” re fo rm a c ji - z a g a d n ie n ia u sp ra w ie d liw ie n ia ). U sch y łk u stu le c ia p rz y p u s z c z a ln ie p ro to k ó ł ro z b ie ż n o ś c i b y łb y d łu ż s z y (c h o ć z a p e w n e nie ta k d łu g i, j a k p ro to k ó ł z b ie ż n o śc i). W o b e c p ew n ej in te le k tu a ln e j p u stk i (sp o w o d o w a n e j p rz y z w y c z a je n ie m się d o w y zw ań g ło s z o n y c h p rz e z k a to lic y z m , a k c e p ta c ją ró ż n ie n ia się o d e w a n g e lic k ic h p a rtn e ró w , b ra k ie m m o ty w acji d o d ia lo g u z n im i) p ó ź n ie jsz e p is m a k o n fe s y jn e c o ra z czę śc ie j s ta n o w ią a lb o u sz c z e g ó ło w ie n ie w y k ła d u tre śc i p rz e d s ta w io n y c h w z a ry s ie j u ż w c z e ś n ie j, a lb o k o m e n to w a n ie c o ra z b a rd z ie j h is to ry c z n e g o d o ro b k u p ie rw s z y c h fa z re fo rm a c ji. W d o d a tk u d o ro b e k ten tra k to w a n o z w ie lk ą e s ty m ą ja k o d o ro b e k O jc ó w R e fo rm a c ji - re w o lu c y jn e n u ty k o m e n ta rz a w g rę w o b e c te g o n ie w c h o d z iły . K o n ie c z n o ś ć z a ś e k sp lik a c ji ró ż n ic o d innych K o śc io łó w o ra z d e k la ro w a n ia k ry ty czn ej p o sta w y w o b e c n u rtó w p ro te s ta n c k ic h u zn an y ch z a b łę d n e lu b z w o d n ic z e , sta n ę ła u p o d s ta w ro d z e n ia się o rto d o k s ji p ro te sta n c k ie j: lu te ra ń sk ie j i k a lw in isty c z n e j. W e fe k c ie K o śc io ły sk u p iły się n a b a d a n iu w ła sn y c h K sią g S y m b o lic z n y c h , k o n fro n to w a n iu p o sz c z e g ó ln y c h z a p is ó w w n ich na ja k iś te m a t i - j u ż w X V II w iek u - n a sw o istej sc h o la sty c e . K o n c e n tro w a n o się n a w łasn y m w y z n a n iu i to w o p a rc iu o p o g lą d y i a u to ró w u z n a n y c h z a b e z w z g lę d n ie o rto d o k sy jn e w o b rę b ie w łasn ej w sp ó ln o ty w y z n a n io w e j. K o n fe s jo n a liz a c ja d o k try n k o śc ie ln y c h d o s z ła sw ej p ełn i re a liz u ją c sw ój n ie u b ła g a n y s c e n a riu sz . T rz e b a d o d a ć , że to sa m o sta ło się p o stro n ie k a to lic k ie j.
O b ra d y s o b o ru try d e n c k ie g o p rz y n io sły p rz e c ie ż nie ty lk o k o n s o lid a c ję k a to lic y z m u , ale ró w n ie ż je g o z e ś ro d k o w a n ie się na w łasn ej d o k try n ie i w z m o c n ie n ie ty c h w sz y stk ic h e le m e n tó w d o k try n y , k tó re z o sta ły z a k w e stio n o w a n e p rz e z re fo rm a c ję . R ó w n ie ż i k a to lic y z m p o p a d n ie w p e w ie n k rą g n ie m o ż n o śc i w ted y , g d y d o ty c h c z a so w i w ro g o w ie z a jm ą się c y z e lo w a n ie m w łasn ej d o k try n y i on sam p o c z n ie b u d o w a ć w ła sn ą n e o s c h o la sty k ę . W te n sp o s ó b a k c e n to w a n ie ró ż n ic w y zn an io w y ch p rz e z stro n y sp o ró w re lig ijn y c h w s p ó łtw o rz y ło sa m o n a p ę d z a ją c ą się s p ira lę k o n fe s jo n a liz a c ji. P ra g n ie n ie p e łn e j id e n ty fik a c ji z c a ło ś c ią p o g lą d ó w re lig ijn y c h ja k ie g o ś n urtu - b e z k o n ie c z n o śc i z a c h o w a ń k o m p ro m iso w y c h - w z m a c n ia ło o d stro n y p sy c h o lo g ic z n e j o b ro ty tej sp irali. C ię ż e j j e s t o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie o ź ró d ła te g o z a c h o w a n ia p o stro n ie e w a n g e lic k ie j: c z y w y n ik a ło o n o z p o stk a to lic k ie g o p ra g n ie n ia i naw y k u je d n o lite g o n a u c z a n ia , czy z c h ę c i tłu m ie n ia w z a ro d k u ru c h ó w m o g ą c y c h d z ia ła ć o d śro d k o w o , c z y z p ra g n ie n ia o d k ry w a n ia ty lk o p ra w d y na w ła s n ą ręk ę?
P rz e d s ta w io n y p o w y żej sc e n a riu s z ty tu ło w e g o p ro c e s u z a w ie ra p e w n e u śc iśle n ia d e fin ic y jn e , a le j e s t te ż w p ew n ej m ie rz e m o d e le m b ą d ź sc h e m a te m . W p rz e strz e n i h is to ry c z n e j m o g ą p o ja w ia ć się - i się p o ja w ia ją - fak ty k łó c ą c e się w ja k ie jś m ie rz e ze s c h e m a ta m i, a c z m o g ą c e (c e lo w o lub m im o w o ln ie ) o d d z ia ły w a ć z g o d n ie z w e k to ra m i ty p o w y m i d la d a n e g o m o d e lu . W n aszy m w y p a d k u tak im fak tem b ę d z ie m .in. z ja w is k o k ry p to k a lw in iz m u , ty p o w e d la k ra jó w n ie m ie c k ic h . M ia n e m tym z w y k le n a z y w a n o p o g lą d y te o lo g ó w i te o lo g ię p ro w e n ie n c ji lu te ra ń sk ie j, a c z z o rie n to w a n e w isto tn y ch k w e stia c h n a k a lw in isty c z n e ich z ro z u m ie n ie ; rz a d z ie j zaś s w o is tą „ d y w e rs ję ” k a lw in istó w w o b e c lu teran . W b re w o c z e k iw a n io m , ta fo rm a o rie n to w a n ia te o lo g ii nie b y ła ani n a z b y t a tra k c y jn a , ani sp e c ja ln ie ro z w in ię ta . N ie b y ł w je j o b rę b ie m o żliw y o d rę b n y , c z y te ln y p a ra d y g m a t te o lo g ic z n y - w p o sz u k iw a n iu tre ś c i n o w a to rs k ic h lub re w o lu c y jn y c h n ie b y ło w ię c sen su tam się z w ra c a ć . T a k ż e z w o le n n ic y k o m p ro m isu i ire n isty k i n ie z n a jd o w a li tu w y s ta rc z a ją c o m o c n e g o a rg u m e n tu , by p rz y c ią g n ą ć z w o le n n ik ó w c z y ste g o n a u c z a n ia k o n fe s y jn e g o . R ó ż n ic e b o w iem w o c e n ie z ja w is k a w ro d z a ju k ry p to k a lw in iz m u d o ty c z y ły w g ru n c ie rz e c z y ty ch sam y c h e le m e n tó w d o k try n a ln y c h , c o w w y p ad k u n u rtó w o rto d o k sy jn y c h . T a k w ięc, je ż e li stro n y d z ie liła s p ra w a m .in . sa k ra m e n to lo g ii, to o d su n ię c ie się o d m yśli re fo rm a to ró w i w d ro ż o n e g o j u ż s p o s o b u m y ś le n ia te o lo g ic z n e g o nic b y nie d a ło . K o n se rw a ty z m i literalizm o d c z y ty w a n ia p o p rz e d n ik ó w b y ł z g ru n tu p o tę ż n ie js z y , n iż d o ść m a ło sta b iln a p ró b a n a u c z a n ia k o m p ro m iso w e g o , o p a rta n a w y sp e k u lo w a n y m i sz tu c z n y m sp ek tru m z a g a d n ie ń i in te rp re ta c ji. Z d ru g ie j stro n y , k a ż d y u c z e stn ik ry w a liz a c ji w o la łb y o c a lić j a k n a jw ię c e j z e sw e g o sta n o w isk a . F o rm u ły k o m p ro m iso w e n ie z a d o w a la ły in te le k tu a ln ie i re lig ijn ie , ta k ż e ja k o p o w s ta ją c e w d ro d z e w y ra c h o w a n ia , a nie s p o n ta n ic z n ie , w z g o d z ie z n a tu ra ln y m p o rz ą d k ie m h is to rii. U ję c ia o rto d o k s y jn e by ły ro z b ie ż n e , a le ty lk o d w a; d o jś c ie trz e c ie g o - „ m ie s z a n e g o ” - d y sk u s ję k o m p lik o w a ło i z w ię k s z a ło lic z b ę m o ż liw y c h .p o ty c z e k . W in te re sie c z y ste g o ro z s ą d k u p o stu la te m o c z y w isty m sta ło się z a te m p rz y w ró c e n ie k la ro w n e j linii fro n tu - d w u b ie g u n o w e j w izji o rto d o k s ji d w ó c h w y z n a ń . U ję c ie trz e c ie , p o d a tn e n a atak i z ró ż n y c h stro n , by ło w ła ś c iw ie o d p o c z ą tk u sk a z a n e n a p o ra ż k ę . Je d n a k je g o p o w sta n ie b y ło k o n ie c z n e . M u s ie li się z n a le ź ć k ry ty c y ow ej d w u b ie g u n o w o śc i, w id z ą c y n ie b e z p ie c z e ń s tw a sto ją c e z a n ią, n ie z a le ż n ie o d te g o , c z y by li id e a listy c z n y m i te o lo g a m i, c z y w y ra c h o w a n y m i p o lity k a m i. W re z u lta c ie , p o sz u k iw a n ia d ro g i k o m p ro m isu lub p o d o b n e j d o niej w z m o c n iły ru c h y o rto d o k s ji i sta ły się je j sw o isty m k a ta liz a to re m .
T rz e b a w re s z c ie z a u w a ż y ć , j a k d a le c e n a p rz e b ie g k o n fe s jo n a liz a c ji w p ły n ę ły w o jn y re lig ijn e . P o d z ia ł w a lc z ą c y c h stro n w e d łu g k lu c z a w y z n a n io w e g o b a rd z o m o c n o m u s ia ł d z ie lić s p o łe c z e ń s tw a i p o lity k ó w . W o jn y re lig ijn e w y m u sz a ły sp o g lą d a n ie n a o so b y in n e g o w y z n a n ia ja k o n a rz e c z y w is te g o p rz e c iw n ik a i w ro g a . Ich m im o w o ln y m efek tem sta w a ło się ty m m o c n ie js z e p rz y w ią z a n ie d o w ła sn e g o w y z n a n ia , b u d o w a n ie p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a ty lk o w śró d w sp ó łw y z n a w c ó w . P rz y p u s z c z a ln ie d o c h o d z iła te ż d o g ło su p a m ię ć h isto ry c z n a : nie m o ż n a o d e jś ć o d w y z n a n ia , z a is tn ie n ie i w o ln o ść k tó re g o p o n ie s io n o n ie m a łą d a n in ę k rw i. P rz y w ią z a n ie d o re g io n u (k ra ju ) i je g o tra d y c ji n a k a z a ło m a n ife sto w a ć ty m m o cn iej p rz y n a le ż n o ść d o w y z n a w a n e g o tu o b rz ą d k u re lig ijn e g o .
W p o n iż s z y m o m ó w ie n iu k o n c e n tro w a ć się b ę d ę g łó w n ie n a p ro c e s a c h d z ie ją c y c h się w N ie m c z e c h i w P o lsc e . S z c z e g ó ło w sz e o m ó w ie n ie w y d a rz e ń w R z e sz y j e s t ce lo w e z te g o p o w o d u , ż e to ich p rz e b ie g n a jp o w a ż n ie j z a w a ż y ł n a ty m , c o d z ia ło się w R z e c z y p o sp o lite j. W p ro c e s ie p o stę p u ją c e j k o n fe s jo n a liz a c ji n a jis to tn ie js z ą za p e w n e ro lę o d e g ra ł F ilip M e la n c h to n , ja k k o lw ie k sta ło się ta k w b re w j e g o in te n c jo m i z a p a try w a n io m . G d y id z ie o n a jp o w a ż n ie js z e p u n k ty d y sk u s ji te o lo g ó w X V I w iek u , b y ł on w trz e c h w ę z ło w y c h sp ra w a c h n ie k ie d y z d a n ia o d rę b n e g o n iż k o n ty n u a to rz y o ry g in a ln e j m y śli L u tra. B y ły to z a g a d n ie n ia sy n e rg iz m u , u c z y n k ó w i k o m u n ii. T e trz y sp ra w y , c h o ć w ró ż n y m c z a s ie w ró ż n y m n atę ż e n iu b ę d ą p o d s ta w ą n u rtu w lu te ra n iz m ie z w a n e g o filip iz m e m . F irm o w a n ie p rz e z M e la n c h to n a p e w n y c h ro z s trz y g n ię ć n ie z a w sz e b y ło sp o w o d o w a n e ty lk o je g o p o g lą d a m i. C z a se m b y ł o n a u to re m d o k u m e n tó w n a d m ie rn ie k o m p ro m iso w y c h lub m ało o stry c h p o ję c io w o , k tó ry c h p o w sta n ie w y m u siła sy tu a c ja h isto ry c z n a . P rz y k ła d e m m o ż e b y ć in terim a u g sb u rsk ie z 1540 r., w y m u sz a ją c e n a stro n ie e w a n g e lic k ie j p ra k ty c z n ie re s ty tu c ję k a to lic y z m u z a w y ją tk ie m fo rm y o b rz ę d u k o m u n ii i c e lib a tu d u c h o w n y c h . P rz e c iw te m u z a p is o w i w y stą p iły sta n y sask ie, u c h w a la ją c tzw . in terim lip sk ie, z a w ie ra ją c e M e la n c h to n o w e u ję c ie n au k i o u sp ra w ie d liw ie n iu , w sw o im w y d ź w ię k u k a to lic k ie - c h o ć w o b e c o rto d o k s ji rzy m sk iej z ła g o d z o n e , a n a s tę p n ie p rz y z w a la ją c e n a z a c h o w a n ie c e re m o n ii k a to lic k ic h , ale b e z w y m o g u p rz e s trz e g a n ia k a n o n u m sz a ln e g o .
D e c y d u ją c ą ro lę w p rz e b ie g u o p is y w a n e g o tu p ro c e s u m ia ł p o k ó j a u g sb u rsk i z 1555 r. M e c h a n ic z n ie k s z ta łtu ją c e p rz e s trz e ń w y z n a n io w ą u z n a n ie z a s a d y cuius regio, eius religio z a p o b ie g a ło k o n flik to m z b ro jn y m , a le d z ie liło te ry to ria N ie m ie c w e d łu g k lu c z a w y z n a n io w e g o i n ie z a p o b ie g a ło k o n flik to m d o g m a ty c z n y m . W m y śl te j z a sa d y n iu a n s e k o n fe s y jn e n a s z c z e b la c h w ła d z y m o g ły o d c is k a ć sw e p ię tn o n a całe j te ry to ria ln e j d z ie d z in ie . S tą d te o lo g o w ie sta ra li się o p a n o w a ć sw o im i p o g ląd am i z w ła s z c z a sfe ry d w o rsk ie . N a d to je j k o n s e k w e n c ją b y ła w y m u s z o n a k o n c e n tra c ja na w ła sn y m ż y w io le k o n fe s y jn y m i ste re o ty p iz a c ja p rz e c iw n ik a re lig ijn e g o . W te n s p o s ó b k o n fe s jo n a liz a c ja z y sk a ła n o w y , p o tę ż n y im puls.
W ło n ie lu te ra n iz m u p o ja w iły się z a s a d n ic z e sp o ry d o g m a ty c z n e . W ś ró d n ic h d la nas isto tn e b ę d ą d w a. P ie rw s z y to tzw . s p ó r o a d ia fo ra , w y w o ła n y sta n o w isk ie m M e la n c h to n a z a w a rty m w te k ś c ie in terim lip sk ie g o , a m ia n o w ic ie tw ie rd z e n ie m au to ra, ż e o ra n d z e o ra z sk u te c z n o śc i o b y c z a jó w i o b rz ę d ó w k o śc ie ln y c h nie d e c y d u je ich k a to lic k o ś ć a lb o e w a n g e lic k o ść ; to , c o p o w ie rz c h o w n e , n ie j e s t isto tn e (s tą d n a z w a sp o ru ). P rz e c iw ta k ie m u p o g lą d o w i o p o w ie d z ie li się g n e s io lu te ra n ie (tj. o rto d o k sy jn i k o n ty n u a to rz y „ c z y s te j” n a u k i L u tra ) w y ro k u ją c y , ż e in statu confessionis n ic nie je s t o b o ję tn e . D ru g i z rz ę d u , s p ó r m a jo ry sty c z n y , w z ią ł s w ą n a z w ę o d n a z w isk a Je rz e g o M a jo ra , filip isty . G ło s ił o n k o n ie c z n o ść d o b ry c h u c z y n k ó w d o z b a w ie n ia .
G n e s io lu te ra n in A m s d o r f o p o w ie d z ia ł się p rz e c iw tej k a to lic y z u ją c e j - je g o z d a n ie m - k o n c e p c ji, p o s u w a ją c się n a w e t d o z n ie k s z ta łc e n ia p o g lą d u L u tra w te z ie , że s ą o n e n a w e t d la z b a w ie n ia sz k o d liw e .
O te m p e ra tu rz e w y d a rz e ń m o ż e św ia d c z y ć fakt, ż e w tw ie rd z y g n e s io lu te ra n , j a k ą sta ła się z w o li k s ię c ia Je n a , p rz y b ra ły o n e d o ść n ie p rz e w id y w a n y o b ró t. Z w o le n n ic y sk ra jn e g o , n ie p rz e je d n a n e g o lu te ra n iz m u w y p o w ie d z ie li się p rz e c iw u m ia rk o w a n e m u g n e s io lu te ra n iz m o w i, c o sp o w o d o w a ło w y g n a n ie ich sam y c h z u n iw e rsy te tu . W ró c ili ta m d o p ie r o p o p a ru latach , w w y n ik u z m ia n n a tro n ie , a n ie re w iz ji w ła sn y c h z a p a try w a ń d o k try n a ln y c h .
T a k im w y d a rz e n io m i ro z ry w a n iu e w a n g e lic y z m u n ie m ie c k ie g o u siło w a n o z a p o b ie c sto s u n k o w o sz y b k o . W ię c e j w y o b ra ź n i w in ic jo w a n iu o d p o w ie d n ic h k ro k ó w m ieli św ie c c y d z ia ła c z e k o śc ie ln i. G łó w n ie z a ich s p r a w ą w 1558 r. c z ę ś ć w a ż n ie jsz y c h p ro te s ta n c k ic h k się stw R z e sz y z a w a rła tzw . U g o d ę fra n k fu rc k ą o p a rtą n a te k ś c ie K sią g S y m b o lic z n y c h (K o n fe sji A u g sb u rsk ie j i A p o lo g ii K o n fe sji A u g sb u rsk ie j o ra z sy m b o la c h s ta ro k o śc ie ln y c h ). S am te k s t d e k la ra c ji a u to rs tw a M e la n c h to n a , c h o ć d o ść n e u tra ln y d o g m a ty c z n ie , z o s ta ł tu i ó w d z ie p rz y ję ty n e g a ty w n ie , ty lk o z u w a g i n a o so b ę a u to ra o ra z k o n te k s t p o lity c z n y . O b a k s ię s tw a sa s k ie d z ie liły s p o ry d y n a sty c z n e z w ią z a n e je s z c z e z w y b o ra m i so ju sz y w c z a s ie w o jn y s z m a lk a ld z k ie j o ra z p ro te k to ra t n ad k ie ru n k a m i k o n fe s y jn y m i w ło n ie lu te ra n iz m u . G n e s io lu te ra ń s k ie k się stw o sask ie n ie a p ro b o w a ło u zn a n e j z a filip is ty c z n ą U g o d y , p ro m u ją c w to m ie js c e K o n fu ta c ję w e im a r s k ą (1 5 5 9 r.). W o d p o w ie d z i, o s o b n ą i p a rty k u la r n ą w sto su n k u d o stro n y U g o d y fra n k fu rc k ie j d e k la ra c ję d o g m a ty c z n ą , p rz y ję ła filip isty c z n ą S a k so n ia e le k to rs k a („ C o rp u s d o c trin a e c h ris tia n a e ” , 1560 r.). K o n flik ty p o g łę b iła w s p o m n ia n a s p ra w a g n e s io lu te ra ń s k ic h te o lo g ó w w Je n ie o ra z o p a n o w a n ie e le k to rs tw a sa sk ie g o p rz e z k ry p to k a lw in is tó w (a ż d o 1574 r., k ied y to p rz y w ó d c y k ry p to k a lw in iz m u z o sta li a re s z to w a n i).
K o le jn e p ró b y p rz e z w y c ię ż e n ia k ry z y s ó w i p o d z ia łó w w y sz ły z in s p ira c ji p o lity c z n y c h K się s tw a W irte m b e rsk ie g o i sta ły się m o ż liw e d o p ie ro p o p rz e ła m a n iu s k ra jn y c h p o s ta w w p a ń stw a c h sa sk ic h . Z n a c z ą c ą ro lę o d e g ra ł w n ic h k a n c le rz u n iw e rs y te tu w T y b in d z e , Ja k u b A n d re a e . B y ł a u to re m K o n k o rd ii sz w a b sk ie j, z re w id o w a n e j i p rz e ro b io n e j p rz y u d z ia le te o lo g ó w d o ln o s a sk ic h d o k sz ta łtu K o n k o rd ii s z w a b s k o -s a k s o ń s k ie j. T e o lo g o w ie p o łu d n io w o n ie m ie c c y z re d a g o w a li w k ró tc e tzw . fo rm u łę m a u lb ro ń s k ą (M a u lb ro n n e r F o rm e l). N ie k tó rz y z n ic h p rz y u d z ia le te o lo g ó w m .in . z R o sto c k u i B ra n d e n b u rg ii o p ra c o w a li w o p a rc iu o te d o k u m e n ty tzw . K się g ę T o rg a w s k ą (1 5 7 6 r.), b ę d ą c ą p rz e r ó b k ą o b u k o n k o rd ii p o d k ą te m z a p is ó w fo rm u ły m a u lb ro ń s k ie j. P o n o w n e p rz e p ra c o w a n ie te k s tu p rz y n io sło je g o w e rsję z n a n ą ja k o K się g a B e rg u (1 5 7 7 r.). T a z aś ja k o Solida declaratio s ta ła się c z ę ś c ią F o rm u ły Z g o d y , w y d a n e j w 1577 r. S k ró t w y z n a n ia to rg a w s k ie g o z o s ta ł n a to m ia s t w c ią g n ię ty do F o rm u ły ja k o je j d ru g a c z ę ść ,, tj. Epitome. F o rm u ła Z g o d y , u z n a n a z a j e d n ą z K siąg sy m b o lic z n y c h i trz y la ta p ó ź n ie js z a K się g a Z g o d y , z a w ie ra ją c a p o d sta w o w e p ism a w y z n a n io w e lu te ra n iz m u , b y ła o s ta te c z n ą fo r m ą p o ro z u m ie n ia K o śc io łó w k ra jo w y c h o rie n ta c ji w itte n b e rsk ie j. W e d łu g je j z a sa d ro z w ija ł się p ó ź n ie jsz y lu te ra n iz m . F o rm u ła i K się g a o s tro d y sta n so w a ły się o d n u rtu filip isty c z n e g o ; je g o p rz e d s ta w ic ie le m u sie li w k o n s e k w e n c ji p rz y s tą p ić alb o d o o b o z u o rto d o k s y jn e g o lu te ra n iz m u , a lb o p rz e jść o s ta te c z n ie n a p o z y c je k a lw in isty c z n e . F ilip iz m b o w ie m ja k o w e rsja p o g lą d ó w p o ś re d n ic h o k a z a ł się nie d o u trz y m a n ia . P o d o b n ie k ry p to k a lw in iz m ja k o n ie o s tra fo rm a w y z n a n io w a o d c h o d z ił w p rz e s z ło ść . P o g o d z e n ie lu te ra n iz m u , b a la n s u ją c e g o m ięd zy
-o rt-o d -o k s ją a filip iz m e m z k a lw in is ty c z n ą n a u k ą -o k -o m u n ii św ., sta w a ł-o się w św ietle n o w o u sta lo n y c h sta n d a rd ó w te o lo g ic z n y c h z a m ie rz e n ie m tw o rz e n ia h y b ry d y b e z szan s n a p rz e ż y c ie . P ró b a re s ty tu o w a n ia k ry p to k a lw in iz m u n a p rz e ło m ie la t 80. i 90. X V I w ie k u w S a k so n ii e le k to rsk ie j s k o ń c z y ła się c a łk o w ity m fiask iem . P ew n e e le m e n ty ró ż n iły je d n a k z a s p ra w ą ty ch p ro c e s ó w k alw in izm n ie m ie c k i (o ile b y ł p ro m o w a n y p rz e z k sią ż ą t) i n p. s z w a jc a rsk i. N ie w y c h o d z iła w nim n a p lan p ie rw s z y n au k a o p re d e s ty n a c ji; w p e w n y ch p ro w in c ja c h p rzy z a c h o w a n iu o b o w ią z y w a n ia K o n fesji A u g sb u rsk ie j d e c y d o w a n o się w p ro w a d z a ć k a lw in isty c z n e fo rm y u stro ju k o śc ie ln e g o o ra z p o rz ą d k u litu rg ic z n e g o . S w o isty m m e m e n to s ta ła się p o d z ie lo n a H esja: D o ln a H e sja p o d p rz e w o d e m u n iw e rs y te tu w M a rb u rg u s ta n ę ła p rzy k a lw in iz m ie , G ó rn a - p rzy lu te ra n iz m ie i k re o w a n y m d la je g o p o trz e b u n iw e rs y te c ie w G ie ss e n . P ew n y ch in fo rm a c ji d o s ta rc z a ją te ż d z ie je p rz e jś c ia e le k to ra b ra n d e n b u rs k ie g o n a k alw in izm (1 6 1 3 r.) i w y d a n ia o so b n e j C o n fe s s io M a r c h ic a , o p a rte j n a filip isty c z n e j w ersji K o n fe sji A u g sb u rsk ie j. P o d w p ły w em kry ty k i p o d d a n y c h s k o ń c z y ło się n a z m ian ie w y z n a n ia w ła śc iw ie ty lk o p rz e z d o m p a n u ją c y , n ie m n ie j F o rm u ła Z g o d y p rz e s ta ła o b o w ią z y w a ć . K o m p ro m is m ia ł w tym w y p a d k u c h a ra k te r re d u k c y jn y - o b o w ią z y w a n ie n a jb a rd z ie j isto tn y ch d o k u m e n tó w w y z n a n io w y c h z o s ta ło z a w ie sz o n e .
W y d a rz e n ia n ie m ie c k ie d o ty c z ą g łó w n ie lu teran izm u . T rz e b a w ty m m ie js c u je d n a k p rz y p o m n ie ć , że p ro c e s y w ja k ie jś m ie rz e a n a lo g ic z n e d z ia ły się ta k ż e p o stro n ie re fo rm a c ji s z w a jc a rsk ie j. W 1545 r. św ia tło d z ie n n e u jrz a ł K a te c h iz m G en ew sk i. W p ra w d z ie w k ilk a lat p o te m (1 5 4 9 r.) p o d p is a n y z o s ta ł C o n s e n s u s T ig u rin u s, g o d z ą c y z w in g lia n i k a lw in istó w , Z u ry c h i G e n e w ę , B u llin g e ra i K a lw in a , to je d n a k z w y c ię ż a o p c ja b u d o w a n ia w p o s z c z e g ó ln y c h k ra ja c h o rie n tu ją c y c h się n a S z w a jc a rię w łasn y ch k o n fe s ji n a ro d o w y c h . D o k u m e n ty H e lw e tó w nie z o s ta ją p rz e z to u n ie w a ż n io n e , ale p o s tę p u je z a to p ro c e s p a rty k u ła ry z a c ji i b rak u p o c z u c ia je d n o ś c i, a w śla d z a nim i k o n fe s jo n a liz a c ja w ró ż n y c h k ra ja c h . W k ró tk im c z a sie p o w s ta ją m .in .: C o n fe ss io G a llic a n a (1 5 5 9 r.), C o n fe s s io S c o tic a n a (1 5 6 0 r.), C o n fe s s io B e lg ic a (1561 r.). W 1563 r. p o w sta je n ie m n ie j k się g a sy m b o lic z n a , k tó ra d o tą d c ie s z y się w ielk im p o w a ż a n ie m u re fo rm o w a n y c h i j e s t w sp ó łc z e ś n ie u z n a w a n a z a n ie ty lk o p o d s ta w o w ą k się g ę w y z n a n io w ą , a le i j e d n ą z n ie w ie lu z n a n ą w ła śc iw ie w sz y stk im w y z n a w c o m te g o K o śc io ła na ca ły m św iecie. T a k ą ra n g ę K a te c h iz m H e id e lb e rsk i - b o o nim m o w a - o s ią g n ą ł w sz a k ż e w w y n ik u d łu ż s z e g o p ro c e su . Sam te k s t p o w s ta ł z in s p ira c ji F ry d ery k a III, w ła d c y P a la ty n a tu , n ie b e z z w ią z k u z k ry p to k a lw in iz m e m w e le k to rstw ie saskim . J e g o a u to ra m i b y li O le w ia n u s - k a lw in ista i U rsin u s - filip ista . O sta te c z n e w y p ra c o w a n ie z a ło ż e ń d o g m a ty c z n y c h k a lw in iz m u p rz y n o s i C o n fe ss io H e lv e tic a P o s te r io r (1 5 6 6 r.) i ze w z g lę d u n a sp o ry te o lo g ic z n e w H o la n d ii - b ac z n ie o b s e rw o w a n e w c a łe j re fo rm o w a n e j E u ro p ie - p o s ta n o w ie n ie sy n o d u w D o rd re c h c ie (1 6 1 9 r.). W te n s p o s ó b k o rp u s d o k try n y k o n fe sy jn e j z o s ta ł trw a le u k sz ta łto w a n y .
S p ó jrz m y n a w y d a rz e n ia w p o d o b n y m c z a sie d z ie ją c e się na te re n ie R z e c z y p o s p o lite j. O b o k o rg a n iz o w a n ia się K o śc io łó w p ro te s ta n c k ic h w e d łu g w łasn y ch re g u ł k o n fe s y jn y c h z a z n a c z a się te n d e n c ja d o d ia lo g u m ię d z y w y z n a n io w e g o . W id z ia n o w nim n a rz ę d z ie d o p rz e k o n a n ia tro n u d o z a sa d e w a n g e lic y z m u o ra z śro d e k do o b ro n y p rz e d o b o z e m k a to lic k im . P o n a d to z a m ie rz a n o le p ie j się p o z n a ć j u ż ty lk o po stro n ie ew a n g e lic k ie j i b y ć m o ż e p rz e k o n a ć s o ju sz n ik ó w d o w ła sn y c h z a ło ż e ń d o g m a ty c z n y c h . W 1555 r. z a w a rto u n ię w K o ź m in k u p o m ię d z y m a ło p o ls k im i re fo rm o w a n y m i i b raćm i cz e sk im i. K a lw in iśc i u zn ali w y z n a n ie w ia ry b raci c z e sk ic h , n ie m n ie j p o sta n o w io n o o o d rę b n o ś c i o rg a n iz a c y jn e j o b u K o śc io łó w , c h o ć z d e c y d o w a n o o o d b y w a n iu w sp ó ln y c h
sy n o d ó w . H isto ry c y o c e n ia ją tę u n ię ja k o u n ię a b so rp c y jn ą . T y m c z a s e m je d e n z n a jb a rd z ie j w p ły w o w y c h rz e c z n ik ó w z b liż e n ia m ię d z y w y z n a n io w e g o , Jan Ł a sk i, g ło s ił p o s tu la t un ii fe d e ra c y jn e j. T en z aś, b ę d ą c , o w szem , zg o d n y m z z a ło ż e n ia m i ire n isty c z n y m i, słu ż y ł z a c h o w y w a n iu o d rę b n o ś c i w y z n a n io w e j. Ł ask i d b a ł w te n sp o s ó b m .in . o to , b y k ie ru n e k re fo rm o w a n y n ie z o s ta ł w c h ło n ię ty p rz e z in n e n u rty re fo rm a c y jn e a lb o u w ik ła n y w p o d o b n e ro z g ry w k i, j a k np. w N ie m c z e c h . K ie ru n e k p o stu lo w a n y p rz e z Ł a sk ie g o z n a la z ł w k ró tc e p o tw ie rd z e n ie w d e c y z ja c h z a p a d ły c h na sy n o d z ie w e W ło d z isła w iu (1 5 5 8 r.). Isto tn y m sy g n a łe m św ia d c z ą c y m o p o su w a ją c e j się k o n fe s jo n a liz a c ji był p rz e b ie g sy n o d u w K siążu (1 5 6 0 r.), na k tó ry m u w id o c z n iły się d o ść w y ra z iś c ie ró ż n ic e d o g m a ty c z n e i o rg a n iz a c y jn e K o śc io łó w i z b o ró w . O b ra d u ją c y w ty m ż e ro k u sy n o d lu terań sk i w P o zn an iu z u d z ia łe m b raci c z e sk ic h n ie z a k o ń c z y ł się - j a k le d w ie p ię ć lat w c z e śn ie j zja z d w K o ź m in k u - p o d p is a n ie m p rz e ło m o w y c h d o k u m e n tó w . S tro n y u z n a ły ran g ę d o g m a ty c z n ą sw o ic h p ism - k a ż d a sw o ich . Z kolei z ja z d w B u ż e n in ie (15 6 1 r.) sk o ń c z y ł się k o m p ro m ise m w d u c h u u sta le ń z K o źm in k a. P o d s ta w ą d ia lo g u u n ijn e g o m ia ła się stać k o n fe s ja b raci c z e sk ic h , u jm u ją c a je d n a k z a g a d n ie n ie sa k ra m e n tu o łta rz a w d u c h u sz w a jc a rsk im . S y tu a c ja w W ie lk o p o ls c e b y ła n a d a l p a to w a . L u te ra n ie i b ra c ia c z e sc y n a sy n o d a c h w latach 1567 i 1570 n ie p o su n ę li się w p e rtra k ta c ja c h u n ijn y ch . Im m o cn iej stro n a lu te ra ń sk a fo rso w a ła w y łą c z n ą ro lę w n ich w K o n fe sji A u g sb u rsk ie j, ty m c z ę śc ie j b ra c ia c z e sc y w sk a z y w a li n a w a rto ś ć w ła sn e g o w y z n a n ia w iary . N ie b e z z n a c z e n ia d la ich a rg u m e n ta c ji b y ł fa k t p o p rz e d z e n ia w y z n a n ia b ra te rs k ie g o p rz e d m o w ą p rz e z M . L u tra. Je d y n y m fak ty czn y m p o ż y tk ie m d o ty c h c z a so w y c h sta ra ń b y ł p ak t o n ie a g re sji trz e c h w y z n a ń e w a n g e lic k ic h - p od w z g lę d e m w y z n a n io w o -te o lo g ic z n y m nie d o s z ło d o trw a łe g o z b liż e n ia . N a w e t sy nod w ile ń sk i w m a rc u 1570 r., c h o c ia ż p o łą c z y ł re fo rm o w a n y c h i lu te ra n w d e k la ra c ji w sp ó ln e g o ro z u m ie n ia sa k ra m e n tu o łta rz a , n ie z a k o ń c z y ł się b a rd z ie j trw a ły m s u k c e s e m . J e g o p rz e b ie g w sk a z u je n a to m ia s t na to , ż e n ie z a w sz e s tro n a lu te ra ń sk a s k ło n n a b y ła z a m y k a ć się w o b rę b ie ty lk o w ła sn y c h w y o b ra ż e ń te o lo g ic z n y c h i w y z n a n io w y c h o ra z n a to , że w d o ść sp e c y fic z n y c h w a ru n k a c h lite w sk ic h w o la p o lity c z n a i sta ra n ia p a n ó w św ie c k ic h m o g ły k re o w a ć fak ty sk u te c z n ie j n iż n p . w W ie lk o p o ls c e .
Z ta k im i d o św ia d c z e n ia m i stro n y p rz y s tą p iły d o sy n o d u w S a n d o m ie rz u w 1570 r. T e k s t p rz y g o to w a n e j p rz e z re fo rm o w a n y c h n a tę o k a z ję k o n fe sji w y d ru k o w a n o w ta je m n ic y , nie c h c ą c p rz e d w c z e śn ie p ro w o k o w a ć d y sk u sji i nie b e z z a m ia ru p o sta w ie n ia p o z o sta ły c h u c z e stn ik ó w p rz e d fak tem d o k o n a n y m . K o n fe sja S a n d o m ie rs k a stan o w i p o ls k ie tłu m a c z e n ie II K o n fesji H e lw e c k ie j z a w ie ra ją c e p e w n e fo rm u ły k o m p ro m iso w e p rz e d e w sz y stk im w o b e c b raci c z e sk ic h o ra z filip isty c z n ie n a sta w io n e g o lu te ra n iz m u . N a k ło n ie n ie trz e c h K o śc io łó w d o u z n a n ia K o n fe sji S a n d o m ie rsk ie j ja k o w sp ó ln e g o d o k u m e n tu d o g m a ty c z n e g o n ie b y ło je d n a k m o żliw e. W p ra w d z ie w d ru k u K o n fesji S a n d o m ie rsk ie j p o ja w ił się d o d a te k k o n fe sy jn y lu terań sk i (w y k ła d n au k i o k o m u n ii św . z K o n fe sji S a sk ie j a u to rs tw a M e la n c h to n a z 1551 r.), ale nie s ta n o w ił on ani w y w o d u z in te g ro w a n e g o z c a ło ś c ią te k s tu , ani d o sta te c z n e j z a c h ę ty d o n a g łe j z m ia n y fro n tu p rz e z lu te ra n . Z r e s z tą b y ł on z ró w n o w a ż o n y p rz e z d o d a te k stric te k a lw in isty c z n y , tj. a n a lo g ic z n y w y k ła d d o g m a ty c z n y a u to rstw a K a lw in a i B ezy. M e to d ą k o m p ro m isu o k a z a ła się w tej sy tu a c ji nie w sp ó ln a k o n fe s ja , a d o k u m e n t U g o d y trz e c h w y zn ań , u z n a ją c y w z a je m n ą p ra w o w ie rn o ść stro n i p o m im o z a c h o w a n ia o d rę b n o ś c i o rg a n iz a c y jn y c h i litu rg ic z n y c h , z e z w a la ją c y n a w sp ó ln o tę o łta rz a i a m b o n y . O tw ie ra ło to d ro g ę d o d a ls z e j in te g ra c ji, w y k ra c z a ją c e j p o z a d o k o n a n e tu w z a je m n ie u zn a n ie
-w ażn o ści sa k ra m e n tó -w i -w y m ia n ę k a z n o d z ie jó -w . W tej sp ra -w ie latem 1570 r. m ia ł się z e b ra ć sy n o d trz e c h w y z n a ń , d o k tó re g o je d n a k n ig d y n ie d o sz ło . B ra c ia c z e sc y do U g o d y p rz y s tą p ili p o d w a ru n k ie m z a c h o w a n ia p ra w a d o w ła sn e j k o n fe sji. P o d o b n ie p o s tą p ili lu te ra n ie , c h o ć ich z g o d a na p rz y s tą p ie n ie d o un ii b y ła u z a le ż n io n a o d z a p is ó w p rz y s z łe j, w s p ó ln ie u k ła d a n e j k o n fe sji i a p ro b a ty p o s łu g iw a n ia się p rz e z n ich ró w n o le g le ta k ż e K o n fe s ją A u g sb u rsk ą . U g o d a w ślad z a K o n fe s ją S a n d o m ie rs k ą z a w ie ra a rty k u ł o k o m u n ii o p a rty n a K o n fe sji S ask iej. Z a ró w n o z a p is y w te k ś c ie sam ej U g o d y , ja k i ry c h ła p ra k ty k a j e j sto s o w a n ia w s k a z u ją n a to , ż e K o n fe sja b y ła ro z u m ia n a p rz e z w sz y stk ie tr z y K o ś c io ły ja k o o s o b n e w y z n a n ie re fo rm o w a n y c h , a n a lo g ic z n ie do K o n fe sji A u g sb u rsk ie j i K o n fe sji b ra c i c z esk ich . Z d ru g ie j je d n a k stro n y k alw in iści z a c z ę li o fic ja ln ie ró ż n ic o w a ć stro n ę lu te ra ń s k ą o ra z w ła s n ą sp rz y m ie rz o n ą z b raćm i cz e sk im i; b raci w id z ie li ja k o b liż sz y c h so b ie i ty m sam y m o d le g le js z y c h o d luteran. D ro g a d o ro z g ry w e k k o n fe s y jn y c h b y ła w ten s p o s ó b o tw arta.
N a ra z ie je d n a k p ro c e s n ie m ia ł je d n o z n a c z n e g o k ie ru n k u . W m a ju 1570 r. n o tu je m y Consignatio p o d p is a n e w P o z n a n iu p rz e z lu teran i b ra c i c z e sk ic h , w k tó rej a rty k u ł o k o m u n ii św . sp isa n y z o s ta ł w e d łu g linii sa n d o m ie rs k ie j. W k ró tc e je d n a k , n a se jm ie w a rsz a w sk im 1570 r. re fo rm o w a n i p rz e d s ta w ili u tro n u K o n fe sję S a n d o m ie rs k ą ja k o w s p ó ln ą k o n fe s ję w y z n a ń e w a n g e lic k ic h w P o lsc e , cz y m p o ru s z y li lu teran , k tó rz y n a ta k i n a ta k i z a b ie g n ie w y ra z ili z g o d y . O k o lic z n o ś c i p ie rw s z e g o b e z k ró le w ia i n a s tę p u ją c e b e z p o ś re d n io p o nim sp raw iły , ż e s p o ry m u s ia ły p ó jś ć n a b o k , a e n e rg ia z o s ta ła o b ró c o n a n a in n e p o trz e b y . D o sp ra w b e z p o ś re d n io k o n fe s y jn y c h p o w ró c o n o po k ilk u latach . P o stu la ty je d n o lite j o b rz ę d o w o śc i p o s ta w io n o n a sy n o d z ie p io trk o w sk im w 1578 r. B y ł on p r ó b ą u trz y m a n ia U g o d y S a n d o m ie rsk ie j, p o m im o w e jś c ia w ży cie F o rm u ły Z g o d y w N ie m c z e c h . Je d n a k ż e o b ra d u ją c y w ty m ż e m ie sią c u sy n o d w W iln ie z a k o ń c z y ł się z a k w e stio n o w a n ie m p rz e z lu teran w y k ła d u n a u k i o k o m u n ii w u jęciu U g o d y i w p ra k ty c e o d e jś c ie m lite w sk ie g o lu te ra n iz m u o d z a sa d sa n d o m ie rs k ic h . K o le jn y k ro k n a d ro d z e k o n fe s jo n a liz a c ji z o s ta ł p o sta w io n y .
W 1583 r. s y n o d g e n e ra ln y w e W ło d z isła w iu p rz e p ro w a d z ił u z n a n ie U g o d y za o fic ja ln y d o k u m e n t d o g m a ty c z n y w ie rn ie o d d a ją c y n a u c z a n ie trz e c h K o ścio łó w . O d rz u c o n o p rz y ty m z n a c z e n ie d la P o lsk i F o rm u ły Z g o d y ja k o nie p rz y s ta ją c e j do lo k a ln y c h w a ru n k ó w . N ie m n ie j w 1585 r. fia sk o s p o tk a ły p ró b y p o g o d z e n ia L itw y, lu te ra n ie ż ą d ali b o w ie m o d p o z o sta ły c h K o śc io łó w p rz y ję c ia K o n fesji A u g sb u rsk ie j (tzw . invariata z 1530 r.). W ro k u p o p rz e d z a ją c y m sy n o d to ru ń s k i (1 5 9 4 r.) w y d an o K o n fe s ję A u g s b u rs k ą w tłu m a c z e n iu E ra z m a G lic z n e ra . E d y c ja ta n ie g o d z iła b e z p o ś re d n io w K o n fe s ję S a n d o m ie rsk ą , a le b y ła o rto d o k s y jn a , b e z ak c e n tó w ek u m e n ic z n y c h i b a rd z o ź le z o sta ła p rz y ję ta , z w ła s z c z a p rz e z b raci c z e sk ic h , k tó ry ch n ie k tó re s fo rm u ło w a n ia g łę b o k o u raziły . Z ta k ą h ip o te k ą z p rz e s z ło śc i ro z p o c z y n a ł się w 1595 r. sy n o d to ru ń sk i. U z y sk a n o w p ra w d z ie n a nim p o tw ie rd z e n ie U g o d y S a n d o m ie rsk ie j, a le u ru c h o m io n y c h w cześn iej p ro c e s ó w n ie m o ż n a j u ż b y ło łatw o p o h a m o w a ć . D o w o d e m n a p o ru s z a n ie się e w a n g e lic y z m u w p rz e s trz e n i w y d a rz e ń i tre n d ó w e u ro p e js k ic h b y ła m .in . o p o z y c ja P a w ła G e ric k e . P ro te s to w a ł on, ja k o n ie p rz e je d n a n y z w o le n n ik o rto d o k s ji lu tersk iej, w o b e c w p is a n ia d o k o n fe s ji, a z w ła s z c z a d o U g o d y , a rty k u łu z K o n fe sji S ask iej o ra z w o b e c filip isty c z n e g o w y d źw ięk u ca łe j U g o d y . O d ż e g n a n ie się p rz e z o b e c n y c h o d te z G e ric k e g o b y ło p o w sz e c h n e , a le n ie p o z o s ta ło b e z e c h a ta k , g d y id zie o p rz y s z łe p o s ta n o w ie n ia , ja k i te z a p a d łe j u ż b e z p o ś re d n io w T o ru n iu . Z n o w u o d ro c z o n o u je d n o lic e n ie p o rz ą d k ó w litu rg ic z n y c h do p rz y s z łe g o sy n o d u g e n e ra ln e g o . S k o ro n ie u d a ło się to w c z a sie b e z p o ś re d n io , po
z je ź d z ie s a n d o m ie rs k im , ty m m n ie js z e by ły sz a n s e na d o k o n a n ie te g o w c z a sie siln ie j u ż p o su n ię te j k o n trre fo rm a c ji i z a a w a n so w a n e g o p o c z u c ia o d rę b n o ś c i k o n fe s y jn e j. Być m o ż e z a w a ż y ło n a tym n ie ty lk o tra n s p o n o w a n ie na g ru n t p o lsk i s p o ró w i p o d z ia łó w z a g ra n ic z n y c h , ale te ż k o n sta ta c ja , że ja k d o tą d m o ż liw e b y ło istn ien ie i p rz e trw a n ie b ez ta k d a le k o id ą c y c h z m ian . P o d e jrz e w a m , ż e w a tm o sfe rz e k o n trre fo rm a c y jn e j w y k rz e sa n ie sił d o ta k ic h d e c y z ji n ie b y ło j u ż m o żliw e. K a ż d y K o ś c ió ł s w o ją szan sę trw a n ia w id z ia ł w p ie lę g n o w a n iu sw o je g o sta n u p o sia d a n ia , w ła sn y c h w z o rc ó w p o b o ż n o ś c i i w ła sn e j sp e c y fik i te o lo g ic z n e j. Z m ia n y w b a z ie sp o łe c z n e j K o śc io łó w i ich te ry to ria liz a c ja ta k ż e nie sp rz y ja ły p rz e z w y c ię ż e n iu k o n fe s jo n a liz a c ji.
O ile n a e ta p ie S a n d o m ie rz a p ro b le m y k o n fe s y jn e ro z g ry w a li z w ła sz c z a re fo rm o w a n i, o ty le n a e ta p ie T o ru n ia j u ż lu teran ie. W c z e śn ie js z e p ro p o z y c je b u d o w a n ia z g o d y n a p o d sta w ie K o n fe sji b raci c z e sk ic h , ja k o n a jb a rd z ie j k o m p ro m is o w e j, n ie z a d o w a la ły z c z a se m ani in ic ja to ró w ta k ie j k o n c e p c ji, tj. re fo rm o w a n y c h , an i lu teran . O b ie lic z n ie jsz e stro n y , d y sp o n u ją c c o ra z d o k ła d n ie js z y m w y k ła d e m w ła sn e j n au k i, to w niej w id z ia ły o c z y w is tą p ła s z c z y z n ę d ia lo g u i u g o d y . P o p rz e z w y c ię ż e n iu tru d n o ś c i d o k try n a ln y c h w N ie m c z e c h lu te ra n ie p rz e ję li p a łe c z k ę ro z g ry w a ją c y c h o d re fo rm o w a n y c h , k tó rz y o s ta te c z n y k s z ta łt sw o jej d o k try n y z re d a g o w a li w c z e śn ie j (p rz y n a jm n ie j w ty m w y m ia rz e , k tó ry in te re so w a ł te o lo g ó w w P o lsce).
O sta te c z n ie p ro c e s y tu z a ry s o w a n e z n a la z ły sw o je z a k o ń c z e n ie w p o c z ą tk a c h X V II w iek u . W 1607 r. lu te ra ń sk i sy n o d w M iło sła w iu u z n a ł K o n fe sję A u g s b u rs k ą z a je d y n ą n o rm ę w ia ry p o ls k ie g o lu te ra n iz m u . P o tę p ia ją c „ se k ty ” w y p o w ie d z ia ł w p ra k ty c e U g o d ę S a n d o m ie rsk ą . Z k o lei w latach 20. i 3 0. X V II w iek u sy n o d y re fo rm o w a n y c h i b raci c z e sk ic h p rz y n io sły d a le k o id ące w z a je m n e z b liż e n ie te o lo g ic z n o - d o g m a ty c z n e o ra z litu rg ic z n e . O b o z y k o n fe s y jn e w P o ls c e w y g lą d a ły o d tą d ta k , j a k ich z a c h o d n io e u ro p e js k ie o d p o w ie d n ik i.
B ib lio g ra fia :
A d a m A lfre d , Lehrbuch der Dogmengeschichte, B d. II: Miltelalter und Reformation, B e rlin 1973.
B a rte l O sk a r, Filip Melanchton w Polsce, O d ro d z e n ie i R e fo rm a c ja w P o ls c e V I: 1961. B a rte l O sk a r, Marcin Luter w Polsce, O d ro d z e n ie i R e fo rm a c ja w P o ls c e V II: 1962. B a rte l O sk a r, Reformacja w Polsce (1518-1556), R o c z n ik T e o lo g ic z n y X III: 1971, z. I . B a rte l O sk a r, Zwingli i Kalwin a Polska, P rz e g lą d H isto ry c z n y L X V : 1965, z. 1. Ja rm iń s k i L e sz e k , B e z u ż y c ia siły. Działalność polityczna protestantów w
Rzeczypospolitej u schyłku X V I wieku, W a rs z a w a 1992.
K a rsk i K a ro l, Symbolika. Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich, W a rs z a w a 1994.
K le u tin g H a rm , Das konfessionelle Zeitalter 1525—1648, S tu ttg a rt 1989.
K o e h le r W a lth e r, Dogmengeschichte. Das Zeitalter der Reformation, Z u ric h 1951. L e h m a n n Je rz y , Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce X V I wieku,
W a rs z a w a 1937.
M ild e n b e rg e r F rie d ric h , Theologie der Lutherischen Bekenntnisschriften, S tu ttg a rt 1983.
N a p ió rk o w s k i S ta n isła w C ., Solus Christus. Zbawcze pośrednictwo według Księgi Zgody, L u b lin 1978.
R o h ls Ja n , Theologie reformierter Bekenntnisschriften, G ö tin g e n 1987.
S c h illin g H ein z, Confessional Europe, [w :] H a n d b o o k o f E u ro p e a n H isto ry 1 4 0 0 -1 6 0 0 , vol. 11, L e id e n - N e w Y o rk -K ö ln 1995, s. 6 4 1 - 6 8 1 .
S c h illin g H ein z, Nationale Identität und Konfession in der europäischen Neuzeit, [w :] N a tio n a le u nd k u ltu rę Id e n titä t. S tu d ie n z u r E n tw ic k lu n g d e s k o lle k tiv e n B e w u s sts e in s in d e r N e u z e it, h rsg . v on B. G ie se n , F ra n k fu rt a. M . 1991, s. 192— 2 5 2 .
