ACTA U N IV ERSITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 141-152 1998
(A cta U niv. Lodz., Folia b ot.)
Janina Skrzyczyńska, Teresa Skrajna
U S T Ę PU JĄ C E CHW ASTY PO L N E W UPRAW A CH Z B Ó Ż O Z IM Y C H G M INY KOTUŃ
D ISA PPEA R IN G W EED S IN W IN TER CEREA L C U LTU RES IN T H E KOTUŃ PA R ISH
A BSTRAC T: This study com pares results o f observations o f winter cereal cultures in the area o f the K otuń parish in two investigated periods (1979-1980 and
1989-1990).
In cultures o f rye, triticale and winter wheat, 124 species were recorded and investigated during the investigated period. Over 10 years the stability o f occurrence and covering decreased in 34 species o f winter cultures.
T he species included very rare weeds, such as A groslem m a githago and Neslia paniculata, and m any acid soil species, such as Scleranthus annuus, A nthem is arvensis, or R um ex acetosella.
Plantago m aior subsp. intermedia, Juncus hufonius and Filaginella uliginosa were species that have disappeared.
T r e ś ć 1. W stęp 2. O góln a charakterystyka terenu 3. M etod y badań 4. W yniki badań 5. Podsum ow anie 6. Piśm iennictwo 7. Summary 1. W ST Ę P
Roślinność segetalna podlega ciągłej presji gospodarczej, k tó ra sys tematycznie nasila się na całym świecie. Od szeregu lat w agrofitocenozach obserwuje się antropopresję będącą wynikiem szeroko rozum ianego postępu
w rolnictwie. Zjawisko to nasila się coraz bardziej w związku z intensyfikacją działalności gospodarczej. N astępują bardzo wyraźne zmiany w biotopie, a także wzrasta ogólna degradacja roślinności segetalnej i naturalnej ( F i j a l k o w s k i 1987; K o r n i a k 1992; S z y m o n a 1993; W a r c h o l i ń s k a
1994). Ustępują gatunki o wąskiej am plitudzie ekologicznej; są to najczęściej najstarsze składniki flory segetalnej, zachwaszczające głównie zboża ozime: GaleopsLs ladanum, Bromus secalinus, Consolida regalis, Papaver dubium, Melandriitm noctiflorum, Valerianella dentata i inne ( K o r n a ś 1971; A n i o ł - - K w i a t k o w s k a 1985, 1987).
Badania K o r n i a k a (1992); W a r c h o l i ń s k i e j (1987); S t u p n i c - k i e j - R o d z y n k i e w i c z (1992) wskazują na ustępowanie niektórych kalcyfilnych gatunków przywiązanych do gleb ciepłych, um iarkow anie wilgotnych, zasobnych w składniki pokarm owe i węglan wapnia (Neslia paniculata, Consolida regalis, Camelina microcarpa), oraz gatunków acidofil- nych, występujących na ubogich piaszczystych glebach (Arnoseris minima, Holcus mollis, Teesdalea nudicaulis) i higrofilnych, ustępujących w wyniku zmniejszenia się wilgotności gleby (Filaginella uliginosa, Juncus bufonius).
Celem niniejszej pracy była analiza zmian, jakie nastąpiły po 10 latach w zbiorowiskach segetalnych upraw zbóż ozimych na terenie gminy K otuń (woj. siedleckie), ze szczególnym zwróceniem uwagi na gatunki zanikające oraz zmniejszające swój areał występowania.
2. O G Ó L N A CH AR AK TERYSTYK A TE R E N U
Badany obszar położony jest w środkowowschodniej Polsce, według K o n d r a c k i e g o (1978) należy do Obniżenia Węgrowskiego. W podziale geomor fologicznym S z a f e r a (1972) leży w Krainie Podlaskiej. Obszar gminy K otuń pokryw ają utwory polodowcowe zlodowacenia środkow opolskiego. Poziom orno-próchniczny budują piaski różnej genezy. G m ina K o tu ń leży w zasięgu klim atu umiarkowanego o niewielkich amplitudach termicznych. Średnia tem peratura roczna wynosi 7,9 °C, natomiast suma rocznych opadów kształtuje się w granicach 550-600 mm. Okres wegetacji trw a 210-220 dni.
3. M E T O D Y BA D A Ń
M ateriał badawczy stanow ią dwa zbiory zdjęć fitosocjologicznych, wy konanych m etodą Braun-Blanqueta, w upraw ach zbóż ozimych na polach gminy K otuń.
Pierwszy okres obejmuje lata 1979-1980, w którym w ykonano 111 zdjęć fitosocjologicznych. Obserwacje pow tórzono w latach 1989-1990 na tych
samych powierzchniach lub sąsiednich polach zbliżonych glebowo (ta sama jednostka glebowa). W drugim okresie badawczym w ykonano 80 zdjęć fitosocjologicznych. Zdjęcia zestawiono w tabele według kom pleksów glebo wych, wyliczono stałość fitosocjologiczną i współczynnik pokrycia dla każdego gatunku. W celu otrzym ania w m iarę jednoznacznych kryteriów ustępowania poszczególnych gatunków, obliczono wskaźnik spadku stałości występowania:
V = x 100% S,
S, - stałość występowania analizowanego gatunku w latach 1979-1980, S2 - stałość występowania analizowanego gatunku w latach 1989-1990. Za gatunki ustępujące uznano te, których V < 100.
4. W YNIKI B A D A Ń
Obserwacje zachwaszczenia zbóż ozimych przeprow adzono w dwóch okresach badawczych (1979-1980 i 1989-1990) na terenie gminy K otuń. W upraw ach żyta, pszenżyta ozimego i pszenicy ozimej stwierdzono 124 gatunki, których zachowanie w okresie badawczym poddano szczegółowej analizie. W ciągu 10 lat w uprawach ozimych 34 gatunki wyraźnie zmniejszyły stałość występowania i pokrycie. W yraźnie zmniejszył się udział Centaurea cyanus i Raphanus raphanistrum we wszystkich warunkach glebowych badanego terenu.
Na glebach kompleksów żytnich zmniejszyła się liczba stanow isk oraz zasobność 25 gatunków. Ich dynamiczne zmiany obrazują rys. 1 -4 . Należą do nich m. in.: Convolvulus arvensis, Veronica arvensis, Achillea millefolium, Vicia angustifolia, Scleranthus annuus, Arenaria serpyllifolia, Anthemis arvensis, Equisetum arvense, Sinapis arvensis, Spergula arvensis.
W drugim okresie badań na liście gatunków zanikających na wymienionych wyżej siedliskach odnotowano: Myosurus minimus (rys. 4), Agrostemma githago (rys. 2, 4) i M yosotis arenaria (rys. 1-4).
W uprawach zbóż ozimych na kompleksie pszennym dobrym odnotowano Wyraźnie ustępowanie 16 gatunków. Są wśród nich chwasty, które zmniejszyły liczbę stanow isk: Equisetum arvense, Plantago maior subsp. intermedia, Polygonum aviculare, M yosotis arenaria, Sinapis arvensis i inne, oraz takie, które nie wystąpiły w drugim okresie badań — Consolida regalis i Neslia Paniculata (rys. 5).
Gatunki chwastów Weed species Stałość Constancy (% ) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 9 --- 1--- 1--- 1--- 1--- i--- 1--- 1--- 1---0 100 W skaźnik dynamiki Dynamics index Raphanus raphanistrum mmwrn^m I 1 18
Convolvulus arvensis faWiiJSSWiS!;^ 33
Achillea millefolium mmmmmm | n 40
Vicia angustifolia ! 54
Centaurea cyanus . liBmrnjffl 62
Erophila verna ...r 81
Veronica arvensis — — i--- ,--- p M a a T - - J 81
Stałość w latach (constancy in) ! 1979-1980 e;^S3 1989-1990
Gatunki chwastów W eed species 3 10 20 3 Stato 0 4 5Ć CO 0 5 nstanc 0 6 y (% ) 3 7 0 8 D 9 0 100 W skaźnik dynamiki Dynamics index Agrostemma githago r. . i ... i...1 4 Myosotis arenaria * 1 1 1 ' 4 Scteranthus annuus S f e s g | I ' ' | ...1 " ‘1 43 Raphanus raphanistrum • 1--- 1..." T ' 1 1 44
Centaurea cyanus pa--- 46
Arenaria serpyllifolia mmmmm® -r~ 1 67
Polygonum aviculare ... . ... . .3 68
Veronica arvensis 1... 78
Polygonum convolvulus ?? ~~ ~ ' - 79
Stałość w latach (constancy in) □ 1979-1980 B S n 1989-1990
R ys. 2. Ustępujące chw asty w upraw ach zbóż ozim ych w latach 1979-1980 i 1989-1990 n a glebach kom pleksu żytniego słabego (6)
Fig. 2. D isappearing w eed species in winter cereals cultivated in 1979-1980 and 1989 -1 9 9 0 (soil com plex - 6)
Ustępu jąc e ch w a st y p o ln e w u p ra w a ch zb ó ż o zi m y ch g m in y K o tu ń
-u o Erodium cicutarium Polygonum convolvulus Gatunki chwastów Weed species Myosotis arenaria Raphanus raphanlstrum Scleranthus annuus Polygonum avlculare Spergula arvensis Cirsium arvense Anthémis arvensis Centaurea cyanus Wskaźnik dynamiki Dynamics index 4 Equisetum arvense Chenopodium album Agropyron repens Stałość Constancy (% ) 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Stałość w latach (constancy in)
□ 1979-1980 "3T~11989-1990 J a n in a S k r z y c z y ń sk a , T er es a S k r a jn a
Centaurea cyanus Tripleurospermum inodorum Polygonum aviculare Capsella bursa-pastoris Sonchus arvensis__________ Chenopodium album Cirsium arvense Anthémis an/ensis Myosurus minimus Sinapsis an/ensis Equisetum arvense Raphanus raphanistrum Gatunki chwastów Weed species Myosotis arenaria Stałość Constancy (%) 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 W skaźnik dynamiki Dynamics index
Stałość w latach (constancy in) rz.. J 1 979-1980 m m 1989-1990
Rys. 4. Ustępujące chw asty w uprawach zbóż ozim ych w latach 1979-1980 i 1989-1990 na glebach kom pleksu żytniego bardzo d ob rego (4)
F ig. 4. D isappearing w eed species in winter cereals cultivated in 1979-1980 and 1 989-1990 (soil com plex - 4 )
Us tępujące ch w a st y p o ln e w u p ra w a ch zb ó ż o zi m y ch g m in y K o tu ń
Sonchus arvensis Rorippa silvestris Polygonum lapathifolium Sinapis arvensis Equisetum arvense Neslia paniculata Consolida regalis Convolvulus arvensis Myosotis arenaria Polygonum aviculare Gatunki chwastów W eed species Centaurea cyanus Chenopodium album
Plantago maior subsp. intermedia
Capsella bursa-pastoris
Stałość Constancy (% )
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
W skaźnik dynamiki Dynamics index
Stałość w latach (constancy in) 11 9 79-1980 m m 1989-1990 Ja n in a S k rz y c zy ń s k a , T er es a S k ra jn a
Stałość w latach (constancy in) r~— 11979-1980 m m 1989-1990
Rys. 6. Ustępujące chwasty w upraw ach zbóż ozimych w latach 1979-1980 i 1989-1990 na glebach kompleksu zbożowo-pastewnego słabego (9)
Fig. 6. Disappearing weed species in winter cereals cultivated in 1979 1980 and 1989 1990 (soil com plex - 9)
W kompleksie zbożowo-pastewnym słabym zmniejszyła się liczba i zasobność stanowisk 29 gatunków: Anthemis arvensis, Equisetum arvense, Galeopsis tetrahił, Polygonum persicaria, Vicia angustifolia, Sonchus asper, Polygonum tomentosum, Papaver argemone, Alectorolophus glaber i inne. N a szczególną uwagę zasługują gatunki acidofilne: Scleranthus annuus, Spergu/a arvensis i Rum ex acetosella, których areał występowania wyraźnie uległ zmniejszeniu. Podobne zjawisko obserwowano w przypadku gatunków higrofilnych, takich, jak: Filaginella uliginosa, Plantago maior subsp. intermedia, Juncus bufonius, Ranunculus repens, Sagina procumbens, Polygonum hydropiper, Rorippa silvestris, M entha arvensis i Spergularia rubra (rys. 6).
5. P O D S U M O W A N IE
1. N a terenie gminy K otu ń w okresie 10-letnim wyraźnie zmniejszyła się liczba i zasobność stanowisk 34 gatunków chwastów.
2. Największe różnice w stałości występowania gatunków w porów nywanych okresach miały miejsce w przypadku: M yosotis arenaria, Agro- stemma githago, Neslia paniculata i Consolida regalis.
3. Zmniejszyła się stałość występowania gatunków acidofilnych: Scleranthus annuus, Spergula arvensis, Rum ex acetosella, oraz odnotow ano zmniejszanie się areału występowania gatunków higrofilnych: Plantago maior subsp. intermedia, Ranunculus repens, Filaginella uliginosa.
6. PIŚM IE N N IC T W O
A n i o i - K w i a t k o w s k a , J. 1985. M a teriały do flo r y p ó l uprawnych południowo-zachodniej Polski. C z. 2. Nizina Śląska. A cta U niv. W ratislaviensis, 787, Pr. bot., 35: 33-45. A n i o ł - K w i a t k o w s k a , J. 1988. Rozmieszczenie niektórych gatunków segetalnych na
Dolnym Śląsku. Acta U niv. Wratislaviensis, 974, Pr. b o t , 40: 7-3 5 .
F i j a ł k o w s k i , D , S o w a , K , T a r a n o w s k a , B. 1987. Zm iany antropogeniczne roślinno ści segetalnej na Luhelszczyźme. Zesz. N au k. A R w K rakow ie, Sesja N au kow a 19, 216: 4 9 -6 0 .
K o n d r a c k i , J. 1978. Geografia fizyczna Polski. P W N , Warszawa: 322-324.
K o m a ś , J. 1971. Uwagi o współczesnym wymieraniu niektórych gatunków roślin synantropijnych w Polsce. M at. Zakł. i' itosoc. Stos. U niw . W arszawskiego, 27: 52—64.
K o r n i a k , T. 1992. Flora segetalna północno-wschodniej Polski, j e j przestrzen n e zróżnicowanie i współczesne przem iany. A cta Acad. Agricult. Tech. O ls t, 424; 53: 5-76.
S t u p n i c k a - R o d z y n k i e w i c z , E , Ł a b z a , T , H o c h ó ł , T , 1992. Aktualne zachwaszczenie upraw roślin zbożow ych w wybranych m ezoregionach woj. krakow skiego, tarnow skiego i nowosądeckiego na tle stanu sprzed 10 lat. Zesz. N auk. A R w K rakow ie, 261, Sesja N au kow a, 33: 93-105.
S z a f e r , W , P a w ł o w s k i , B. 1972. G eobotaniczny p o d zia ł Polski. [W:] S za ta roślinna Polski. 2. PW N , Warszawa: 78-79.
S z y m o n a , J. 1993. Z m iany zachwaszczenia łanu p szen icy ozim ej p o d wpływem intensyfikacji nawożenia azotow ego. Acta A grobot., 46, 1: 129-133.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1987. L ista zagrożonych gatunków roślin segetalnych środkow ej Polski. Fragm. Flor. G eob ot., 31, 1, 2: 226-231.
W a r c h o l i ń s k a , A. U ., 1994. Zm iany roślinności segetalnej Równiny P iotrkow skiej tv ostatnich 22 latach. Cz. 1. Zbiorow iska chwastów upraw zbóż ozim ych. A cta A grobot., 47, 21: 5-36.
7. S U M M A R Y
Investigations on changes in the segetal flora com position o f winter cereals in the K otuń Parish were carried out during the period o f 10 years. A list o f 34 species whose phytosociological constancy and coverage decreased is given. In the investigated areas the participation o f Centaurea cyanus and Raphanus raphanistrum in weed infestations o f winter cereals decreased 'n that period. Agrostem m a githago, Neslia paniculata and Consolida regalis also belong to retiring and rarely occurring species.
A decrease in the occurrence area o f acidophilous species, such as Scleranthus annuus, Spergula arvensis and Rum ex acetosella, and hygrophilous species, such as Plantago maior subsp. intermedia, Filaginella uliginosa and Juncus bufonius was also observed.
Dr hab. Janina Skrzyczyńska Mgr inż. Teresa Skrajna Zakład Ekologii Rolniczej
Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna ul. Prusa 14, 0 8 -1 1 0 Siedlce
W płynęło d o Redakcji F olia botanica 29.07.1996
