A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTORICA 13, 1983
Bogusław W a ch o w icz
STOSUNEK ZIEM IAN DO CHŁOPÓW W ŚWIETLE TABEL PRESTACYJNYGH 1846 r.
Z niesienie p o d d ań stw a nie zlikw idow ało w zajem nych zależności m iędzy dw orem a w sią. U trzym any zo stał n a d a l sy stem dom inialn y w y raż a ją c y się w obow iązkach pańszczyzny, danin, czynszów i najm ów przym usow ych. Z achow ały się ta k ż e resztk i d aw n y c h p ra w zw y czajo w ych zapew n iający ch w łościanom o p iek ę patriym onialną dziedzica.
W n iniejszym k o m u nik acie p o djęto p ró b ę p rzed staw ien ia postaw ziem ian w obec ch łopów w k ilk a d z ie sią t la t p o og łoszeniu sły n n e g o stw ierd zen ia K onsty tucji K sięstw a W arszaw skiego, iż „znosi się n iew o la, w szy scy o b y w a te le są rów ni w o bliczu p raw a..." Podstaw ę źród ło w ą dla realizacji ta k sform ułow anego celu sta n o w iły w p isy d o tabel p re sta c y jn y a h z te re n u gub. lu b e lsk ie j1.
O tab elach pisano już w ielo k ro tn ie. W iadom ości o try b ie ich spo rządzania, k ontroli i zn aczeniu p rzed staw ion e zo stały m. in. w pracach: N. M ilutina, W . G rabskiego, H. G ry n w asera i S. K ieniew icza2. Z a w a r te w ta b e la c h inform acje, k tó ry c h w antość jako cennego „źródła w ia dom ości o przem ianach wsi K rólestw a Polskiego w połow ie XIX
wie-1 W kom unikacie w ykorzystano komplet tabel z pow, lu b elsk iego wie-1 znaczną część zbioru tabel z powiatów : hrubieszow skiego, krasnostaw skiego, łukow skiego, radzyń- sk iego i sied leck iego, znajdujących się w W ojew ódzkim Archiwum Państw owym w Lublinie, w zespole Rządu Gubernialnego L ubelskiego — W ydział Skarbow y (da lej WAPL, RGL skb.).
2 Issledow an ija w C a rstw ie Polskom po w y soczajszem u p o w ielen i ja p od ruko-
w o d stw o m sienatora sta tssiek rieta rija N. Miijutina, t. 1— 3, Petersburg 1864; W. G r a b
s k i , H istoria T o w a rzystw a R olniczego 1858— 1861, t. 1, W arszaw a 1904; H. G r y n - w a s e r, K w estia agrarna i ruch w łościan w K ró lestw ie P olskim w p ie r w s ze j p o ło w ie
XIX w ieku . P rzy w ó d c y I b u rzyciele w łościan , [w:] i d e m , Pisma, t. 2, W rocław 1951;
k u " pod n iósł Z. S tankiew icz3, sta ły się podstaw ą sz ere g u o p rac o w ań po dejm u jący ch jed n a k n ajc z ę śc ie j p ro b le m aty k ę uposażen ia i pow inności w łościan w obec d w o ru 4.
Ramiy czasow e k o m u n ik a tu nie p o zw alają na uw zględnienie w szy st kich danych zaw arty ch w tab elach p restacy jn y ch . D latego też przed staw ion y cel sta ra n o się o siąg n ąć p rzez analizę inform acji zaw arty ch w p ierw szym dziale tabel, o k reślo n y m m ianem /.uposażenie rolnika", ob ejm u jący m o b o k u s ta le ń o nadziałach, załogach i serw itu ta c h tak ż e w pisy o d zw iercied lające sto su n e k w łaściciela do chłopów . Szczególnie p rz y d a tn e o k a z a ły się w tym w zględzie zaw artości ru b ry k 10, 11, 12, w k tó ry c h ziem ianie od pow iad ali na n a stę p u jąc e p y tan ia:
— >,Czy [w łościanin — p rzyp . B. W .] o trzy m u je od dziedzica w p rzy p ad k u klęski jak ą u lg ę lu b zapom ogę?",
— ,,Czy m a łatw ość zaro b k o w an ia w m iejscu lub bliskości i czy z n ie j k o rzy sta?",
— „ Ja k ie inne jeszcze źródła w p ły n ąć m ogą na pom yślność w ło ś cianina?".
O dpow iedzi n a te p y tan ia o ra z dane p ozo stały ch ru b ry k działu pierw szego p rzeb ad ano w tab e lac h 574 wsi. U w zględniono rów nież, w spólne dila w szy stk ich wsi ordynackich,* w y ja śn ie n ia do ru b ry k 6— 12 po m in ięty ch p rz y w y p e łn ia n iu tabel O rd y n acji Z am ojskiej5.
W y o d ręb n io n a w toku b a d ań zbiorow ość w łaścicieli wsi, k tó ry c h tabele sta ły się przedm iotem analizy , liczy 240 po siad aczy i stanow i ponad 20% liczby w szy stk ich dziedziców dóbr u sta lo n e j przez N. M ilu- tin a dla całej gub. lu b elsk ie j na 1183 osoby®. J e st to zbiorow ość zróż n icow an a m ajątkow o. J e j s tru k tu ra w edług liczby posiadanych wsi przed staw ia się n a stę p u jąc o : d o m in u ją ,,p a n o w ie " jednow ioskow i (119), są rów nież w łaściciele ko llo k acy jn i (8) o raz znaczna g ru p a średnio zam ożnego ziem iaństw a p osiad ająceg o o d dw u do czterech w si (88). Pozostali w łaściciele (25) to dziedzice dóbr pięcio- i w ięcej w io sk o w ych.
3 Z. S t a n k i e w i c z , . T abele p re sta c y jn e ja k o źródło w ia d o m o ści o przem ianach w s i K ró lestw a P olskiego w p o ło w ie XIX w iek u , ,.Przegląd Historyczny" I960, t. 43,
z. 2, s. 311— 331.
4 Por. m. in. J. L e s k i e w i c z o w a , Dobra osieck ie w o k resie gospodarki lol-
w a rczn o -p a ń szczyźn la n ej X VI— X IX w ., W rocław 1957; F. B a r t k i e w i c z , N a d zia ły I p o w in n o ści ch łopów p a ń szczyźn ia n ych w dobrach p ry w a tn y c h K ró lestw a P olskiego 1846— 1861, W arszaw a 1958; C. O h r y z k o - W ł o d a r s k a , P rzem ian y na w s i K ró le s tw a P olskiego w latach 1846— 1870, W arszawa 1972; Z. M a ł e c k i , W ieś pow iatu m iech ow skiego w d o b ie p rze d u w ła szc ze n io w e j 1815— 1864, K ielce 1978.
5 WAPL, Archiwum Ordynacji Zamojskiej (dalej AOZ), syg. 8886. 6 Issledowanija..., t. 3, cz. 1, zał. 4. (dane dla 1859 r.).
N ieco inaczej uk ład a się obraz b ad an ej zbiorow ości p rz y uw zględ n ien iu k ry te riu m o rg an izacji p ro du k cji. P rzy g n iatająca w iększość — 211 ziem ian — to posiadacze m ajątk ó w pańszczyźnianych i pańszczyź- niano-czynszow ych, w któ ry ch czynsz w y stę p u je w form ie sym bolicz nej. W łaścicieli dóbr oczynszow anych, d o k tó ry c h zaliczono rów nież O rd y n a c ję Z am ojską, jest 11 zaledw ie7. N iew iele liczniejsza — bo ty l ko 18-osobowa — jest grup a p o siadaczy m ajątków o stru k tu rze m iesza nej, w k tó re j obok g o sp odarstw pańszczy źn iany ch w y stę p u ją g o sp o d ar stw a czynszow e.
A b stra h u ją c od ry g o ry sty cz n e j ścisłości już przedstaw ion y ch p ro porcji m iędzy poszczególnym i kategoriam i dóbr 'i ich w łaścicielam i w y d a je się, że p o d d ana badaniom zbiorow ość jest typow a dla Lubelszczy zny a u zy sk an e w yniki mieć będą w alo r reprezentatyw n ości.
Przechodząc do an alizy in te resu jąc y c h nas wpisów do tabel p resta- cy jn y ch n ale ż a ło b y wziąć pod uw agę, że d o k o nyw an o ich w specyficz n y c h w aru n k ach . Echa w y darzeń galicyjskich, n a ra sta ją c e w rzenie w śró d chłopstw a w K rólestw ie, a p rze d e w szystkim p ostanow ienia u k a zu z dnia 7 VI 1846 r. k ształto w ały no w ą siytuację społeczno-praw ną w sto su n k ach m iędzy dw orem a w sią. J e j istotnym elem entem było zda niem A. Z am oyskiego to, iż ,,uikaz [...] u tw o rzy ł klasę w łościan w p ra w ie naszym nie znaną, nieo kreślo n ą, k lasę m alkontentów , bo w y staw io n ą n ib y pod sam ow olność tyranó w , dla k tó ry ch potrzeba aż szczegól n e j opieki rządu ...”8.
N iepew ność co do ducha tej szczególnej opieki rządow ej w zapo w ied zian y ch przez cara d alszych rozw iązaniach p raw n y c h m ających na celu „u rząd zenie w łościan" o raz dążenie do najkorzy stn iejszeg o zabez p ieczenia posiad an ej w łasności skłoniło w ielu posiadaczy do św iado m ych zafałszow ań, czy w ręcz e k w ilib r y stycznych o p eracji p rzy re d a g o w aniu w pisów do poszczególnych ru b ry k tabeli. W y stę p u ją one g łów nie przy d anych o uposażeniu i służebnośćiach.
O dnaleźć je m ożna tak ż e w e w pisach do ru b ry k i 10. D otyczy to zw łaszcza danych, k tó re uznano za p o zy ty w n ą odpow iedź na p y tan ie o u d zielan ie u lg i zapomóg. Sform ułow ań jednoznacznych jest tu ta j b a r dzo m ało. D om inują n iep re cy z y jn e w rodzaju: „o ile to jest w m oż ności...", „zależy o d w oli dziedzica", czy „częstokroć z przychylności...". Elem ent dobrow olności u d zielan ej pom ocy po d k reślo n y został n iem al
7 Zaliczenie Ordynacji Zamojskiej do dóbr całkow icie oczynszow anych dokonane zostało na podstaw ie danych zaw artych w tabelach prestacyjnych; w rubryce 13 tabeli dotyczącej pańszczyzny w pisyw ano zaw sze, iż w łościanie nie odrabiają pań szczyzny, lecz uiszczają „opłatę pieniężną pod nazw iskiem czynszu". Por. R. B e n d e r , Reforma c zy n szo w a w O rd yn a cji Z a m o jsk iej 1833— 1864, lu b lin 1969, s. 143,
że w e w szystkich w ypow iedziach. R e p re ze n taty w n a jest w tej m ierze w ypow ied ź dziedzica R okitna: „N a to nie ma żadnej um ow y, a co się im d aje z w łasn ej w oli w celu polepszenia losu ta k pod w zględem m ie nia, jak i zdrow ia n ie n a le ż y mi tu w p isyw ać..."9.
O dpow iedzi n e g a ty w n e u z a sad n ian o b ard zo rzadko. Szerszą infor m ację n a te n tem at zn a jd u jem y w tzw. u w ag ach o g ó ln y ch do tab el O rd y n a c ji Z am ojskiej. Stw ierdzono, tam, że „w ym ierzan ie ulgi lub da w a n ie zapom ogi [...] b y ło b y w do b rach ta k rozległych dla w łaściciela zaw sze uciążliw e, a n iek ie d y niepodobne...", dodając, że form ą rekom p e n su ją c ą b ra k pom ocy w w y pad k u klęski jest u m iark o w an y o d daw n a w ym iar pow inności w ło ściań sk ich 10.
T a b e l a 1 Odpowiedzi w ła ścicieli na pytanie — ,,Czy otrzym uje [chłop — przyp. B. W.)
od dziedzica w przypadku k lęsk i jaką u lgę lub zapomogę?"
O dpow iedzi Odpowiedzi Kategoria dóbr p ozytyw ne n egatyw ne
liczba ®/o liczba % liczba "/o
Pańszczyźniane 181 87,44 26 12,56 207 100
C zynszow e 3 27,28 8 72,72 11 100
M ieszane 9 50,00 9 50,00 18 100
Ź r ó d ł o : O b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie ta b e l p r e s ta c y jn y c h .
J a k w y n ik a z dan y ch tab. 1, pom oc w p rzy p a d k u klęski zanika w do brach o czy nszo w an ych i rozkładza się m n iej w ięcej rów nom iernie w posiadłościach o stru k tu rz e m ieszanej. W y s tę p u je o na najczęściej w dobrach pańszczyźnianych, co m ogłoby być św iadectw em utrzym y- w ania się w tej k a te g o rii w łasności p ra w zw y czajow ych za p ew n ia ją cych chłopom o piek ę p a try m o n ia ln ą dw oru. N ieliczne p rz y k ła d y tak p o jm o w any ch o bow iązków ziem ian w obec w łościan w ysitępują w e w p i sach o b ję ty c h bad an iam i11. W y n iki an alizy inform acji zaw arty ch w ru b ry k ac h 8 i 9, w k tó ry c h w łaściciele w y jaśn iali, czy dw ór d a je drzew o n a budy n k i i o p a ł oraz czy zezw ala na w y p as w lasa c h i g ru n ta c h fol w arczn ych , w skazuje jed n a k na sy tu a c ję zgoła odm ienną. Bowiem w te j sam ej k a te g o rii dóbr pańszczyźnianych drzew o n a o p a ł u d ziela ło w łościanom b e z p ła tn ie zaledw ie 43,83% w łaścicieli, a n a b ezp łatn y w y p a s zezw alało ty lk o 41,35%.
8 WAPL, RGL skb. 224, Tabela prestacyjna w si Rokitno. « WAPL, AOZ, syg. 8886, L. 209.
11 WAPL, RGL skb. 233, tab. prest. w si Chotyń; skb. 222, tab. prest. w si Marku szów; skb. 225, tab. prest. w si Popkowice.
F orm y u d zielanej pom ocy by ły różne. P rzew ażały zapom ogi w zbo żu i in w e n ta rzu tra k to w a n e jak o pożyczka z obow iązkiem zw ro tu w n a turze lub przez o d ro b ek . N iek tó rzy w łaściciele skarżyli się p rzy okazji, że w w y n ik u udzielo n ej pom ocy n a ro sły znaczne długi, gdyż „w łościa nie tylk o brać, a nie daw ać z w y k li"11. Pomoc bezzw rotna w y stęp o w ała ja k się w y d a je bardzo rzadko. Info rm ację o je j u d zielan iu od n o to w an o ty lk o je d n ą 13.
O pisow y a jed n o cześnie tak bardzo e n ig m aty czn y c h a ra k te r w p i sów w te j ru b ry c e nie pozw ala na pozn an ie w szystk ich form, rozm ia rów i efek tów ud zielan ej pom ocy. D latego tęż u stalo n e w w y nik u a n a lizy stw ierdzen ie, że 81% o b jęty c h badaniam i w łaścicieli ziem skich k ieru jąc się — jak to n ajczęściej o k reśla n o — „obow iązkiem lud z kości" pom ocy itej u d zielało nie m oże być tra k to w a n e ja k o w pełni w iary g o d n e o d z w iercied len ie stop n ia w y stęp o w an ia op ieki d om inial n ej n a terenie Lubelszczyzny.
W y stę p u ją c a w n a stę p n e j ru b ry c e p ro b le m aty k a zaro bk ow an ia w ło ścian była przedm iotem o w iele b ardziej żyw ego z a in tereso w an ia w ła ś cicieli ziem skich. Zam ieszczone tam w pisy, oprócz odpow iedzi n a p y tan ie —• „Czy w łościanin ma łatw ość zarobkow ania w m iejscu lub bliskości i czy z n iej korzysta?", z a w iera ły często ko m en tarze o c e n ia jąc e sto su n e k chłopów do p ra c y o raz zasadność ich zajęć p o zaro ln i czych. W k o m en ta rz a c h ty c h u w idocznił się głęboki ko nserw aty zm znacznej części ziem ian, k tó rz y ta k ja k dziedzic Polanów ki K arol Ła bęcki p o stulow ali naweit „u tru d n ien ie w łościanom odchodzenia z g ru n tów dlla spodziew anego z aro b k u n a W iśle..."14 lub też ja k Feliks Do liński, k tó ry pisał, że „ d o z w a l a sw oim w łościanom zarobkow ać p o o d b y ciu n a le ż n e j dw orow i pow inności n ie ty lko w m iejscu, ale i po stro n n ie..."15, prezen to w ali p o staw y ty p o w e dla czasów p rz e d zn iesie niem poddaństw a.
A naliza ilościow a d anych zaw arty ch w tej ru b ry c e (tab. 2) w y k a z u je rzecz ch a ra k te ry sty c z n ą : niem alże w szyscy w łaściciele — p o n a d 95% — w yk azali m ożliw ość p o d jęcia przez chłopów p ra c dodatko w ych . Inform acje o stosunkow o dużym n ie w y k o rz y sty w a n iu ty ch m ożliw ości w y stą p iły tylk o w k a te g o rii dóbr pańszczy źnian ych i d o ty czy ły p rac u dziedzica.
Q dczuw ająqy co raz silniej b ra k rą k d o p rac y — m im o u trz y m u ją cej się pańszczyzny i n ajm ó w p rzym usow ych — w łaściciele ziem scy byli zain tereso w an i w jak n ajszerszy m w y k o rz y sta n iu chłopów do
od-Ił WAPL, RGL skb. 209, tab. prest. w si O lchowice. 1J WAPL, RGL skb. 222, tab. prest. w si Moszna. 14 WAPL, RGL skb. 222, tab. prest. w si Polanówka. » WAPL, RGL skb. 255, tab. prest. w si Słupie.
T a b e l a 2
O dpow iedzi w łaścicieli na p ytanie — „Czy [chłop — przyp. B. W] ma łatw ość zarobkow ania w m iejscu lub bliskości i czy z niej korzysta?"
Ma m ożliw ość Ma m ożliw ość N ie ma m ożli
zarobku zarobku w ości
K ategoria dóbr
i korzysta t n ie korzysta zarobku
liczba % liczba °/o liczba °/o
Pańszczyźniane 177 86,34 18 8,78 10 4,88
C zynszow e U 100,00 — — — .
M ieszane 17 94,44 — — 1 6,67
2 r ó d ł o : J a k w ta b . I.
p łatn y c h robót na rzecz dw oru. S taran ia te n a p o ty k a ły je d n a k n a o p ó r wsi. Chłopi p rzed k ład ali p o n a d te zajęcia, n iek ie d y znacznie uciążliw sze, zatru d n ie n ia w lesie, p rzy budow ie dróg, czy sp ław ie W isłą lub W ieprzem . Inform acje o n iech ętn y m —■ tłum aczonym jed y n ie le n ist w em — p od ejm o w an iu przez w łościan p ra c u ■ w ła ścic ie la sp o ty k am y niem alże w e w szystkich w p isach p o d a ją c y c h , d w ó r jak o źródło z a ro b k o w a n ia 1®. K ry ty k o w an o rów nież zajęcia pozaroln icze podnosząc a rg u m ent, że są dla chłopów złudną korzyścią, gdyż „przez to w iele za nied b u ją g o sp od arstw o ro ln e 17.
O w iele szersze m ożliw ości poznania sto su n k u ziem ian do chłopów z a w iera ją w p isy do ru b ry k i 12. O dpow iedzi na po staw io n e tu p y ta n ie — "„Jakie inne jeszczą źró d ła w p ły nąć m ogą n a pom yślność w łościa nina"? — o d zw iercied lają p o g ląd y w łaścicieli ziem skich n a sp raw ę chłopską u k ształto w an e n'ie ty le p o d p re sją w y d a rz eń ro k u 1846, co w w y niku w cześn iejszych przem y śleń i ustaleń. Form y ty ch w y p ow ie dzi są ró żnorodne. O d b ra k u w p isu poprzez k ró tk ą , zdaw kow ą infor m ację „żadne" do ro zw in iętych p ro g ram ó w p rzen oszonych n iek ie d y z pow odu b ra k u m iejsca do ru b ry k i „uw agi o gólne i szczególne". W a chlarz prop o n o w an y ch śro d k ó w jest rów nież szeroki. Próbę ich iloś ciow ego uporządk ow ania, p rzy uw zględ n ieniu tylk o jednego, n ajw aż niejszego w edług ziem ianina rozw iązania, p rzed staw ia tab. 3.
K lasyfikacja pow yższa nie o d d a je je d n a k n iu an só w p rze d staw io n y c h propozycji. W g ru p ie n ajczęściej p o w ta rz a ją c y c h się p o stu lató w zw ięk szen ia pracow itości i og ran iczen ia p ijań stw a chłopów p o jaw iają się liczne n e g a ty w n e o c e n y zniesienia p o d d ań stw a jako źró dła próż niactw a i w łóczęgostw a. C zęste są także d e z y d era ty „przym usu do
ie WAPL, RGL skb. 223, tab. prest. w si Jagodne i Osmolice. 17 WAPL, RGL skb. 209, tab. prest. w si Ruda.
T a b e l a 3 Środki popraw y sytuacji chłopów proponow ane przez ziemian
w edług w pisów do rubryki 12
W łaściciele dóbr
pańszczyź- czyn szow ych m ieszanych
Proponowane środki n i a n v r h Ogółem
liczba % liczba »/. liczba %
Brak w pisu 31 14,7 1 9,09 3 16,67 35 Żadne 30 14,22 1 9,09 2 11,11 33 Pracowitość 34 16,12 3 27,28 5 28,78 42 T rzeźwość 27 12,78 — — 3 16,67 30 Praca dodatkow a 15 7,10 — ___ — — 15 Praca w e dworze 1 » 4,74 — — — — 10 Postęp gospodarczy 14 6,63 3 27,28 3 16,67 20 O św iata 12 5,69 — — — — 12 Pomoc państwa 10 4,74 1 9,09 1 5,55 12 Pomoc dworu 9 4,27 — — 1 5,55 10
Korzystna sprzedaż produktów
rolnych 8 3,79 2 18,17 10
O czynszow anie 4 1,90 — — — — 4
Inne 7 3,32 — — — — 7 .
Razem 211 100,00 U 100,00 18 100,00 240
2 г ó d ł o : J a k w ta b . 1.
p ra c y i ciągłego n ad zo ru " ja k o je d y n y c h sposobów p o p raw ien ia b y tu w ło śc ia n 18. J a k zauw ażył już Z. Stankiew icz, ziem ianie byli zgodni w życzeniu, by chłopi oddaw ali się w ięcej p ra c y w roln ictw ie, p o rzu c a jąc p ija ń stw o po karczm ach i trw o n ie n ie p ro d u k tó w 19. Podobny d u ch sform ułow ań znaleźć m ożna n aw et w śró d po stu lató w o św iatow ych. P rzyk ładem m oże być k o n c e p cja w y su n ięta przez w łaściciela O poki Dużej, k tó ry podnosząc p o trz e b ę u tw o rze n ia szkół e le m e n ta rn y c h o g ran iczy ł lich program do nauczan ia czytania „d ru k o w an eg o — dla chw ały Boga" i rac h u n k ó w w zak resie czterech p ro sty c h działań, „ażeby w ło ścian in n ie dał się oszukać »Zydkowi« ta k często "20.
Z w pisów tych w y ła n ia się p rześw iad czenie d o m inującej g ru p y zie m ian zgodnie z tezą J. G ołuchow skiego, iż „nie sy ste m a t pańszczyzny ja k o laki stoi na przeszkodzie pow iększen iu się zam ożności naszy ch chłopów , ty lko nierząd, ro zu psta i len istw o w pierw szej linii..."21.
is WAPL, RGL skb. 217, tab. prest. w si Wzgórza. >• S t a n k i e w i c z , op. cit., s. 321.
jo WAPL, RGL skb. 255, tab. prest. w si Opoka Duża.
21 J. G o ł u c h o w s k i , R ozbiór k w e s tii w ło śc ia ń sk ie j w P olsce i w R osji w r. 1850, Poznań 1851, s. 179.
S krajnie w steczne i tak szczere w y n u rzen ia nie m ogą jed n a k p rze słonić głosów p od no szący ch potrzeb ę częściow ych reform . Z aw arty w nich został p ro g ram p o p raw y poziom u k u ltu ry roln ej g o sp od arstw chłopskich, w iększego u to w aro w ien ia ich produ kcji, a w konsek w encji pow olneg o przechodzenia od u s tro ju pańszczyźn ianeg o do gospodarki w oln onajem nej. G łosy te nie są zbyt liczne i nie o n e k sz ta łtu ją obraz sto su n k u ziem ian do chłopów .
K ilkudziesięcioletni o k res, jak i m inął od zniesien ia p o d d ań stw a do 1846 r., n ie w płynął, ja k siię w yd aje, w sposób zasadniczy na zm ianę sto su n k u ziem ian do chłopów . W łaściciele ziem scy uw olnieni w znacz n ej części o d o bow iązków pom ocy dom inialnej w sw oich k o n c e p cja ch p o p raw y b y tu w łościan prezen to w ali nadal taki program , k tó ry b rał pod u w ag ę g łów n ie in te re s dw oru.
U niw ersytet Marii C urle-Skłodow skiej w Lublinie
Bogusław W achow icz
LE RAPPORT DES PROPRIÉTAIRES FONCIERS ENVERS LES PAYSANS
A LA LUMIÈRE DES TABLES DE PRESTATIONS DE 1864
En s'appuyant sur les tables de prestation de 574 v illa g es de la région de Lublin (et aussi de ceux qui faisaient partie du majorat de Zamość) l'auteur essaie de présenter l'attitude des propriétaires envers le problèm e du travail des paysans pour gagner la v ie dans la m étairie locale ou hors des biens, les possibilités d'améliorer la situation de la cam pagne et aussi la question des facilités et des subventions en cas des accidents et des cataclysm es. L'analyse numérique des enregistrem ents permet de constater que les propriétaires fonciers de la région exam inée tâchaient de main tenir les formes diverses de la dépendance dom aniale, nécessaires dans les condi tions de la corvée existant toujours comme forme de rente féodale. Peu nombreux seulem ent se déclaraient pour le programme des réformes partielles, ayant pour but la m odernisation de la production des m étairies, le relèvem ent du niveau de la cul ture agricole et l'intensification de la production des m archandises dans les ex p lo i tations agricoles paysannes. Cela devait m ener du régim e de corvée au régim e de l ’économ ie du libre louage de services.
