Pobyt Aleksandry Kołłontaj w
Szwecji i Danii (IX 1914 - I 1915)
Historia i Polityka nr 10 (17), 115-127Jan Ratuszniak (Uniwersy tet Ł ódzk i)
Pobyt Aleksandry Kołłontaj w Szwecji i Danii
(IX 1914–I 1915)
The sojourn of Alexandra Kollontai in Sweden and Denmark (IX 1914–I 1915)
The aim of this article is to present the activites undertaken by Alexandra Kollontai during her stay in Sweden in 1914. Alexandra was a famous socialist activist at the time, and as a consequence of her activity had to flee Russia in 1908. For the following eight years, she remained in exile. She traveled throughout Europe, but collaborated most closely the with German Social Democrats party.
After the I World War began, Kollontai – along with her son, Michael – was arrested. Thanks to an intervention of influential German politicians, both of them were released from jail. Shaken, she broke up her ties with the German socialist movement. Alone, Kollontai traveled to Sweden in September 1914, and moved for good to Stockholm.
During the sojourn in Sweden, Kollontai was in touch with one of the most prominent local socialist activists, Hjalmar Branting, and took an active part in the Swedish socialist movement. During her short-term stay in Norway, Kollontai was not formally a supporter of the Bolshevik proposition, but she still wrote letters to Lenin. She also had a love affair with a Bolshevik comrade, Alexander Shliapnikov.
The Swedish police arrested Kollontai for participation in anti-military propaganda activities. She was exiled from the country in November 1914, to Copenhagen. Also there, Kollontai managed to establish close relationship with the Bolsheviks. Hereafter, she has played a crucial role in the re-opening of the northern smuggling route.
S łowa k luc z e: Aleksandra Kołłontaj, Rosja, Szwecja, Dania, propaganda
Ke y word s: Alexandra Kollontai, Russia, Sweden, Denmark, propaganda
Postać Aleksandry Kołłontaj od wielu lat cieszy się niesłabnącą popularnością wśród mieszkańców krajów skandynawskich. Jest ona kojarzona jako przedstawi-ciel dyplomatyczny ZSRR w Norwegii i Szwecji podczas burzliwych lat między-wojnia i II wojny światowej.
DOI: Nr 10 (17)/2013 115 –127
Zdecydowanie mniej znana jest aktywność Kołłontaj w okresie I wojny świa-towej gdy przeszła na stronę bolszewików. Wciąż wśród historyków trwa dysku-sja w jakich okolicznościach nastąpiła tak radykalna przemiana ze zwolenniczki niemieckiej socjaldemokracji w fanatyczną wyznawczynię idei Lenina. Istotną kwestią pozostaje pytanie czy już podczas swojego pierwszego kilkumiesięcznego pobytu w Szwecji „zwolenniczka wolnej miłości” tworzyła struktury szpiegowskie i kanały przerzutowe pieniędzy dla Lenina.
Niniejszy artykuł nawiązuje do dyskursu historyków na temat roli oraz związ-ków Aleksandry Kołłontaj ze Szwecją. Materiały w językach szwedzkim, norwe-skim oraz duńnorwe-skim zostały przetłumaczone przez Emilię Fabisiak oraz Joannę Hald w ramach dotacji celowej na projekt Aktywność Aleksandry Kołłontaj (1872–
–1952) podczas pobytu jako ambasador w Norwegii i Szwecji w pierwszej połowie XX wieku. Pozostałe obcojęzyczne teksty zostały przetłumaczone przez autora.
W przededniu wybuchu I wojny światowej Aleksandra Kołłontaj przebywała w Niemczech. Od 1908 roku, kiedy musiała uciekać z Rosji przed ochraną, lewi-cowa aktywistka związała się z ruchem socjalistycznym działającym na terenie państwa Wilhelma II. W sierpniu 1914 roku przeżyła jednak szok. Przebywała w Reichstagu, gdy jej niemieccy „towarzysze” zagłosowali za powiększonym bu-dżetem wojskowym, wspierając tym samym działania agresywnej polityki cesar-skich elit. Ponadto jeden z deputowanych do parlamentu poprosił córkę carskiego generała, by opuściła budynek, gdyż jako Rosjanka nie powinna tam przebywać. Wieczorem zapisała w swoim dzienniku: „byłam przekonana, że albo oni postra-dali zmysły albo ja zwariowałam”1.
Wkrótce wśród rosyjskich emigracyjnych, lewicowych środowisk zaczęły się pojawiać oznaki patriotycznego ożywienia, a nawet poparcia dla carskiego reżimu. W taki sposób zachowywał się nawet bliski przyjaciel i mentor, Aleksandry Koł-łontaj, Jerzy Plechanow. Zwolenniczka pacyfizmu nie mogła tego zaakceptować i odcięła się od swojego dawnego środowiska2.
1 A. M. Kołłontaj, Letopis mojej żyzni, Moskwa 2004, s. 215–217; Z. Szejnis, Put k’ wierszine,
Moskwa 1984, s. 35–43.
2 Jerzy Plechanow (1856–1918) – początkowo członek organizacji narodnickich Ziemla i Wola.
Prześladowany przez władze rosyjskie od 1880 roku na emigracji w Szwajcarii. Po zapoznaniu się z dziełami Karola Marksa zrezygnował z ideologii narodnickiej na rzecz marksizmu. W 1883 roku założył pierwszą marksistowską organizację rosyjską Wyzwolenie Pracy. W 1903 roku nie poparł bolszewików na drugim zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji w Brukseli. W tym czasie, z uwagi na różnice poglądów zarówno w dziedzinie filozofii, jak i polityki, zakończył długolet-nią współpracę z Leninem. Był negatywnie nastawiony do przemian w Rosji po 1917 roku. S. Baron,
Plekhanov: The Father of Russian Marxism, Stanford 1963; O. Figes, Taniec Nataszy. Z dziejów kultury rosyjskiej, Warszawa 2007, s. 188; G. Pietrow, A. M. Kołłontaj w gody pierwoj mirowoj wojny, Istoria
Wkrótce razem z synem Michałem została aresztowana przez niemiecką pro-kuraturę pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Rosji. Uwolniono ją dzięki wsta-wiennictwu wpływowych niemieckich socjalistów, którzy udowodnili cesarskim urzędnikom, iż Kołłontaj jako była rewolucjonistka nie mogła służyć caratowi. Natomiast jej syn pozostał nadal uwięziony3.
Aleksandra Kołłontaj miała świadomość, iż musi jak najszybciej opuścić pań-stwo Wilhelma II, pobyt w więzieniu oraz sytuacja syna miała zły wpływ na jej psychikę. Rosyjska emigrantka opuściła Niemcy wraz z synem pod koniec sierpnia 1914 roku. Przez kilka dni przebywali w Kopenhadze. Kołłontaj nawet nie roz-ważała pozostania w Danii, gdyż tamtejsza partia socjalistyczna była dużo słab-sza niż szwedzka. Poprzez Kopenhagę dotarli do Sztokholmu, gdzie zamieszkała w pensjonacie Karlson przy ulicy Birger Jarlsgatan, a jej syn wyjechał do Wielkiej Brytanii4.
Wybór miejsca azylu przez Kołłontaj nie był przypadkowy. Przyszła ambasador już jako dziecko jeździła do stolicy monarchii Bernadotte, dzięki czemu poznała język szwedzki. Jako dorosła kobieta szybko – podczas pobytu na emigracji – na-wiązała kontakty ze szwedzkimi socjalistami. Podczas kongresu lewicy, który odbył się w Kopenhadze w 1910 roku poznała czołowych działaczy Szwedzkiej Socjal-demokratycznej Partii Pracy (SAP)5, Hjalmara Brantinga oraz Zetha Höglunda6.
3 J. Briesław, Aleksandra Michałowna Kołłontaj, Moskwa 1974, s. 27; B. Farnsworth,
Aleksan-dra Kollontai: Socialism, Feminism, and the Bolshevik Revolution, Stanford 1980, s. 44–45.
4 K. Hauge, op. cit., s. 31. J. Briesław, op. cit., s. 43; C. Halvorsten, Revolutionens Ambassadør.
Alexandra Kollontay liv og devned (Aarene 1872–1917), Kobenhavn 1946, s. 201. Carsten
Halvor-sten, to pseudonim pod którym Gustaw Johansson opublikował swoje wspomnienia o Aleksandrze Kołłontaj w Danii.
5 Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti – Szwedzka Partia Pracy, potocznie
nazywa-na Socjaldemokraterną powstała w 1889 roku, jej przedstawiciele zasiedli w Riskdagu w 1896 roku. Walczyli o powszechne prawa wyborcze dla mężczyzn i kobiet, co udało się osiągnąć w 1920 roku. Od 1932 roku z krótkimi przerwami partia rządzi Szwecją. K. Dębiec, Fenomen
szwedz-kiej Socialdemokraterny, http://www.psz.pl/tekst-2241/Krzysztof-Debiec, Fenomen-szwedzszwedz-kiej-
Fenomen-szwedzkiej-Socialdemokraterny [odczyt z dn. 28.09.2013].
6 Hjalmar Branting (1860–1925) – Od 1889 stał się jednym z współtwórców Szwedzkiej
So-cjaldemokratycznej Partii Robotniczej, a od 1907 jej przywódcą. Redaktor licznych tytułów socja-listycznej prasy. W latach 1917–1918 był ministrem finansów, w 1919 przewodniczącym kongresu II Międzynarodówki w Bernie. Był również uczestnikiem konferencji pokojowej w Paryżu 1919 roku, a także konferencji w Londynie w sprawie Wysp Alandzkich 1920.Wielokrotnie w dwudzie-stoleciu międzywojennym pełnił funkcję premiera, zaś w latach 1921–1923 ministra spraw zagra-nicznych. W latach 1922–1925 był członkiem Rady Ligi Narodów. Był też inicjatorem rewizji kon-stytucji i utworzenia ministerstwa opieki społecznej oraz rzecznikiem respektowania praw małych narodów, oraz zdeklarowanym pacyfistą. Reprezentował poglądy reformistyczne i sprzeciwiał się przewrotowi bolszewickiemu w Rosji. W 1921 roku został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla. H. Branting, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1921/branting-facts.html
Rok później Aleksandra Kołłontaj odwiedziła Malmö i wzięła udział w antywojen-nej demonstracji, zaś w 1912 roku przeszła ulicami Sztokholmu w pierwszoma-jowej demonstracji. Przyjaciółka Plechanowa pisywała również artykuły do skan-dynawskiej socjalistycznej prasy. Według ustaleń norweskiego uczonego, Kaare Hauge ich tematyka zamykała się w haśle „dom i prostytucja”7.
Należy podkreślić, iż ówczesna sytuacja Szwecji była korzystna dla Kołłontaj. Monarchia Bernadotte przechodziła gruntowną industrializację, której skutkiem był rozwój miast oraz powstanie silnej klasy robotniczej. Stopniowy wzrost znaczenia tej grupy społecznej sprzyjał wzmacnianiu środowisk lewicowych. Natomiast partie li-beralne i konserwatywne traciły na popularności. Wciąż utrzymywały się jednak przy władzy dzięki cenzusom majątkowym. Sytuacja ta prowadziła do licznych napięć na scenie politycznej, gdyż społeczeństwo domagało się demokratyzacji kraju8.
Po wybuchu I wojny światowej bezpartyjny rząd Hjalmara Hammarsjkölda ogłosił neutralność Szwecji, wzmocnioną w grudniu 1914 przez wspólną dekla-rację władców krajów skandynawskich o niezaangażowaniu ich państw w wojnę. Pomimo tego na monarchię Gustawa V przez cały czas były kierowane naciski, nie tylko ze strony państw centralnych ale również Ententy, a zwłaszcza Rosji. Wpro-wadzono także powszechną służbę wojskową – co spotkało się z oporem społeczeń-stwa. Sporą popularność zdobywały hasła pacyfistyczne. Przodowali w niej socjali-ści, którzy łączyli kwestię poboru z przyznaniem praw obywatelskich. Odwoływali się także do haseł pacyfistycznych, co musiało odpowiadać Kołłontaj9.
[odczyt z dn. 27.09.2013]; Zeth Höglund (1884–1956) – Jeden z liderów szwedzkiej socjaldemo-kraci, jednak po rewolucji październikowej poparł bolszewików. Był jednym z założycieli szwedz-kiej partii komunistycznej, a od 1919 roku członkiem Kominternu. W połowie lat 20. XX wieku wrócił do socjalistów, ale nie odzyskał dawnej pozycji. Był pacyfistą. Napisał biografię Hjalmara Brantinga. Z. Höglund, http://www.experiencefestival.com/a/Zeth_Hglund_-_Anti-Militarism/ id/5606233 [odczyt z dn. 27.09.2013].
7 C. Porter, Alexandra Kollontai: The Lonely Struggle of the Woman Who Defied Lenin, New
York 1980, s. 176, 185; K. Hauge, Alexandra Kollontai – The Scandinavian Period, Minnesota 1971 (nieopublikowany doktorat), s. 24.
8 Na początku XX wieku wskutek cenzusów wyborczych zaledwie 9,5 % szwedzkiego
spo-łeczeństwa mogło głosować w wyborach. Wpływ na zmiany na scenie politycznej w Szwecji miało również zwiększenie w 1907 roku liczby uprawnionych do udziału w wyborach do 20%. Często wy-buchały konflikty dotyczące liberalizacji prawa wyborczego pomiędzy partiami politycznymi. Zwłasz-cza siły lewicowe dążyły do demokratyzacji Izby wyższej Riskdagu, co w 1917 roku doprowadziło do licznych demonstracji i zamieszek w Sztokholmie. Po nich socjaliści dołączyli w rządu koalicyjnego. Pełne prawa wyborcze przyznano mężczyznom dopiero w 1919 roku, zaś kobietom rok później. P. Jeannin, Histoire de pays Scendinaves, Paris 1956, s. 85–97; A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocław 1973, s. 345–349; T. Cieślak, Szwecja. Z Dziejów XIX i XX wieku, Poznań 1969, s. 68–70.
9 Hjalmar Hammarskjöld (1862–1952) – Przed rozpoczęciem kariery politycznej był
między-Pobyt w Szwecji był początkowo zdecydowanie przyjemniejszy niż w Niem-czech. 28 sierpnia, Aleksandra Kołłontaj napisała list do swojej wieloletniej przy-jaciółki, pisarki i tłumaczki Tatiany Szczepnik-Kupiernik. Swoje ostatnie przeży-cia podsumowała następująco: „przeszłam wiele ciężkich i koszmarnych rzeczy”. Wyrażała w nim olbrzymią radość z opuszczenia Niemiec: „radośnie krzyczę jako człowiek wypuszczony z niewoli”10.
Na początku swojego pobytu, Kołłontaj starała się odzyskać równowagę psy-chiczną po przeżyciach w Niemczech. W kolejnym liście do Szczepnik-Kupiernik z 20 września 1914 roku opisała swoje ówczesne życie oraz przemyślenia na temat państwa, gdzie przyszło jej żyć. Klimat miejsca, gdzie przebywała odbiegał od tępa życia Berlina, z którego pamiętała „bezsenne noce” albo „koszmary”. Pen-sjonat, w którym zamieszkała był przytulny i utrzymany w starym „stylu lat 40.” XIX wieku, goście rozmowni, mogła dyskutować z nimi o równouprawnieniu ko-biet. Według niej Szwecja była krajem spokojnym, gdzie było niezwykle „cicho”, a ludzie „mówią do siebie po imieniu, niczym do przyjaciół, do tego zawsze są go-towi pomóc”. Państwo „zaś wciąż jeszcze żyje w połowie XIX wieku. Jest niezwy-kle spokojne, życzliwe, jak to bywa u narodu, który jeszcze nie został wyczerpany przez szalony [...] kapitalizm”11.
Atmosfera jakiej codziennie doświadczała przypominała Aleksandrze czasy, kiedy bywała w Szwecji razem z matką. Miała wrażenie, że nic się nie zmieniło. Zachwalała także przed Tatianą tamtejszą kulturę oraz literaturę. Namiętnie cho-dziła do sztokholmskich teatrów. Warto podkreślić, iż Kołłontaj była zafascyno-wana skandynawskimi sztukami teatralnymi już wiele lat wcześniej, wspominała o tym w korespondencji z Plechanowem12.
narodowego, co spowodowało jego powołanie w 1904 roku do Stałego Trybunału Arbitrażowego. Po upadku konserwatywnego rządu w 1914 roku, spowodowanym wprowadzeniem powszechnej służby wojskowej, został premierem Szwecji. Funkcję pełnił do 1917 roku kiedy powołano koalicyj-ny rząd konserwatywnego polityki, a wcześniej prezesa Banku Centralnego Carla Swartza. Następ-nie Hammarskjöld pełnił do swojej śmierci prestiżowe, choć Następ-niezbyt wpływowe funkcje, takie jak np. przewodniczący fundacji noblowskiej. Zob.: H. Hammarskjöld http://www.britannica.com/ EBchecked/topic/253598/Hjalmar-Hammarskjold [odczyt z dn. 10.09.2013]; I. Andersson, Dzieje
Szwecji, Warszawa 1967, s. 314–315; J. Gilmour, Sweden, the Swastika and Stalin. The Swedish Experience in the Second World War, Edinburg 2012, s. 8–9.
10 Tatiana Szczepkina-Kupiernik (1874–1952) – Znana poetka i pisarka związana z Moskwą.
Współpracowała z wieloma rosyjskimi poczytnymi gazetami . Sympatyzowała z ruchem femini-stycznym przed I wojną światową. Po rewolucji październikowej 1917 roku zajęła się tłumaczeniem zagranicznych sztuk. Praskowia Arian (1865–1944) – publicystka i redaktorka kobiecych pism. T. L. Szczepkina-Kupiernik, Dni mojej Żyzni, Moskwa 1950; A. M. Kołłontaj,
„Riewoljucija-wieli-kja mjatieżnica...” Izbrannoje pisma 1901–1952, Moskwa 1988, s. 113.
11 Eadem, „Riewoljucija-wielikja mjatieżnica...” Izbrannoje..., s. 115. 12 Ibidem, s. 115.
Obraz spokojnego życia przedstawiony przez Kołłontaj nie odzwierciedlał jej całej aktywności. Wkrótce po przybyciu ponowiła ona współpracę ze szwedzkimi socjalistami, którzy starali się ją uhonorować. Skandynawscy lewicowcy umoż-liwili jej także publikowanie tekstów w swojej prasie. Zorganizowali następnie córce carskiego generała oraz działaczowi partii bolszewickiej Aleksandrowi Szla-pownikowi tournée, w trakcie którego propagowali pacyfizm. Rychło lewicowych działaczy z Rosji połączył romans13.
Aleksandra Kołłontaj starała się również uczestniczyć w życiu intelektu-alnym i politycznym szwedzkiej socjaldemokracji. Pracowała w redakcji pisma „Försvarsnihilisten”, a także opublikowała artykuł Wojna i nasze najbliższe cele, który prezentował jej poglądy na temat trwającej wojny. Odwołała się w nim do postanowień Nadzwyczajnego Międzynarodowego Socjalistycznego Kongresu w Bazylei z 1912 roku, na którym ustalono pacyfistyczną linię lewicy. Skrytykowa-ła w nim środowisko II Międzynarodówki, która według autorki wspierało w zbyt małym stopniu ideę internacjonalizmu robotniczego: „jeśli solidarność łączyłaby wszystkich robotników oraz istniała rzeczywista jedność [ich] celów, klasa robotni-cza nie musiałaby się obawiać krwawych wojen. Stary, kapitalistyczny imperializm i zastraszone burżuazyjne społeczeństwo” nie odważyliby się wystąpić w obliczu „czerwonego widma”. Niestety, zdaniem córki carskiego generała, socjaliści w wie-lu krajach okazali się zbytnimi „szowinistami”, którzy uwierzyli w propagandę wal-czących mocarstw. Kołłontaj nie miała złudzeń, że „Niemcy podnoszą miecz [...], by wyeliminować cara”14.
Następnie przyjaciółka Lenina poruszyła kwestię efektów trwającej wojny. We-dług niej zagrożona została nie tylko kultura, lecz również przyroda: „czy to nie z powodu wojny, wspaniałe stare puszcze są bezwzględnie niszczone (Na przykład,
13 Aleksander Szlapownikow (1885–1937) – Inżynier i działacz partii bolszewickiej. W 1918
roku był komisarzem pracy. Od 1919 roku do 1922 roku stał na czele opozycji robotniczej, frak-cji partii bolszewickiej, która sprzeciwiała się polityce Lenina względem robotników. Zginął w okresie wielkich czystek. http://www.hrono.ru/biograf/bio_sh/shljapnikov_ag.php [odczyt z dn. 17.09.2013]; E. Clements, Bolshevik Feminist: The Life of Alexandra Kollontai, Indiana 1979, s. 86; M. Futrell. Northern Underground. Episodes of Russian Revolutionary Transport and Communications
through Scandinavia and Finland. 1863–1917, London 1963, s. 87; K. Hauge, op. cit., s. 29–30.
14 Försvarsnihilisten było lewicowym pismem wydawanym w 1914 roku przez szwedzkich
marksistów. Występowali przeciwko I wojnie światowej krytykowali stosunki społeczne w monar-chii Bernadotte. Redaktorami byli Einar Ljungberg i Axel Holmström; A. Kołłontaj, The War and
Our Immediate Tasks, [w:] A. Kollontai, Selected Articles and Speeches, New York 1984. Cytowana
praca zamieszczona jest na stronie http://www.marxists.org/archive/kollonta/1914/wartime.htm (29.09.2013). Z uwagi na brak numeracji stron przypisy nie będą wyposażone w numery stron;
Försvarsnihilisten” http://www.worldcat.org/title/forsvarsnihilisten-kamp-mot-militarismen-i-alla-dess-former/oclc/186555779; http://runeberg.org/tiden/1915/0181.html [odczyt z dn. 29.09.2013].
lasy na obrzeżach Paryża [...])? Czy to nie jest wojna, która niszczy najpiękniejsze i najcenniejsze zabytki oraz dzieła sztuki ?15”.
Według Kołłontaj efekty społeczne starcia mocarstw także będą straszne: „Chaos i nędza będą niepodzielnie panowały po tej wojnie światowej, nawet wśród zwycięskich krajów. Widoczny będzie wzrost liczby osób niezdolnych do pracy: inwalidów, obłąkanych i sierot”. Następnie rozpocząłby się olbrzymi kryzys gospodarczy, zaś repatriacje od przegranych nie uzdrowiłyby sytuacji, a jedynie wzmocniłyby kapitalistów oraz imperialistów. Jedynym wyjściem z tej koszmarnej sytuacji byłoby zjednoczenie środowisk socjalistycznych wokół idei pacyfistycz-nych oraz zwalczanie szowinizmu, a także militaryzmu16.
Aleksandra Kołłontaj skierowała swoją ostrą krytykę wobec środowisk lewi-cowych, krytykowała jednak imperialistyczną politykę wielkich mocarstw. Warto również zaznaczyć, iż w ogóle nie odnosiła się do sytuacji Szwecji. Prawdopodob-nie Prawdopodob-nie chciała sprawiać problemów swoim przyjaciołom ze Szwedzkiej Partii Pra-cy. Warto podkreślić, iż wyrażali oni zbliżone do niej antymilitarystyczne poglądy na łamach prasy. Koncepcja szeroko zakrojonej współpracy z różnymi środowiska-mi lewicowyśrodowiska-mi przyszła ambasadorka traktowała poważnie. Świadczy o tym jej ówczesna korespondencja z Leninem, w którym negowała jego koncepcję zwartej, silnej partii robotniczej oraz postulowała stworzenie „hasła, które zjednoczyłoby nas wszystkich [socjalistów]”17.
12 listopada 1914 roku o szóstej rano policja wkroczyła do pensjonatu Karlson. Celem funkcjonariuszy Polis było aresztowanie Aleksandry Kołłontaj. Szwedzki dziennikarz i znajomy przyszłej ambasador z lat 30. i 40. XX wieku Gustaw Jo-hansson po latach barwnie opisał tę scenę:
„W porze, którą policje na całym świecie wybrały sobie na przeszukanie miesz-kań – policja zapukała do drzwi pokoju hotelowego. Sposób pukania też był typo-wy dla funkcjonariuszy różnych krajów. Aleksandra Kołłontaj od razu widziała, o co chodzi. Niezbędne było szybkie działanie. Pod poduszką leżały adresy i waż-ne materiały. Gdyby wpadły w ręce władz, mogłyby w poważny sposób zakłócić działalność kurierów. Żandarmi czekali przed drzwiami, podczas gdy ona ubierała się i chowała papiery pod ubraniem [...].
Podczas, gdy Aleksandra Kołłontaj protestowała przeciwko naruszeniu jej praw i żądała, by poinformować Brantinga [...], jej mózg pracował na pełnych obrotach próbując wymyślić, jak pozbyć się dokumentów, nim dojdzie do rewizji osobistej.
15 A. Kołłontaj, The War and... 16 A. Kołłontaj, The War and... 17 C. Halvorsten, op. cit., s. 207.
Udało się. Pozwolono jej wyjść do toalety. Ale papiery nie mogły ulec zniszczeniu, musiały w ten, czy inny sposób zostać przekazane towarzyszom. Wcisnęła je po-między cysternę klozetu i sufit. Gdy opuszczała hotel w towarzystwie policji, na korytarzu pojawił się inny Rosjanin. Szepnęła szybko:
— Szukaj w toalecie.
Ale nie użyła zwykłego rosyjskiego słowa na toaletę – mogło się zdarzyć, że jeden z funkcjonariuszy znał rosyjski. Użyła [...] wulgarnej nazwy, którą towarzysz od razu zrozumiał.
Funkcjonariusze zbesztali ją:
— Proszę nie rozmawiać po rosyjsku.
Nie musiała. Osiągnęła to, co zamierzała. Po odejściu policji papiery zosta-ły odzyskane. Konspiracyjna działalność na rzecz rewolucji rosyjskiej mogła być kontynuowana pomimo nieobecności Aleksandry”18.
Wyrażona przez Gustawa Johannsona teza, o trwającej już wtedy współpracy Kołłontaj z bolszewikami jest wątpliwa. Pod wpływem Szlapnikowa oraz pacyfi-zmu deklarowanego przez Lenina lewicowa aktywistka, zaczęła zbliżać się do ich partii. W październiku 1914 zaczęła korespondować z przywódcą odłamu SDPRR. Być może dlatego chciała ukryć niewygodną korespondencje z innymi działacza-mi rosyjskiej i skandynawskiej lewicy. Szwedzki biograf Kołłontaj twierdził, iż już wtedy: „byli [ze Szplapnikowem] czołowymi koordynatorami nielegalnych łącz informacyjnych wiodących przez Skandynawię”. Pokój zwolenniczki wolnej mi-łości miał być wręcz „sztabem” rosyjskich rewolucjonistów w Szwecji. Natomiast angielski historyk Michael Futrell stwierdził, iż w tym czasie dawna przyjaciółka Plechanowa starała się unikać nielegalnej działalności, aby nie zostać wydaloną z kraju w którym się schroniła. Podobną opinię sformułował Kaare Hauge. Praw-dopodobnie kontaktowała się nieoficjalnie z działaczami rosyjskiej emigracji, ale wynikało to ze strachu przed ochraną. Na pewno nie mogła ona wtedy przewozić niemieckich funduszy do Rosji, gdyż administracja Wilhelma II nie zawarła jesz-cze porozumienia z emisariuszami Lenina. Koncepcję szwedzkiego biografa
Koł-18 Rosyjski historyk Michaił Trusz w swojej popularnonaukowej biografii Aleksandry
Koł-łontaj zastanawiał się jakiego wulgarnego słowa mogła użyć na określenie toalety. Według niego mogło to być słowo uborrnaja często wykorzystywane przez Rosjan fińskiego pochodzenia. Matka przyjaciółki Lenina pochodziła z Finlandii. C. Halvorsten, op. cit., s. 202; M. Trusz, Ot politiki
riewoljucionnoj borby i pobiedam na diplomaticzieskim frontier. Żizniennyj put’ Aleksandry Kołłontaj „ Zołotaja wietw’ dipłomatii Rossii”, Moskwa 2013, s. 58.
łontaj obala również fakt przytaczany przez niego samego. Przyjaciółka Szczepnik-Kupiernik spotykała się ze większością osób w miejscach publicznych, zwłaszcza w jej pensjonacie, nie martwiąc się o jakąkolwiek konspirację. Koncepcji Johans-sona przeczy również list przywódcy bolszewików do Aleksandra Szlapnikowa z 28 listopada 1914 roku. Kiedy na wieść o aresztowaniach lewicowych działaczy w monarchii Bernadotte Lenin zaklinał adresata, by ten ze „wszystkich sił starał się o nawiązanie kontaktów w Pitrze” przez Sztokholm, czyli stworzył siatkę szpie-gowską SDPRR(b) działającą w krajach skandynawskich. W tym czasie Kołłontaj przebywała już poza Szwecją19.
W swoich wspomnieniach po latach Aleksandra Kołłontaj skomentowała lako-nicznie te wydarzenia: „Pisałam i działałam [w Szwecji] do tego momentu, kiedy szwedzki konserwatywny rząd Hammarjskjolda postanowił zlikwidować «bolsze-wicki ośrodek». Aresztowali mnie, zamknęli w więzieniu [...] i wyrzucili z kraju”20.
Aleksandra Kołłontaj pisała o „bolszewickim ośrodku”. Należy jednak pamię-tać, iż jej wspomnienia powstały w połowie lat 20. XX wieku, ukazując się zresztą początkowo w zachodnich pismach i wydawnictwach. W tym czasie ówczesna przedstawicielka dyplomatyczna ZSRR w Norwegii musiała podtrzymywać mit jedności bolszewików jeszcze przed 1914 rokiem21.
Początkowo nie było wiadomo, gdzie została uwięziona Aleksandra Kołłon-taj. Według jej przyjaciółki, Ines de Palenci, rosyjska rewolucjonistka miała uzy-skać widzenie z pastorem. Zapytała go o jego światopogląd. Po krótkiej dyskusji, stwierdził, iż jako dobry chrześcijanin nie może odmówić jej pomocy. Wkrótce przekazał złe wieści Brantingowi22.
Wkrótce Hjalmar Branting uzyskał możliwość spotkań z Kołłontaj w więzie-niu Kungsholm, a później w Malmö, gdzie ją przewieziono. Początkowo szwedzkie władze chciały wydać lewicową działaczkę rosyjskim władzom, ale po protestach socjaldemokratów została pod koniec listopada 1914 roku wysłana do Kopenhagi.
19 A. M. Kołłontaj, Letopis..., s. 221–222; M. Futrell, op. cit., s. 87; C. Halvorsten, op. cit.,
s. 201; Odpowiedź Włodzimierza Lenina z przełomu listopada/grudnia 1914 roku na nieopubli-kowany list Aleksandry Kołłontaj. Rosyjska socjalistka musiała napisać swój list przed aresztowa-niem. We wspomnieniach utrzymywała, że było to jej pierwsze pismo skierowane do przywódcy bolszewików. W. Lenin, Dzieła Wszystkie. Listy sierpień 1914–październik 1917, Warszawa 1989, t. 49, s. 37; A. M. Kołłontaj, I z moej żyzni i raboty. Wospominaja i Pniewniki, Moskwa 1974, s. 172.
20 A. M. Kołłontaj, Letopis..., s. 222.
21 R. A. Popowkina, Priedisłowie, [w:] A. M. Kołłontaj, Letopis..., s. 5–6.
22 Ines de Palencia (1876–1974), wł. Isabel Oyzarbal Smith. Hiszpańska dziennikarka
zwią-zana z Meksykiem. W latach 30. XX wieku reprezentowała Hiszpanię w komisji Ligii Narodów do spraw niewolnictwa. Po wojnie domowej w Hiszpanii wyjechała do Meksyku. http://www.andalu-cia.cc/viva/mujer/aavmalag.html#Oyarzabal [odczyt z dn. 15.10.2013]; I. De Palencia, Alexandra
Kołłontaj jeszcze na terenie monarchii Bernadotte wysłała telegram do działaczy Szwedzkiej Partii Pracy: „Wyzwolona z więzienia w Mälmo posyłam swoje po-zdrowienia dla [was]”23.
Po aresztowaniu, szwedzka prawicowa prasa, zwłaszcza pisma „Nya Dagligt Allehanda” i „Stockholms Dagblad” rozpoczęły kampanię informacyjną wymie-rzoną w Rosjankę. W pierwszym z tytułów można było przeczytać: „Gdy obco-krajowiec z przeszłością taką, jak pani Kołłontaj – wydalono ją zarówno z Rosji, jak i Niemiec – dziękuje za gościnność, z której korzysta w innym kraju, mieszając się do jego wewnętrznych spraw, należy nazwać takie zachowanie bezczelnym”24.
Dziennikarze próbowali udowodnić, iż była ona rosyjskim szpiegiem. Świad-czyć o tym miała chociażby mapa ojczyzny Henrika Ibsena, której według redak-torów sztokholmskich dzienników, używano podczas antyrządowych demonstra-cji. Teksty prawicowej prasy były również wymierzone w przywódców Szwedzkiej Partii Pracy25.
Natomiast socjaliści na łamach swoich organów prasowych oraz podczas wy-stąpień w Riksdagu udowadniali, iż Kołłontaj nie robiła nic złego. Hjalmar Bran-ting napisał w odpowiedzi prawicowym publicystom: „Najpierw źródła, które z daleka cuchną metodami detektywistycznymi reżimu z czasów Stendahla, re-lacjonują pobyt naszej towarzyszki w pensjonacie w Sztokholmie, gdzie zamiesz-kiwała. Przyjmowała tam liczne wizyty towarzyszy partyjnych, a na ścianie najwyraźniej znaleziono mapę Szwecji, ‘która pewnikiem była używana na de-monstracjach!’ Podejrzenie o szpiegostwo [...] jest absurdalne”26.
Sprawa zatrzymania i późniejszej ekstradycji Aleksandry Kołłontaj wywoła-ła olbrzymią dyskusję w szwedzkim społeczeństwie. Lewica próbowawywoła-ła się do-wiedzieć jakie były motywy tej decyzji. Dyskutowano o tym nawet na forum Riksdagu, a relacje pojawiały się w regionalnej prasie. W końcu minister spraw wewnętrznych Szwecji Oscar von Sydow27 oskarżył lewicową działaczkę o to, iż
uprawiała antypaństwową propagandę oraz dobrowolnie nie chciała wyjechać do Rosji. Dowodem na antymilitarną propagandę było jeden akapit w piśmie „Försvarsnihilisten”: „Żałosne państwo kapitalistyczne chronione jest przez
trój-23 K. Hauge, op. cit., s. 31.
24 Cyt za. C. Halvorsten, op. cit., s. 205. 25 Ibidem, s. 206–208.
26 Cyt. za ibidem, s. 205.
27 Oskar von Sydow (1873–1936) Szwedzki polityk pełniący w latach 1914–1917 funkcję
mi-nistra spraw wewnętrznych. W 1921 roku przez kilka miesięcy był premierem. Później do śmierci zasiadał w królewskim sądzie najwyższym. Vide: O. von Sydow, http://runeberg.org/nfcg/0740. html [odczyt z dn. 17.09.2013].
cę: koronę, krzyż i bagnet. Zwalczając militaryzm, otwieramy drogę dla rewolucji, która uwolni ludzkość od reakcyjnych instytucji, które obecnie blokują drogę do dobrobytu i szczęścia ludu”. Nie udowodniono, że rosyjska emigrantka napisała te słowa. Została jedynie wymieniona w stopce redakcyjnej tego numeru, zaś w już przytaczanym jej artykule zatytułowanym Wojna i nasze najbliższe cele nie było treści rewolucyjnych tylko pacyfistyczne. Do tego publikacja pisma nie została wstrzymana przez cenzurę28.
Już ówcześni lewicowi działacze wątpili w argumentację rządu dotyczącą roz-powszechniania przez Kołłontaj antymilitarnej propagandy. Wskazywali, że lewi-cowej aktywistce nie udowodniono winy. Debata na ten temat ciągnęła się jeszcze długo w szwedzkim społeczeństwie. Przyszła ambasador także zastanawiała się nad przyczynami jej aresztowania.
W trakcie przymusowego pobytu w Kopenhadze, Kołłontaj zastanawiała się nad tymi wydarzeniami. Prawdopodobnie krótki pobyt w więzieniu był dla niej równie traumatyczny jak poprzedni. Wiele lat później, kiedy wracała do Szwecji jak połpred, odczuwała olbrzymią satysfakcję pokazując paszport dyplomatyczny pogranicznikowi. Jedną z pierwszych rzeczy jakie zrobiła w Sztokholmie była wi-zyta w więzieniu, gdzie ją przetrzymywano29.
W liście do Lenina z przełomu listopada/grudnia 1914 roku Kołłontaj opisała ostatnie wydarzenia. Nie ujawniała swoich emocji, starała się przedstawić całą sytuację w analityczny sposób. Ukazała przywódcy bolszewików oficjalne powody swojego aresztowania i ekstradycji, jednak nie wierzyła w nie. Nie napisała wprost jakie ma podejrzenia, gdyż ówczesna korespondencja dawnej przyjaciółki Plecha-nowa była kontrolowana przez duńską policję. Przyszła ambasador sugerowała, jednak, iż mogą stać za tym Rosjanie. Przedstawiła również wodzowi SDPRR(b) charakterystykę Brantinga. Podkreślała swoją dozgonną wdzięczność liderowi
socjaldemokraterny za pomoc i obronę przed „konserwatywną prasą”, aczkolwiek
podkreślała, że był typowym socjaldemokratą. Zwracała uwagę, iż poseł do Riks-dagu miał patriotyczne poglądy przez co nie mógł całkowicie poświęcić się idei rewolucji. Rosyjska rewolucjonistka podejrzewała, że jego cel stanowiło zdobycie teki ministra. Innych działaczy Szwedzkiej Partii Pracy podsumowała w nastę-pujący sposób: „szwedzcy towarzysze postąpili tak, jak przystało towarzyszom”30.
28 C. Halvorsten, op. cit., s. 209; A. Kołłontaj, The War and Our Immediate Tasks..., Rysk
sym-patii för Norska apfapnare, Dalpilen 1915, nr 46, s. 1.
29 Po wielu latach, prawdopodobnie za Aleksandrą Kołłontaj, opinię o naciskach Cesarstwa
Rosyjskiego na szwedzki rząd powtórzyła Isabel De Palencia. A. M, Kołłontaj, Dipłomaticzieskie
Dniewniki. 1922–1940, Moskwa 2001, s. 49; I. De Palencia, op. cit., s. 71.
Aleksandra Kołłontaj zwierzyła się także ze swoich wniosków natury politycz-nej, do których doprowadziła ta sytuacja: „Przy obecnym kryzysie międzynaro-dówki oraz przy napiętych stosunkach pomiędzy rządami szwedzkim i rosyjskim takie sytuacje [jak moja] są nieuniknione”31.
Powyższy fragment listu do Lenina, świadczy, iż Aleksandra Kołłontaj posta-nowiła silniej związać się z bolszewikami, gdyż po doświadczeniach z ostatnich miesięcy zrozumiała, że pozostawanie samodzielnym działaczem politycznym nie było możliwe. W dobie kryzysu jedności ruchu socjalistycznego wywołanego wojną oraz działań mocarstw dawna przyjaciółka Plechanowa sądziła, że nale-ży przyłączyć się do silnej, wiernej swym ideom grupy. Partii potrafiącej, nawet w nielegalny sposób, bronić swoich członków. Demokratyczne sposoby działania, Brantinga okazały się według niej nieskuteczne.
W innych listach z tego okresu, napisanych do syna i Tatiany Szczepnik-Ku-piernik, Kołłontaj ukazała swoje emocje. W korespondencji z Michałem Kołłonta-jem podkreśliła, że pobyt w szwedzkim więzieniu był dla niej ciężkim przeżyciem, twierdziła, że szwedzkie społeczeństwo nie było winne jej krzywd. Podejrzewała również, iż „aresztowali mnie za to, że jako Rosjanka ośmieliłam się wziąć udział w ich [szwedzkim] życiu politycznym”32.
W liście do Hjalmara Brantinga Kołłontaj napisała: „jeszcze raz przyjmijcie moje gorące podziękowania za przyjacielskie potraktowanie, które zawdzięczam wam i innym szwedzkim towarzyszom. [...] Tylko w podobnych sytuacjach po-znaje się prawdziwy narodowy charakter [...]. Mogłam poczuć waszą kulturę i dobre [...] serce. [...] Po całej tej sytuacji jeszcze bardziej będę ceniła wasz naród”. Następnie wyraziła przypuszczenie, iż za całą sytuacją może stać Rosja albo inne europejskie mocarstwo, Niemcy. Zwolenniczka Lenina obiecała, że opisze całą tę sytuację w socjalistycznej prasie i poświęci „maleńki artykuł” swoim obrońcom33.
Do dzisiaj nie wiadomo jakie były przyczyny aresztowania Aleksandry Kołłon-taj. Według ówczesnych bohaterów i świadków tych wydarzeń istnieją w sumie trzy możliwości: naciski na rząd Hammarskjolda ze strony Niemiec, niechęć impe-rium carów do rosyjskiej emigracji (nie tylko późniejsza komisarz spraw ludowych została deportowana) działającej w krajach skandynawskich bądź strach szwedz-kich władz przed zagranicznymi aktywistami mogącymi sprawiać liczne proble-my, krajowi walczącemu o zachowanie neutralności podczas I wojny światowej.
31 Ibidem, s. 118. 32 Ibidem, s. 118–120.
33 Ibidem, s. 119; Należy podkreślić, że Aleksandra Kołłontaj napisała ten list po francusku.
Nie wiadomo jaka była tego przyczyna. Zdjęcie tego tekstu znajduje się w: M. Futrell, op. cit., s. 94–95.
Nie ma żadnych zachowanych dowodów na dyplomatyczne interwencje zachod-nich mocarstw w kwestii Kołłontaj, jednak nie można ich całkowicie odrzucić. Bardziej prawdopodobny była jednak inicjatywa szwedzkich władz, które obawiały się aktywności politycznej rosyjskich emigrantów. Zdecydowali się na ich ekstrady-cję, zanim zagraniczni socjaliści zdążyliby zirytować państwo Mikołaja II34.
W styczniu 1915 roku Aleksandra Kołłontaj opuściła Kopenhagę, którą okre-ślała w listach mianem „zimnej jamy”. Przybyła do Norwegii, gdzie stworzyła ka-nały łączności przebiegające przez kraje skandynawskie do Rosji, którym bolsze-wicy przewozili pieniądze niemieckiego wywiadu oraz rozkazy Lenina. Wkrótce napisała w swoim dzienniku: „Stoi przede mną ogromne zadanie do wykonania. [...] Pracuję nad tym, aby przekonać i zmobilizować moich norweskich przyjaciół, by poszli bolszewicką drogą. Im jaśniejsza dla mnie jest ta droga, z tym większym zapałem pragnę pozyskać tutejszą lewicę, aby uznała nasze sformułowania (tzn. idee Lenina)”35.
*
Zaledwie kilkumiesięczny pobyt Aleksandry Kołłontaj w Szwecji podczas I wojny światowej był momentem zwrotnym w jej życiu. Lewicowa aktywistka po traumie uwięzienia w Niemczech oraz zerwaniu ze swoim dawnym, socjaldemokratycz-nym środowiskiem, udała się do skandynawskiego kraju, który znała. Szybko na-wiązała współpracę z rosyjską emigracją oraz czołowymi działaczami Szwedzkiej Partii Pracy. Autorka Wasylissy postulowała zjednoczenie środowisk lewicowych. Sądziła, iż będzie mogła uwolnić się od swojej przeszłości i wojennej zawieruchy.
Niestety, nie wszystko rozwinęło się taka jak chciała Aleksandra Kołłontaj. Wkrótce pod zarzutami pacyfistycznej i antypaństwowej działalności została aresztowana, chociaż wiele wskazuje, iż była niewinna.
W swoim tragicznym położeniu Kołłontaj nawiązała współpracę z bolsze-wikami, jednak wyrażała wątpliwości co do ich koncepcji. Dopiero szwedzkie doświadczenia sprawiły, iż związała się z partią Lenina bez względu na koszty, a następnie zaczęła zatracać w fanatyzmie i uwielbieniu dla męża Nadieżdy Krup-skiej. Wyjechała do Norwegii, gdzie stworzyła siatkę wywiadowczą służącą swoim nowym mocodawcom.
34 Ibidem, s. 87–88.
35 A. M. Kołłontaj, I z moej żyzni i raboty..., s. 183. A. K. Kiełbasiewicz, Aleksandra Kołłontaj
