Streszczenia rozpraw doktorskich

Bożena Danek-Wojnowska,Jan

Drzeżdżon,Andrzej Goreń,Henryk

Kurczab,Regina Lubas,Piotr

Obrączka,Anna Opacka,Jerzy

Paszek,Jerzy Rutkowski,Irena

Szypowska,Danuta Zawistowska

Streszczenia rozpraw doktorskich

Biuletyn Polonistyczny 14/40, 39-72

STRESZCZENIA ROZPRAW DOKTORSKICH

Bożena D a n e k - W o j n o w s k a : Z ZAGADNIIlJ KATA­ STROFIZMU ST. I . WITKIEWICZA. (ŚWIATOPOGL4DOWY L SOCJOLOGICZNY ZARYS PROBLIMATYKI) . P ro m o to r: p r o f . K. Wyka (IB L ), R ecenzen­ c i : p r o f . A .H u tn ik ie w ic z (UMK), d o c. J . B ło ń s k i (IB L ). I n s t y ­ t u t Badań L i t e r a c k i c h , 1970.

r a c a p r z y n o s i p ro p o z y c ję ro z u m ie n ia k a ta s t r o f iz m u W it-k ie w ic z a w dwóch w yodrębn io nych it-k o n te it-k s ta c h : m o d ern i­ s ty c z n e g o m odelu k u l t u r y o ra z p o ls k ie g o m itu i n t e l i g e n c j i - je g o k ry z y s u po r e w o lu c j i l a t 1905 i 1917. A n a liz ie z o s t a ł y poddane k o le jn o : m ło d z ie ń c z a p o w ieść "682 u p a d k i Bunga, c z y l i Dem oniczna k o b i e t a " , s ta n o w ią c a n a jw c z e ś n ie js z y etap> p r z e j a ­ w ia n ia s i ę p e s y m is ty c z n e j oceny ro zw o ju k u l tu r a ln e g o ; d y s k u r-

sywne r o z w in i ę c i e i d e i o końcu k u l t u r y w odpowiednim r o z d z i a ­ l e "Nowych form w m a l a r s t w i e " ; w r e s z c ie l i t e r a c k i e w c ie le n ie ty c h i d e i w "P o ż eg n a n iu j e s i e n i " i " N ie n a s y c e n iu " .

A n a liz a m ło d z ie ń c z e j p o w ie ś c i p ro w a d z i do w niosku o i n t e ­ g r a l n i e m o d e r n is ty c z n e j p o s ta w ie p i s a r z a - w o k r e s i e , w k tó ­ rym z a ła m u ją s i ę podstawowe p ro p o z y c je m odelu k u ltu ro w e g o mo­ d e m y . W itk ie w ic z p rze p ro w a d z a z tym modelem p o le m ik ę . J e s t t o w szak że p o le m ik a , k t ó r a p o z o s ta j e w ew nątrz dyskutow anego z e s p o łu w a r to ś c i . G ro tesk ow o ść u tw o ru w yraża z a k ło p o ta n ie i n ie p o k ó j z powadu n ie m o ż n o ś c i w y jś c ia po za r e g u ł y , j a k i e u ­ s t a l i ł m odem ie ty czn y m it a r t y s t y , p r z y jednoczesnym p rz e k o ­ n a n i u , ż e c e c h u je ów m it k u l t u r a l n e w y ja ło w ie n ie .

Z a s a d n ic z e motywy k a t a s t r o f i z m u , z a p re z en to w a n e w "Nowych fo rm a c h w m a la r s tw ie " , omówiono w o d n i e s i e n iu do to w a rz y s z ą ­ c e j im t e o r i i k u l t u r y . N a c isk p o ło żo n y z o s t a ł n a w ydobycie mo­ d e r n i s ty c z n y c h sk ła d n ik ó w t e j t e o r i i - p o p rz e z u k a z a n ie j e j u c z e s t n ic t w a w s t r u k t u r z e m o d e rn isty c z n e g o b u n tu . R o z w in ię te p r z e z p i s a r z a motywy p r o t e s t u p rz e c iw k o r a c jo n a liz m o w i i u t y ­ l i tary z m o w i w ż y c iu społecznym p ro w a d z iły do e g z a l t a c j i i wy­

- 40

-ja s k r a w ie n ia s p r z e c z n o ś c i - s i l n i e odczuw anej p r z e z m odernizm - pom iędzy s u b ie ktywnym życiem osobowym a n iw e lu ją cy m je d n o ­ s tk ę p o rząd k iem społecznym i c y w iliz a c y jn y m . T e o r ia k u l t u r y W itk ie w ic z a b y ła niczym innym, ja k w ła ś n ie u z a sa d n ie n ie m t e j s p r z e c z n o ś c i. W t e j sam ej p e rs p e k ty w ie z in te rp r e to w a n o t e o r i ę osobow ości p i s a r z a o ra z zw iązan e z n i ą p o j ę c i e j " u c z u c i a m eta ­ fiz y c z n e g o " . P r z e s ła n k ą k r y ty k i z m ie r z a ją c e j do u ja w n ie n ia zgubnych skutków r e i f i k a c j i o ra z d e z i n t e g r a c j i c z ło w ie k a i ś w ia ta s t a j e s i ę podstawowy i d e a ł p i s a r z a - h a rm o n ii m iędzy czło w iek iem i k u l t u r ą i zarazem w e w n ętrzn e j i n t e g r a l n o ś c i obu ty c h s f e r . I d e a ł t e n w y r a z ił s i ę d o b i t n i e w m ic ie "czasów daw­ n y c h ", wspólnym W itk iew iczo w i z całym s z e ro k o p o jęty m m oder­ nizmem. C h o d z iło w nim o w s p ó ln o tę ż y c ia i k u ltu r y .W s p ó ln o tę , k t ó r a n i e s p e ł n i s i ę je d n a k w c z a s a c h , j a k i e n a d c h o d zą . K a ta ­ s tr o f iz m p i s a r z a p r z e k r e ś l a ł m a rz e n ia o m o ż liw o ś c ia c h p o w ro tu u tra c o n e g o r a j u k u l t u r y .

A n a liz a fu n k cjo n o w a n ia k a t a s t r o f i c z n y c h i d e i w d o j r z a ł y c h p o w ie ś c ia c h W itk ie w ic z a p ro w ad zi do n e g a c j i d o ty ch czaso w y ch mniemań o s łu ż e b n o ś c i k o n s t r u k c j i p o w ie śc io w e j wobec t e z s f o r ­ mułowanych w "Nowych fo rm ach w m a la r s tw ie " . Tezy t e s ą w p o ­ w ie ś c ia c h ośm ieszane i w ykpione za p o śre d n ic tw em środków o­ k r e ś l o n e j p o e ty k i. A je d n o c z e ś n ie n i e p r z e c iw s ta w ia im s i ę n i c in n e g o . I s t n i e j e s t a ł e i n ie ro z ła d o w a n e n a p i ę c i e pom iędzy po­ z y c ją p i s a r z a , u ja w n ia ją c ą s i ę w p r z e b ie g u f a b u ły o ra z w ko­ m e n ta rz a c h ja k o p o z y c ja a u t o r a "Nowych form w m a la r s t w i e " , a sta n o w isk iem tw ó rcy p o w ie ś c i - spraw cy g ro te s k o w y c h ' u j ę ć i g ro te s k o w e j s t y l i z a c j i ś w ia ta p r z e d s ta w io n e g o . G ro te s k a j e s t t u , o g ó ln ie b i o r ą c , w ynikiem s y t u a c j i , w k t ó r e j a u to r j e s t z a ­ razem podm iotem i przedm iotem re fe ro w a n y c h i d e i i p o s tu lo w a ­ nych w a r t o ś c i . Dwutorowość " g ło s u " a u t o r a , ro z s z c z e p io n e g o na dwa k łó c ą c e s i ę ze so bą p o r z ą d k i, dwie odmienn t o n a c j e : a u ­ te n ty c z n e g o p r z e r a ż e n i a i drw iny b ę d ą c e j szyderstw em z samego s i e b i e , o d z w ie rc ie d la s t r u k t u r ę ów czesn ej samowiedzy k u l t u ­ r a l n e j p i s a r z a , poddaw anej n ie u sta n n y m k o n fro n ta c jo m z doko­ n u jący m i s i ę przem ianam i h is to iy c z n o - s p o łe c z n y m i.

Uwarunkowana p r z e z podstaw owe s k ł a d n i k i prezentow anego mo­ d e lu s y t u a c j i h i s t o r y c z n e j , w iz ja k a t a s t r o f i c z n a w p o w ie ś c i odw ołuje s i ę ta k ż e do o k r e ś l o n e j form y św iadom ości z b io ro w e j.

- 41

-C ho dzi o h i s t o r y c z n i e u k s z ta łto w a n e p rz e k o n a n ia o ra z w yobra­ ż e n ia i n t e l i g e n c k i e . M it - p o s t u l a t s z c z e g ó ln e j r o l i i n t e l i ­ g e n c j i , ro z w ija n a p r z e z i n t e l i g e n c j ę id e o l o g ia o f i a m i c t w a i prom eteizm u z o s t a ł y w " P o ż eg n a n iu j e s i e n i " i " N ie n a s y c e n iu ” u k a z an e w p e rs p e k ty w ie h i s t o r y c z n e j b e z w y jśc io w o ś c i. Równo­ c z e ś n i e z a ś n i e p rz e c iw s ta w io n o im n i c innego.W ram ach s t r u k ­ t u r y g r o t e s k i k a t a s t r o f i z m W itk ie w ic z a j e s t k a ta s tro fiz m e m konsekwentnym i to ta ln y m .

J a n D r z e ż d ż o n , REGIONALNA LITERATURA KASZUBSKA W LATACH 1920-1939. ZARYS GŁÓWNYCH PROBLEMÓW HISTORYCZNOLITE­ RACKICH. P ro m o to r: p r o f . A.Bukowski (WSP G dańsk). R e c e n z e n c i: p r o f . J . ś l i z i ń s k i (Z a k ła d Słow ianoznaw stw a PAN), d o c .J .M ic h ­ no (WSP G dańsk). Wyższa S z k o ła P ed a g o g ic z n a w G dańsku, 1969*

L

i t e r a t u r a nad m o rsk ieg o o b s z a ru d ia le k to w e g o p o w s tą ła stosunkow o niedaw no (d ru g a połow a XIX w ieku) i j a k k a ż ­ de z ja w is k o nowe wymaga o d p o w ie d n ie j p e rsp e k ty w y c z aso w ej o­ r a z przy go tow an eg o z e s p o łu b a d a c z y . Tymczasem d a w n ie js z e r e ­ c e n z je i s z k ic e o c h a r a k te r z e k r y ty c z n o li te r a c k i m p o c h o d z iły g łó w n i i od "am atorów ” e m o c jo n a ln ie zaangażow anych,w w ię k s z o ś ­ c i boviem p ocho d zący ch z Kaszub ( J .K a rn o w s k i, A .M ajkow ski, A. L abuda, L .R o p p e l). W r e z u l t a c i e s y t u a c j a b y ła do ść sk o m p lik o ­ wana: z j e d n e j s t r o n y , u kazującym s i ę w d i a l e k c i e k aszu b sk im utworom to w a rz y s z y ły r e c e n z j e , c z ę s t o o c h a r a k te r z e p o le m ic z ­ nym, z d r u g i e j s t r o n y , w id a ć w yraźny | zam ęt, n ie p o ro z u m ie n ia d o ty c z ą c e zarówno t e r m i n o l o g i i , ja k w a rto ś c io w a n ia . P o w sta ła w ięc p o tr z e b a u p o rząd ko w an ia ty c h -s ą d ó w , a co n a j i s t o t n i e j ­ s z e , k o n ie c z n o ś ć o k r e ś l e n i a sam ej k a s z u b s k ie j l i t e r a t u r y r e ­ g i o n a l n e j .

P ie rw sz y u tw ó r te g o t y p u , "0 Panu C z o r liń s c im ,c o do Pucka p o s e c e j a c h o ł ” J a r o s z a D erdow skiego (1 8 8 0 ), uznano za ko­ l e j n y w yraz l i t e r a t u r y lu d o w e j. W c ią g u w ie lu n a s tę p n y c h d z i e ­ s i ę c i o l e c i z a g a d n ie n ia te g o d e f i n i ty w n ie n i e r o z s t r z y g n i ę t o , a c h o d z i t u o c o ś w ię c e j a n i ż e l i I e t y k i e t k ę . P o z n a n ie t o w ła ś n ie tw o r z e n ie k s z ta ł tó w nowych, zatem zm ienićt n a le ż a ło b y p o j ę c i e l i t e r a t u r y lu do w ej a lb o pow ołać do ż y c ia nowy te r m in : l i t e r a t u r ę r e g i o n a ln ą . To d r u g ie r o z w ią z a n ie w ydaje s i ę b a r ­

- 4-2

-d z i e j upraw nione i w tym k ieru n k u z m ie r z a ją k o le j n e s y n t e z y typ u h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e g o , p o w s ta łe na K aszubach.

Praca n i n i e j s z a j e s t k o le jn ą próbą u k a z a n ia s y n t e z y z j a ­ w isk l i t e r a c k i c h z a i s t n i a ł y c h w r e g i o n i e k aszu b sk im . O g ra n i­ c z e n ie czasow e (dwa d z i e s i ę c i o l e c i a ) o ra z problem owe (g łó w n ie: z a g a d n ie n ia l i t e r a c k i e ) p o z w o liło w n ik n ą ć, c z ę s t o s z c z e g ó ł o ­ wo, w p r o c e s y k u ltu r o w e , a j e d n o c z e ś n ie zgrom ad zić sto su n k o w o o b f i t y m a t e r ia ł f a k t o g r a f i c z n y .

Na w s t ę p ie n a le ż a ł o sp recy zo w a ć samo p o j ę c i e l i t e r a t u r y r e g io n a ln e j i j e j f u n k c ję w k u lt u r z e n a ro d o w ej. Ujm ując r z e c z w ogromnym s k r ó c i e , stw ie rd za m y , ż e m a t e r ia ł badawczy z r e ­ g io n u k a sz u b sk ie g o upraw nia do wniosków n a s tę p u ją c y c h :

M yśl r e g io n a ln a s p e ł n i a fu n k c ję k u ltu r o tw ó r c z ą i , j a k o t a ­ k a , j e s t d la k u ltu r y n arodow ej elem entem cennym.Na t e j p ł a s z ­ c z y ź n ie w y r a sta zaan gażow an ie w y k s z ta łc o n e j w arstw y l u d z i z danego r e g io n u , zwanych r e g io n a l i s t a m i . P i s z ą o n i sw o je u tw o ­ ry n a j c z ę ś c i e j d ia le k te m . P o lk lo r s p e ł n i a w t e j l i t e r a t u r z e fu n k c ję s łu ż e b n ą w sto su n k u do z a ło ż e ń program owych. N a d rzęd ­ na n a to m ia s t j e s t id e a r e g io n a ln a . O c z y w iś c ie , a u to r z y t y c h

te k stó w n i e s ą p r o f e s j o n a l i s t a m i , p i s z ą w w oln y ch c h w ila c h o­ b ok , na p r z y k ła d , p ra cy n a u c z y c i e l s k i e j . Głównym w ię c p r z e d ­ miotem n a sz y c h rozw ażań s t a ł a s i ę podejmowana p r o b le m a ty k a , a d o p ie r o w d a l s z e j k o l e j n o ś c i - w a r t o ś c i e s t e t y c z n e utw orów . Jak w k a żd ej l i t e r a t u r z e , ta k i t u t a j problemów j e s t t y l e , i l e d ośw iad czeń w ż y c iu c z ło w ie k a . I s t n i e j e je d n a k p ew ien n ie z w y ­ k le s i l n y im p u ls, w ła ś n ie na p e r y f e r y j n y c h z ie m ia c h p o l s k i c h , zm u szający j e d n o s t k i ob darzon e pewną w r a ż liw o ś c ią do t w ó r c z o ś ­ c i p o e t y c k i e j lu b p r o z a i c z n e j . A j e s t t o sprawa narodow a. N ie znamy, rK d o tą d , in n e g o sp osob u p rzem a w ia n ia do g ł ę b i lu d z ­ k i e j wy d o r a ź n i, ja k za pomocą ję z y k a a r t y s ty c z n e g o .O n k s z t a ł ­ t u j e lu d z k ie r o z p o z n a n ie w s f e r z e id e o w e j i p o z n a w c z e j. Wie­ low iek ow e p ię t n o n i e w o l i oraz t ę s k n o ta za lep szy m ż y c ie m p o­ w o ła ły do ż y c i a ob razy o P o l s c e jak o n a j m i l s z e j m a tc e , a z d r u g ie j s t r o n y , duch germ ań sk i p rezen to w a n y j e s t ja k o sym bol orzem ocy, z ł a i o b c o ś c i. Tak w ię c l i t e r a t u r a r e g io n a ln a k s z t a ł t u j e w sp osób n ie z w y k le su g esty w n y p o c z u c ie w s p ó ln o ty narodow ej i sa n k c jo n u je c o d z ie n n e d o ś w ia d c z e n ia lu d u w s f e r z e k u ltu r y . Z te g o t y t u ł u p o w s ta je ob ow iązek pow ażnego z a j ę c i a

- 43

-s i ę ty m i, n a o g ół p r o -s ty m i, lir y k a m i , obrazkam i sc e n ic z n y m i, opo w iad aniam i o p a rty m i na motywach ludow ych i n ie lic z n y m i po­ w ie ś c ia m i. Dodajmy, że na t e r e n i e : Kaszub p o w s ta ła z a le d w ie

je d n a p o w ie ść godna m iana r e g i o n a ln e j (A. M ajkow skiego "Ż&ce i p r z ig o d § Rem usa", Toruń 1 9 3 8 ). N a jp o p u la r n ie js z e b y ło słow o p o e ty c k ie i k r ó t k i e u tw o ry p is a n e p r o z ą , n i e r a z z p o g r a n ic z a l i t e r a t u r y , w p a d a jąc e w form ę f e lie to n ó w .T a k i s t a n r z e c z y b y ł n i e t y l k o w ynikiem warunków wydaw niczych ( s z c z u p ła o b ję to ś ć cz aso p ism r e g io n a ln y c h : " G ry f" , -"G ryf K aszubski]", " Z rz e s z Ka- s z £ b s k 8 " , " K IS k a " ), a l e i r o z e z n a n ia p i s a r z y Wtw orzyw ie l i ­ te r a c k im .

N ajw iększym dorobkiem ( d - 1939 r . ) p o c h w a lić s i ę mogą Mło- d o k a s z u b i, nazw an i t a k od Tow arzystw a Młodokaszubów ( k tó r e g o p ie r w s z y z ja z d odbył s i ę w 1912 r . ) . T o też i c h w ła ś n ie s y l ­ w e tk i l i t e r a c k i e za p re z en to w a n o w p ie r w s z e j c z ę ś c i p r a c y . 0 - sobny r o z d z i a ł p o św ięcono B ernardow i S y c h c ie , tw ó rcy d ram atu k a s z u b s k ie g o . W d a l s z e j k o l e j n o ś c i sc h a ra k te ry z o w a n o d z i a ł a l ­ n o ś ć Zrzeszow ców , nazw anych t a k od Z r z e s z e n ia R egionalnego Ka­ szubów , p o w s ta łe g o w 1929 r . w K a rtu z a c h . W reszcie p i ą t y r o z ­ d z i a ł p r e z e n t u j e śro d o w isk o w e jh e ro w sk ie . T a k i u k ła d p o z w o lił u k a z a ć w sposób m aksym alnie sk on centrow any p o s z c z e g ó ln e ś r o ­ d o w isk a , z jednoczesnym u w zg lęd n ien iem c ią g u ch ro n o lo g iczn eg o . Z asadniczym trzo n em p r a c y s ą w ięc c z t e r y r o z d z i a ł y : I I , z a ty tu ło w a n y " D z ie d z ic tw o M łodokaszubów ", I I I - "B e rn a rd S y ch - t a i je g o d ra m a ty " , IV - " Z rz e sz o w c y ", V - " D z ia ła ln o ś ć r e g io ­ n a l i s t ó w w e jh e ro w sk ic h " . R o z d z ia ł I , " F u n k c ja l i t e r a t u r y , r e ­ g i o n a l n e j " , ma c h a r a k t e r o g ó ln y , a w stę p z a w iera p r z e g lą d b a ­ d a ń . P r a c a z a o p a trz o n a j e s t w a n ek s (w ybór te k s tó w ) o ra z b i ­ b l i o g r a f i ę . T e k s ty p ochodzą z tru d n o d o s tę p n y c h w ydaw nictw , p rz e w a ż n ie c z a so p ism . W z a ło ż e n iu t e k s t y t e s p e łn i a ć m ają r o ­ l ę d w ojak ą: z a p re z e n to w a ć n a j b a r d z i e j c h a r a k te r y s ty c z n ą d l a d anego a u to r a m etodę p i s a n i a o ra z sp o p u lary zo w ać t ą d ro g ą ch oćby d ro b n ą c z ę ś ć dorobku K u ltu ry r e g io n u k a s z u b s k ie g o .

Z o b ra z u z a p re zen to w an eg o w p r a c y w id a ć , że ż y c ie k u l t u ­ r a l n e n a K aszubach r o z s t r z y g a o s e n s i e b y tu t u t e j s z e g o lu d u . Bogactw o m e ta fo r i a l e g o r i i d a je ' w y o b ra ż e n ie o g ł ę b i u c zu ć n a d m o r s k ie j lu d n o ś c i. N asze ro z w a ż a n ia h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e p r z e k ł a d a j ą po p r o s t u f i g u r y s t y l i s t y c z n e na ję z y k p o ję c io w y ,

- 44

-czym p r z y c z y n ia ją s i ę do z ro z u m ie n ia g ru p y s p o łe c z n e j zam iesz­ k u j ą c e j stosunkow o n i e w i e l k i r e g io n p ó łn o c n e j P o l s k i .

A n d rz e j G o r e ńs KONCEPCJA SŁOWA SYMBOLISTÓW ROSYJ­ SKICH. P rom o tor: p r o f . M.R.Mayerowa (IB L ). R e c e n z e n c i: p r o f . W .Jakubow ski (U J ), p r o f . J .T r z y n a d lo w s k i (UWr.) , doc. M .G rzę- d z i e l s k a (UMCS). I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i c h , 1970.

ematem pracy, j e s t " k o n c e p c ja słow a p o e ty c k ie g o symbo-,l is t ó w r o s y j s k i c h " . Mianem sym bolizm u ro sy js k ie g o o k r e ś ­ lo n o t e n k ie r u n e k p o e ty c k i w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j , k tó re g o tw órcam i b y l i , m iędzy in n y m i:' A .B ie ły , K .D .B alm o nt, A .A .B ło k , W .J.Iw anow . Podstaw ą p r a c y s ą w ypow iedzi o c h a r a k te r z e t e o r e

-W s k ła d rozbudow anej p r z e z sy m b o listó w k o n c e p c ji ję z y k a p o e ty c k ie g o w c h o d z iły z a g a d n ie n ia : s ło w a , sym bolu, ry tm u o ra z c z y te ln i k a - o d b i o r c y . S k o n c e n tro w a n ie s i ę wokół p ro b le m a ty k i słow a p o e ty c k ie g o podyktow ane z o s t a ł o p r z e d e w szy stk im p r z e ­ k onaniem , iż zajm u je ona c e n t r a l n e m ie js c e w t e o r i i ję z y k a p o e ty c k ie g o i n t e r e s u j ą c e g o mnie k ie r u n k u . N ie ty lk o z r e s z t ą t e o r i i . Ze słowem bowiem, o c z y w iśc ie pojmowanym w s p e c y f ic z n y s p o s ó b , s y m b o liś c i w i ą z a l i n a d z i e j e n a ro z w ią z a n ie p r z e c i ­ w ieństw i s t n i e j ą c y c h we w s p ó łc z e s n e j im k u l t u r z e . K o n cep cja słow a m ia ła zatem m ieć wym iar p r a k ty c z n y , m ia ła d o p ro w ad zić do k o n k re tn y c h r e z u lta tó w w s f e r z e ż y c ia sp o łe c z n e g o - i b y ła t e ­ mu c e lo w i w y ra ź n ie podporządkow ana.

D la te g o t e ż . r o z d z i a ł I p ra c y p o św ięcono r e k o n s t r u k c j i po­ glądów sy m bo listó w r o s y j s k i c h w ła ś n ie na spraw y k u l t u r y . Wy­ c h o d z i l i o n i od g ło sz o n e g o n i e je d n o k r o t n ie w tym o k r e s i e p r z e ­ k o n a n ia o powszechnym k r y z y s i e w s p ó łc z e s n e j k u l t u r y . W sw oich d ia g n o z a c h je d n a k s z l i o w ie le d a l e j n i ż p r z e d s t a w i c i e l e te g o z e s p o łu prądów i kieru n kó w zarówno f i l o z o f i c z n y c h , j a k a r t y ­ s ty c z n y c h , k t ó r e zwykle o k r e ś l a s i ę mianem Modernizmu.W p r z e ­ c iw ie ń s tw ie do sw oich p o p rze d n ik ó w , n i e s z u k a l i p rz y c z y n k r y ­ zy su je d y n ie w z a ła m a n iu s i ę p o staw y p o z y ty w is ty c z n e j. W i c h p rz e k o n a n iu k ry z y s spowodowany u t r a t ą w ia ry w m ożliw ość r e a l i ­ z a c j i p o z y ty w is ty c z n y c h id e a łó w s t a ł s i ę p rz y c z y n ą n i e j a k o d ru g ie g o k r y z y s u , k tó re g o i s t o t ą b y ła t o t a l n a d e z i n t e g r a c j a ż y c ia s p o łe c z n e g o , n a u k i, s z t u k i o ra z jtra n o su jc i, o ę a ąc e o no­

- 45

-s i c i e l e m i tw ó rc ą w a r to ś c i k u lturow ych.. Modernizm bowiem' ici* zd an iem , d o p ro w a d z ił do s y t u a c j i an ty n o m iezn y ch m iędzy je d n o ­ s t k ą a sp o łe c z eń stw e m , w o ln o ś c ią a k o n ie c z n o ś c ią , m ięd ^ r two­ rzony m i i już stw orzonym i w a rto ś c ia m i k u ltu ro w y m i.

S y m b o liś c i r o s y j s c y p o d ejm u ją zatem zarówno p o lem ik ę z po­ zytywizm em , ja k z Modernizmem. Głównym zadaniem , j a k i e p rz e d so b ą s t a w i a j ą , s t a j e s i ę p rz e w a rto ś c io w a n ie i s t n i e j ą c y c h do­ ty c h c z a s k o n c e p c ji k u l t u r y o ra z w ypracow anie t a k i c h z a s a d , na mocy k tó r y c h k u l t u r a znowu m ogłaby s t a ć s i ę j e d n o l i t a . U s i łu ­

j ą w ięc p o g o d z ić su b iek ty w izm i obiek ty w izm , w o lno ść i ko­ n i e c z n o ś ć , je d n o s tk ę i n a ró d .

S y m b o liś c i c h c ą zatem an ty n om ie w sp ó łc ze sn e g o im ś w ia ta p r z e k s z t a ł c i ć w ro zw ią z y w a ln e p r z e c iw ie ń s tw a . Próbom tym po­ św ię co n o I I r o z d z i a ł p r a c y , z a ty tu ło w a n y : "Antynom ie ję z y k a ” . T e o r e ty c y omawianej s z k o ły u w a ż a li bowiem, ż e śro d k ie m zapew­ n ia ją c y m j e d n o l i t o ś ć k u l t u r y j e s t ję z y k .

Od ję z y k a , j a k wiadomo, u z a le ż n io n y j e s t każdy n a s z a k t poznaw czy, k ażde d z i a ł a n i e w ś w ie c ie . "Z ły ję z y k " , k ry z y s j ę ­ zyka j e s t w ięc n i e j a k o p rz y c z y n ą k ry z y s u k u l tu r y . D la te g o ite ż s y m b o liś c i wysuw ają p o s t u l a t s tw o r z e n ia s p e c ja ln e g o ję z y k a p o e ty c k ie g o , u c z y n ie n ia z n ie g o s k u te c z n e g o ś ro d k a d z i a ł a n i a . Głównym zrębem i c ń t e o r i i ję z y k a s ą p o g lą d y P o t i e b n i d o ty c z ą ­ c e r o z w ią z a n ia p r z e c iw ie ń s tw , j a k i e i s t n i e j ą w o b r ę b ie ję z y k a - p r z e c iw ie ń s tw : jed n o stk o w eg o i o g ó ln e g o , mowy i r o z u m ie n ia , w o ln o ś c i i k o n ie c z n o ś c i.

W o b r ę b ie ję z y k a s y m b o liś c i k ła d ą główny n a c i s k n a słow o ro zu m ian e ja k o k r e a c y jn y Logos. Słowo t o m ia ło być z a k o rz e ­ n io n e w r z e c z y w i s t o ś c i , m ia ł w nim i s t n i e ć zw iązek n a tu r a ln y m ię d z y form ą dźwiękową a znaczen iem . >■

D o k ła d n ie js semu sp re c y z o w a n iu s p e c y f i k i i zadań słow a po­ św ięco n o r o z d z i a ł I I I - "Słowo ja k o z d a n ie " . O k r e ś la ją c sp e ­ c y f i k ę słow a s y m b o liś c i znowu od w oływ ali s i ę p rz e d e w szystkim do poglądów P o t i e b n i . Słow o, w edług n i q h , m ia ło p e ł n i ć t ę s a ­ mą f u n k c j ę , k t ó r ą zw ykle w l in g w is t y c e p r z y p i s u j e s i ę z d a n iu . To z n a c z y , u w a ż a li, ż e słow o z a w ie ra w s o b ie t e z ę o i s t n i e n i u ś w i a t a , j e s t w ięc - j e ś l i można s i ę t a k w y ra z ić - "zdan iem nu ­ k le a rn y m " . W zw iązku z tym - w p r z e c iw ie ń s tw ie do sy m b o listó w f r a n c u s k i c h , k tó r z y p r z e d e w szy stk im k ł a d l i n a c is k n a s t y l i

-- 46

-s ty c z n ą -s tr o n ę w ypow iedzi, a w ięc na z d a n ie — -s y m b o liś c i r o ­ s y js c y k ł a d l i n a c is k p r z e d e w sz y stk im na sło w o . Słowo m ia ło być słowem konkretnym , t o z n a c z y , m u s ia ło w nim być w yczuw al­ n e t o z n a c z e n ie , k t ó r e b y ło zn aczeniem p ierw otnym ; in ac z e j mó­ w ią c , w s ło w ie m u sia ł b yć z a w a rty o b ra z p rz e d m io tu , odpow ia­ d a ją c y w t e r m in o l o g ii P o t i e b n i w ew n ętrzn ej f o r m ie .D la te g o z a ­ daniem p o e ty m ia ło być d o t a r c i e do w y jściow ego s ta n u s ło w a , do s ta n u , w którym m ia ło ono w a r to ś ć n e o lo g iz m u , t y l k o bowiem słowo o jednym konkretnym z n a c z e n iu m ogło b y ć , w p r z e k o n a n iu sy m b o listó w , środk iem tw o r z e n ia ś w i a ta . E ty m o lo g ic z n e z n a c z e ­ n i e słow a - o d p o w ia d a ją c e , w moim p r z e k o n a n iu , tem u, co P o - t i e b n i a o k r e ś l a ł mianem w e w n ętrzn e j form y słow a - j e s t o b ie k ­ tyw ne, w spólne d l a w s z y s tk ic h l u d z i d a n e j n a ro d o w o ś c i, n a t o ­ m ia s t sposób r e a l i z a c j i słow a j e s t z a le ż n y od w ła ś c iw o ś c i p s y ­ c h ic z n y c h danych j e d n o s te k . Każdy zatem ł ą c z y z o k reślo n y m słowem swój w łasn y zasób z n a c z e ń , a l e w g r a n ic a c h wyznaczanych, p r z e z w ew nętrzną form ę. Każdy c z ło w ie k , a w ięc i p o e ta -s y m b o - l i s t a , j e s t ró w n o c z eśn ie i o g ra n ic z o n y , i swobodny. In d y w id u ­ a ln y a k t e k s p r e s j i j e s t zarazem tw o rzen iem w a r t o ś c i p o w szech ­ n y ch , a w ięc k u ltu ro w y c h . W t e n sposób podstaw owa a n ty n o m ia :

jed n o stk o w e - o g ó ln e , c h a r a k te r y z u ją c a zarówno pozyty w izm , ja k m odernizm , z o s t a j e u c h y lo n a .

W r o z d z i a l e IV omówiono w ypły w ającą z t y c h z a ło ż e ń t e o r e - t y c z n o l i t e r a c k ą k o n c e p c ję sym bolu, p o e z j i i c z y t e l n i k a .

Sym bol, w edług omawianych w t e j p r a c y p o etó w , i s t n i a ł ju ż na p o zio m ie sło w a. Koniecznym w arunkiem je d n a k b y ło p o s ia d a ­ n i e p r z e z słow a k o n k r e tn o ś c i; w s ło w ie m u s ia ła być w yczuw alna

je g o form a w ew nętrzna. T a k i sposób pojm ow ania sym bolu r ó ż n i , moim zdaniem , sy m b olistó w r o s y j s k i c h od sy m b o listó w f r a n c u s ­ k ic h .

To s c h a ra k te ry z o w a n ie t u t a j sło w a-sy m b o l- . w yznacza symbo- l i s t y c z n ą k o n c e p c ję p o e z j i . Zadaniem p o e z j i m ia ła być tw ó r­ c z o ść językow a - p r zywra c a n ie słowom i c h k o n k r e t n o ś c i, d o c ie ­ r a n i e do i c h w ew n ętrzn ej form y.

W o s t a t n i e j c z ę ś c i p r a c y omówiono s y m b o lis ty c z n ą k o ncep ­ cję c z y t e l n i k a . W ś w i e t l e bowiem p r z y j ę t e j p r z e z sy m b o listó w od P o t i e b n i t e o r i i słow a i u tw o ru p o e ty c k ie g o zarówno sło w o , j a k u tw ó r n ie p r z e k a z u ją ż a d n e j o k r e ś lo n e j t r e ś c i , l e c z s łu ż ą

- 47

-do w yw ołania zasob u t r e ś c i p o s ia d a n y c h p r z e z o d b io rc ę .O d b io r­ ca zatem b y ł w k o n c e p c ji sy m b o listó w in te g r a ln y m s k ła d n ik ie m u tw o ru p o e ty c k ie g o , b y ł w tym samym s to p n i u p o e tą , co tw ó rca u tw o ru .

H enryk K u r c z a b : TATRZAŃSKA TWÓRCZOŚĆ LITERACKA STANISŁAWA WITKIEWICZA. P ro m o to r: p r o f . J.Now akow ski (WSP K ra­ ków). R e c e n z e n c i: d o c. S .S i e r o t w i ń s k i (WSP K raków ), a o c . T. W eiss (U J ). Wyższa S z k o ła P e d a g o g ic z n a w K rakow ie, 1970.

P

r a c a j e s t p ró b ą u k a z a n ia o r y g in a ln e g o dorobku l i t e r a c ­ k ie g o S ta n is ła w a W itk ie w ic z a .

R ozw ażania w stę p n e w prow adzają w p ro b le m a ty k ę zw iązaną ze skomplikowanym z ja w is k ie m , jak im b y ła w ie lo s tr o n n a tw ó rc z o ść a r t y s t y c z n a a u to r a "Na p r z e ł ę c z y " - p i s a r z a , m a la r z a ,^ k r y t y ka s z t u k i , a r c h i t e k t a , s p o łe c z n ik a i m o r a l i s t y .

Na t l e rodowodu p iś m ie n n ic tw a o T a tr a c h p rze d staw io n a zo­ s t a ł a r o l a W itk ie w ic z a ja k o k o n ty n u a to r a , r e a l i z a t o r a w cześ­ n i e j w yrażonych p o s tu la tó w o ra z i n i c j a t o r a i tw ó rcy nowego e­ ta p u rozw ojow ego t e j t a k b o g a to r e p re z e n to w a n e j d z ie d z in y t e ­ matów i u j ę ć . W p rzed staw io n y m p r o c e s i e rozwojowym u kazano

s z c z e g ó ln ą r o l ę W itk ie w ic z a , k tó r y t g , co z a s t a ł , w p e ł n i do­ s t r z e g ł , o c e n i ł , w ydobył, p ra g n ą c p rz y s w o ić k u l tu r z e o g ó ln o ­ n a ro d o w e j, a s z tu c e oddać ju ż n i e t y l k o w s t a n i e surowym, a l e w d o jrz a ły m k s z t a ł c i e św iadom ej c e l u s t y l i z a c j i - a tym samym w yryczyc d a ls z e d r o g i d o s k o n a le n ia a rty z m u ludowego.

Z k o l e i .ukazan o W itk ie w ic z a - id e o lo g a g ru p y skupionej wo­ k ó ł "W ędrowca", t e o r e t y k a s z t u k i ,- r e p r e z e n t a n t a n u r t u p o s t ę ­ powej m y ś li p a t r i o t y c z n o - s p o ł e c z n e j . P o g lą d y W itk ie w ic z a zo­ s t a ł y podporządkow ane je g o n a d rz ę d n e j o r i e n t a c j i w sp raw ach n i e p o d l e g ł o ś c i jaństrw o w ej, stosunków s p o łe c z n y c h o ra z pojm o­ w ania s z t u k i , j e j r o l i w ż y c iu n a ro d u , s p o łe c z e ń s tw a i j e d ­ n o s t k i .

W szy stk ie t e spraw y n i e s t r a c i ł y a k t u a l n o ś c i do d n ia d z i ­ s i e j s z e g o , co św ia d cz y o tra fn y m |r o z s t r z y g a n i u p r z e z p i s a r z a problem ów zw iązan y ch n i e t y l k o z ów czesną s y t u a c j ą , a l e z d a l ­ s z ą n a w e t p r z y s z ł o ś c i ą .

Droga p i s a r s k a W itk ie w ic z a , r o z p o c z ę ta od l i s t u do re d a k ­ t o r a "O piekuna Domowego", p ro w a d z i p o p rz e z a r t y k u ł y o p u b lik o ­

- 48

-wane w "Wędrowcu” do p ie rw s z y c h p ró b l i t e r a c k i c h , j a k : "K onie w a rs z a w sk ie " , "L a to w P o łą d z e " i " T a tr y w ś n ie g u " .

W dorobku p is a r s k im W itk ie w ic z a utw o ry : | "Na p r z e ł ę c z y " , "Po l a t a c h " i "Z T a tr" ,{ z a c ie k a w ia ły , n i e t y l e s p e c y f i k ą f o r ­ m aln ą, co z a w a r to ś c ią ideow ą i sposobem k r e a c j i ś w ia ta g ó r a l ­ sz c z y z n y . W zbudzały s z e r o k i re z o n a n s s p o łe c z n y i s t a ł y s i ę źró d łem k o n tr o w e r s ji w o cen ach .

A n a liz a "Na p r z e łę c z y " w sk a z u je w y r a ź n ie , że s w o is ty i o r y g in a ln y ś w ia t g ó r a ls z c z y z n y , u r z e c z e n i e pięknem k r a j o b r a z u ta t r z a ń s k i e g o o ra z znajom ość W itk ie w ic z a z S a b a łą , p o d staw o ­ wym źródłem in f o r m a c ji o dawnej g ó r a l s z c z y ź n i e , b y ły głównymi s ił a m i in s p ir u ją c y m i p o w s ta n ie te g o u tw o ru .

Również r z e c z y w is to ś ć g ó r a l s k a , s z c z e g ó ln i e a k tu a l n a w G a l i c j i spraw a ludow a, p ró b a o k r e ś l e n i a w i z j i p r z y s z ł o ś c i P o l s k i na t l e ó w czesn ej s y t u a c j i s p o łe c z n e j i n a ro d o w e j, p r o ­ b lem a ty k a m o r a l n o - f il o z o f i c z n a , p o tr z e b a u k s z ta ł to w a n i a p r z y ­ s z łe g o modelu k u l t u r y n aro do w ej n a d a ły s w o is ty k s z t a ł t gene­ ty c z n y p o z o sta ły m utworom.

W o c e n ie śro d o w isk a g ó r a ls k ie g o p r z y ś w ie c a ł W itk iew iczo w i n i e t y l k o c e l a r t y s t y c z n y . G ó r a li o c e n ia ł ta k ż e ja k o e tn o ­ g r a f , s o c jo lo g i g łę b o k i m y ś l i c i e l zadumany n ad p r z y s z ł o ś c i ą n a ro d u . Zbiorow ość g ó r a ls k a w yró żn io n a z o s t a ł a ró w n ież na p o d s ta w ie o d rę b n e j k u l t u r y sp o łe c z n o -u m y s ło w e j, m a t e r i a l n e j , a r t y s t y c z n e j o ra z c h a r a k te r y s ty c z n e g o f o l k l o r u , k t ó r y za s p r a ­ wą W itk ie w ic z a b ę d z ie głów ną p r z e s ł a n k ą do ro zw o ju r e g io n a ­ lizm u p o d h a la ń s k ie g o i problem u i n t e g r a c j i k u l t u r y lu d o w ej z k u l t u r ą ogólnonarodow ą. W itkiew iczow ska i d e a 'p o d h a la ń s k ie g o re g io n a liz m u w p ły n ę ła ożywczo n a ro zw ó j l i t e r a t u r y ludow ej i d z i e ł a p i s a r z y t a t r z a ń s k i c h .

S z c z e g ó ln ą r o l ę o d e g ra ła t u t a j k r e a c j a S a b a ły , pasow anego p r z e z W itk ie w ic z a n a "Homera g ó r a ls z c z y z n y " .

I n n ą wymowę ideow ą m ają k r e a c je b o h a te ró w "Z T a t r " , pod­ porządkow anych sw oistym poglądom m oralnym i sp ołecznym W it­ k ie w ic z a . W p r e z e n t a c j i i c h s t r u k t u r y d u c h o w e j,ja k i s w o is te j m o ra ln o ś c i w idać wpływ Lwa T o ł s t o j a . W spólne s ą obu p isa rz o m k r y t e r i a kreow anych p o s t a c i , ja k i o b u rz e n ie mora ne n a n i e ­ s p ra w ie d liw o ść s p o łe c z n ą .

- 49

-Sposób k r e a c j i ś w ia ta t a t r z a ń s k i e g o wywarł wpływ n a o ry ­ g i n a l n ą s t r u k t u r ę utworów W itk ie w ic z a . Obserwujemy w n i c h u ­ d z i a ł elem entów n i e l i t e r a c k i c h w p r o c e s i e l i t e r a c k i m , p r z e n i ­ k a n ie " n ie d o o k re ślo n y c h '* form p iś m ie n n ic z y c h w o b s z a r p ro z y l i t e r a c k i e j . W "Na p r z e ł ę c z y " n a s t ą p i ł o p o łą c z e n ie ró ż n y c h e­ lem entów : r e p o r t a ż u , m o n o g ra f ii t u r y s t y c z n e j , ro zp raw y e tn o ­ g r a f i c z n e j , e s e j u , f e l i e t o n u l i t e r a c k i e g o , i w prow adzenie i c h

do p o w ie ś c i d o k u m e n ta m o - im p r e s jo n is ty c z n e j. Również w "Po l a t a c h " s p o s tr z e ż e n ia a u to r a poddane z o s t a ł y w y ra ź n ie prawu k o n s t r u k c j i . Wkład k o n s tr u k c y jn y w y o b raźn i tw ó rc z e j j e s t t u ­ t a j d u ż y , s z c z e g ó ln ie w m a la r s k ic h o p is a c h p rz y ro d y .

P o d o b n ie k o n s tr u k c ja utworów "Z T a t r " w y n ik a ła ze św iado­ mego wyboru a u t o r a , c h o c ia ż , t a k j a k w p o p rz e d n ic h u tw o ra c h , uwarunkowana b y ła cecham i osobow ości a r t y s t y - m a la r z a ,m y ś li­ c i e l a i s p o łe c z n ik a . "

W n i e k t ó r y c h z n i c h b r a k c a łk o w ic ie r e f l e k s j i a u t o r s k i c h /"N a ■umarcie", "O pow iadania S a b a ły " /, i n n e , ze w zględu na i c h w yeksponow anie zw iązane z tem a ty k ą u tw o ru * /" W o jte k ' G a n d a ra", "Zośka G a lic k a " , " J ę d r e k C a j k a " / , s p r a w ia ją w ra ż e n ie o d rę b ­ n y c h t r a k t a t ó w p s y c h o lo g ic z n o - s p o łe c z n y c h czy s o c j o l o g i c z ­ n y c h . P ie rw sz e m ie s z c z ą s i ę w o b r ę b ie g a tu n k u n o w e lis ty c z n e g o

o ro d o w o d zie wywodzącym s i ę z u s tn e g o opow iad ania ludow ego, w d r u g ic h te n d e n c ja m o r a l iz a to r s k a i s p o łe c z n a s t a j e s i ę e l e ­ mentem o rg a n iz u ją c y m f a b u ł ę u tw o ru , k t ó r a k s z t a ł t u j e s i ę bądź w s w o i s t e j , r o z s z e r z o n e j p r z y p o w ie ś c i, bądź w op o w iad an iu o p rze w ad z e elem entów s ta t y c z n y c h , bąd ź w r e s z c ie w s z k ic u po­ w ieściow ym .

P r z e d s ta w io n e j r z e c z y w i s to ś c i ś w ia ta t a t r z a ń s k i e g o i bo­ gactw u p r o b le m a ty k i z o s t a ł y p o d p o rz ą d k o w a n e -śro d k i a r t y s t y c z ­ n eg o w y razu . W n a r r a c y jn y c h fo rm ach podaw ezych w y s tą p iło u W itk ie w ic z a p o łą c z e n ie elem entów n a tu r a liz m u i i m p r e s jo n iz ­ mu. P ie rw s z e w y n ik a ły z w e ry sty c z n e g o i a u te n ty s ty c z n e g o o p i­ s u g ó r a ls z c z y z n y . D ru g ie s ą p ró b ą ' p r z e n i e s i e n i a d o św iad czeń w a r s z t a t u m a la rs k ie g o na s z tu k ę p i s a r s k ą i w y znaczy ły nową epokę a r ty s ty c z n e g o o b razo w an ia T a t r w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j .

Ś w iadczy ta k ż e o tym omówienie k i l k u w ybranych z a g a d n ie ń z z a k re s u ję z y k a i s t y l u utworów t a t r z a ń s k i c h W itk ie w ic z a w o b r ę b ie z a s a d n ic z y c h w ła ś c iw o ś c i le k s y k a ln y c h , g ram a ty c z n y c h ,

- 50

-f r a z e o lo g ic z n y c h , m e ta -fo ry c z n y c h i s y n ta k ty c z n y c h podstaw ow ej w arstw y utworów.

S z c z eg ó ln ą r o l ę w tw orzyw ie utworów l i t e r a c k i c h W itk ie w i­ c z a odgrywa gw ara. P r z e n ik n ę ła ona w s z y s tk ie d z ie d z in y jjeg o ję z y k a - od g ło so w n i do sło w o tw ó rstw a f d e k l i n a c j i , k o n i u g a c j i i s t y l u . N ie w y c z e rp u je s i ę je d n a k w z ja w is k a c h językow ych, s ię g a do i s t o t y ję z y k a ludow ego, je g o z e w n ę trz n e j fo rm y , n i e ­ k tó r y c h c e c h s k ł a d n i , typowych zwrotów i c h a r a k te r y s ty c z n y c h pow iedzeń i maksym. S z c z e g ó ln ie w tłu m a c z e n ia c h i opow iada­ n i a c h S a b a ły gwara s t a ł a s i ę n i e t y lk o motywem i elem entem c a ł o ś c i językow ej utw orów , a l e m a te r ia łe m , z k tó r e g o p o w sta ­ ł y . W itk iew icz b y ł n i e t y lk o odkrywcą p ię k n a gw ary p o d h a la ń ­ s k i e j , j e j walorów a r ty s ty c z n y c h i ek sp resy w n y ch , a l e i tw ó r­ c ą t a t r z a ń s k i e j l i t e r a t u r y r e g i o n a l n e j . '

Od au ten ty zm u językow ego i s t y l i z a c j i W itk ie w ic z docho­ d z i do s t y l u w ła sn e g o , p re c y z y jn e g o w o d tw a rz a n iu szczeg ó łó w i o p e ru ją c e g o nowymi e fe k ta m i, c h a ra k te r y s ty c z n y m i d la im p re­ s jo n iz m u . S t y l im p r e s j o n is t y doprow adza do odw zorow ania r z e - r z y w i s t o ś c i , z w ła sz c z a j e j s tr o n y z ja w is k o w e j, do n i e o s i ą g a l ­ ny ch na i n n e j d ro d ze efek tó w .

S z e ro k i krąg z a g ad n ie ń zaw arty ch w je g o u t w o r a c h ,a r t y s t y c z ­ ne i n i e sp o ty k a n e d o tąd o p is y p r z y r o d y , p o łą c z e n ie żyw ej ob­ s e r w a c j i , tw ó rc z e j m y ś li, odkryw czych r e f l e k s j i , p l a s t y c z n e u ­ j ę c i e obrazów w yznaczy ły W itk iew iczo w i i n s p i r u j ą c ą i o r g a n i­ z u ją c ą , r o l ę w p o c z y n a n ia c h a r ty s tó w w z a k r e s i e problem ów pod­ t a t r z a ń s k i c h . B ogata w t e j m ie rz e p r o d u k c ja a rty s ty c z n a i k u l­ t u r a l n a , znam ienna d la l a t 1 8 9 0 -1 9 1 0 ,a n aw et p ó ź n i e j s z a , r o z ­ w ija s i ę w zdłuż d r o g i w y ty c z o n ej p r z e z a u t o r a "Na p r z e ł ę c z y " . Reg na L u b a s : JÓZEF ALEKSANDER GAŁUSZKA NA TLE POE­ Z JI KRAiGWA LA.T MięDZYWOJENNYCH.Promotor: prof.J.Nowakowski /WSP K ra k ó w /.R e c e n ze n c i: p r o f . J .T r z y n a d lo w s k i /U W r./, doc. J . B i a ­ ł e k /WSP fcraków/.W yższa S z k o ła P e d a g o g ic z n a w K rako w ie, 1970.

N

ieaw angardow y n u r t p o e ty c k i Krakowa l a t m iędzyw ojennych znany j e s t - j a k d o ty c h c z a s - t y l k o z k a r t i s z p a l t o c h a r a k te r z e wspomnieniowym. Rozprawa n i n i e j s z a s ta n o w i p ró b ę s p o jr z e n ia na t e n m a t e r i a ł z p o z y c ji n i e c o in n y c h :p o e z ja c zo ­ łowego w owym c z a s i e p o e ty Krakowa z o s t a j e " p rz y m ie rz o n a " do

- 51

-p r o d u k c ji -p o e t y c k i e j -p rz e d e w szystkim c a łe g o śro d o w isk a k r a ­ kowskiego te g o c z a s u , na drugim p l a n i e - "Skam andra" i in n y c h n u rtó w , po t r o s z ę t e ż p o e z j i e u r o p e j s k i e j . W t e n sposób r o z ­ prawa u s i ł u j e w ysunąć p r o p o z y c je d o ty c z ą c e pewnych z ja w is k ideow ych i a r t y s ty c z n y c h z a i s t n i a ł y c h w c a ł e j p o e z j i l a t I I n i e ­ p o d l e g ł o ś c i . G ra n ic e czasow e d la n i n i e j s z y c h rozw ażań wyzna­ c z a j ą l a t a 1 9 1 4 -1 9 1 8 , d e b iu t p o e ty c k i G a łu s z k i - d a ta z b ie g a ­ ją c a s i ę z p o c z ą tk a m i p o e z j i le g io n o w e j, i r o k 1932 - d a ta w ydania o s t a t n i e g o z b io r k u p o e ty . O sią kom pozycyjną d y s e r t a ­ c j i j e s t tw ó rc z o ś ć J ó z e f a A le k sa n d ra G a ł u s z k i ,k t ó r ą j a k w so ­ czewce s k u p ia w ie le z podstaw owych t e n d e n c j i te g o c z a s u , uka­ z u ją c je d n o c z e ś n ie n i e k t ó r e z n i c h w c z e ś n ie j,n i ż t o s i ę p r z y ­ j ę ł o uw ażać.

R o z d z ia ł I r o z p a t r u j e p o l s k i te m a t w ojny w p o e z j i G a łu sz ­ k i o ra z w sz erszy m k rę g u - poetów le g io n o w y c h , w l a t a c h I wojny ś w ia to w e j i w o k r e s i e m iędzy w ojnam i. Uwaga głów na zo­ s t a j e s k u p io n a na zw iązk ach p o e z j i ś c i ś l e le g io n o w e j z p i e ś ­ n i ą ludow ą o ra z na d e te r m in a n ta c h p o e ty k i c o d z ie n n o ś c i. Poe­ z ja lęg io n o w a u G a łu s z k i sta n o w i w ą sk i n u r t tw ó r c z o ś c i w o jen­ n e j i p o w o je n n e j, z a ry so w u ją c s i ę g łó w n ie w wypow iedzi e p ic ­ k i e j p rzy sw o je n iem n i e k t ó r y c h motywów leg io n o w y c h . S łu ż b a w w o jsku a u s tr ia c k im o ra z b r a k k u l t u d l a wodzów legio n o w y ch w p o e z j i te g o p o e ty n i e p o z w o li u z n a ć G a łu s z k i za p o e tę l e g i o ­ nowego s e n s u s t r i c t o . Dwa opublikow ane w ie r s z e o P iłs u d s k im p o w s ta ły w o k r e s i e , k ie d y m it Komendanta p rze ż y w a ł swe apo­ geum. M it t e n , ro zp a try w a n y w k a te g o r ia c h mitów osobowych, s t a j e s i ę przedm io tem rozw ażań d a ls z y c h p a r t i i r o z d z i a ł u .

T w órczość G a łu s z k i o k r e ś la n a j e s t mianem " p o e z j i s ło n e c z ­ n e j " , a on sam - mianem " p o e ty s ło ń c a " . T o też t a r e p r e z e n t a ­ tywna c e c h a s t a j e s i ę tem atem rozw ażań w r o z d z i a l e I I . Punk­ tem w y j ś c ia j e s t t u p o sz u k iw a n ie "słó w -tem a tó w " i p ó l seman­ ty c z n y c h słow a " s ł o ń c e " , b ęd ąceg o t e j p o e z j i w ła ś n ie "słow em - tem atem ". W nioskiem dalszym j e s t s t w i e r d z e n i e , że " s ł o n e c z - n o ś ć " c h a r a k te r y z u je p o e z ję w ie lu twórców m iędzyw o jen ny ch.P o ­ s z u k iw a n ie j e j ź r ó d e ł w ie d z ie do program u " Z d ro ju " ,d o " H e lio ­ n u" i " G a z e ty L i t e r a c k i e j " ^ a p o ś re d n io - do h e lio tr o p iz m u M łodej P o l s k i o ra z " K ró la -D u c h a ". Dla n a j b l i ż s z y c h G a łu s z c e programów p u b lic y s ty c z n y c h z o s t a j ą u s t a l o n e i n s p i r a c j e f i l o ­

- 52

-z o f i c -z n e , g łó w n ie H oene-W rońskiego, a p o n a d to B e rg so n a i N ie tz s c h e g o . P ró b u je s i ę p r z y tym u s t a l i ć f u n k c jo n a ln o ś ć mo­ tywów s ło n e c z n y c h w p o e z j i S ło w a c k ie g o , M łodej P o l s k i i o k r e ­ su m iędzy wojnjami.

Innym-godnym uw agi zag ad n ien iem w tw ó r c z o ś c i G ałuszki j e s t p ro blem i tem a ty k a m ia s ta i s p o łe c z n o ś c i m i e j s k i e j . K s ią ż k a S ta n is ła w a Ja w o rsk ie g o o P e ip e r z e i p o d sta w ac h aw angardy wy­ r ę c z a w p o sz u k iw an iu ź r ó d e ł te g o te m a tu ,, prow o ku je je d n a k do w sk a z a n ia w ię k s z e j z ło ż o n o ś c i p r o b le m a ty k i u r b a n i s t y c z n e j u f u tu r y s tó w , P r z y b o s ia , Tuwima, W ie rz y ń s k ie g o , P a w lik o w s k ie j- Ja sn o rz e w s k ie j.W tw ó r c z o ś c i G a łu s z k i p o ś w ię c o n e j m ia s tu tk w ią n ie w ą tp liw e s y g n a ły a n ty u r b a n is t y c z n e , in n e je d n a k n iż u c z a r - takowców c z y w c z e ś n ie j zdrojow ców . U l i c e m ia s ta u te g o p o e ty z a l u d n i a j ą s i ę b o h a te ra m i sp o za n a w ia su i z dołów sp o łeczn y ch , obdarzo ny ch s y m p a tią i w sp ó łczu ciem a u t o r a . Te i in n e wy­ z n a c z n ik i p o z w a la ją o d c z y ta ć G ału szk o w sk ie u j ę c i a m ia s ta ja k o pewne a n te c e n d e n c je p rze n ico w a n eg o u rb an iz m u P r z y b o s ia , a s a ­ ty ry c z n e p o r t r e t y n o w e lis ty c z n e p rz y p o m in a ją p ó ź n ie j s z e o b ra ­ zy m ie sz cz u c h a TuwimowskiegOi Godne uw agi s ą t e ż w yraźne a s ­ p e k ty n i e z n a n e j G a łu s z c e p o e ty k i L arb au d a i C e n d ra rs a czy L e fu , s z c z e g ó ln ie w o b r a z a c h .o s ią g n ię ć c y w i l i z a c j i w s p ó łc z e s ­ n e j i w re p o rta ż o w y c h sc e n a c h w alk u l ic z n y c h .

C zęść I I p ra c y p o d ejm u je p ró b ę stu d ió w n a d zapoznanym w ierszem nieawangardowym Krakowa l a t m iędzyw ojennych.

S tw ie rd z a s i ę w n i e j , że w ie rs z G a łu s z k i w cale n i e j e s t t a k zachowawczy, j a k s i ę t o d z i s i a j mówi. P o e ta u p r a w ia ł t y ­ le ż w ie r s z m e try c z n y , co n ie m e tr y c z n y , p r z y tym k s z t a ł t te g o o s ta t n ie g o j e s t b a r d z i e j d w u d z ie sto w ie c z n y , i t o n aw et p ó źn o - d w u d z ie s to w ie c z n y ,' n iż m ło d o p o ls k i. W iersz s y la b ic z n y i s y l a - b o to n io z n y ma p o s ta ć p ra w ie że skam an cry ck ą. Swobodne o p e ro ­ w anie ’padkam i wersowymi pozw ala w sy la b ic z n y m w ie rs z u Ga­ ł u s z k i d o s tr z e c c a ł e p o ł a c i e w ie rs z a em ocyjnego, k t ó r y wpraw­ d z ie M aria D łuska w id z i ju ż ul K ochanow skiego czy M ic k ie w icz a , a l e k t ó r y u G a łu s z k i w y s tę p u je w w iększym n a s i l e n i u n iż u s k a - m anarytów . P ie śn io w e w a lo ry w ie rs z a pogodzonego ze s k ła d n ią i kanonami rytm u z n a la z ły p o tw ie r d z e n ie w l ic z n y c h podkładach m uzycznych do te k s tó w G a łu s z k i.

- 53

-Jednym z w ażnych argum entów , d l a k tó r y c h a u t o r "Gwiazdy k o m a n d o rii" u p la s o w a ł s i ę po s t r o n i e p a s se iz m u , j e s t mocne u ­ w y d a tn ie n ie w arstw y f o n ic z n e j w ie r s z a .E u f o n ia u G a łu s z k i j e s t s ł a b s z a w k l a u z u l i , zg o d n ie z r e s z t ą z te n d e n c ją e p o k i,n iż we­ w n ą trz w i e r s z a . Poza k l a u z u l ą w y s tę p u je ona w p o s t a c i onoma­ t o p e i , a l i t e r a c j i , h a rm o n ii sam ogłoskow ej czy s p ó łg ło s k o w e j.

F u n k c jo n a ln o ś ć t k a n k i f o n ic z n e j u G a łu s z k i m ie ś c i s i ę t a k w c e la c h ć e k la m a to ry c z n y c h , o m a m e n ta c y jn y c h ,ja k w sem antycz­ n y c h . Na t ę f u n k c ję p o ło żo n o n a c i s k n a j s i l n i e j s z y , d o s tr z e g a ­ ją c z b l i ż e n i e d o św iad czeń w tym w z g lę d z ie a u to r a " P ro m ien ia i gromu" z i n s t r u m e n t a l i z a c j ą P r z y b o s ia .

W d y s e r t a c j i n i n i e j s z e j p rz y ró ż n y c h o k a z ja c h s ta r a n o s i ę p o d k r e ś la ć s y n k re ty c z n y c h a r a k t e r p o e z j i G a łu s z k i, w idoczny w p o s łu g iw a n iu s i ę różnym i p o e ty k a m i, ta k ż e w zajem nie s p r z e c z ­ n y m i, j a k n p . p a r n a s is to w s k a i e k s p r e s jo n i s ty c z n a . Synkretyzm t e n o d n o s i s i ę do sy n k rety zm u c a ł e j l i r y k i XX w ieku. A kcentu­ j e s i ę p r z y tym w z g lęd n o ść p o ję ć "zachowawczy" i," a w a n g a rd o ­ wy". T a k ie u s t a l e n i a z m ie r z a ją do u p la so w a n ia tw ó r c z o ś c i Ga­ ł u s z k i w śród poetów " ł ą c z n o ś c i " , n i e p i e r w s z e j , co praw da, k l a s y , a l e i n i e o s t a t n i e j . W t e n sp osób p o e z ja t a stan o w i p o tw ie r d z e n ie z n a n e j t e z y K a z im ie rz a Wyki o niew yso kim , p rz y ­ n a jm n ie j w l i r y c e , p ro g u o d d z ie la ją c y m l i t e r a t u r ę M łodej P o l­

s k i od o k re s u m iędzyw ojennego.

P i o t r O b r ą c z k a : JAN AUGUST KISIELEWSKI. ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ. P ro m o to r: d o c. Wł. S tu d e n c k i /WSP O p o le /. Recen­ z e n c i: p r o f . J . T rz y n a d lo w sk i /U W r/, p r o f . A. H u tn ik ie w ic z /UMK/. Wyższa S z k o ła P e d a g o g ic z n a w O polu, 1970.

R

ozpraw a s ta n o w i p ró b ę m o n o g ra fic z n eg o u j ę c i a ż y c ia i tw ó r c z o ś ć l Ja n a A u g u sta K is ie le w s k ie g o /1 3 7 6 -1 9 1 8 /. R o z d z ia ł p ie r w s z y , z a ty tu ło w a n y " S z k ic b i o g r a f i c z n y " , p r z y n o s i r e k o n s t r u k c j ę ż y c ia i d z i a ł a l n o ś c i p i s a r z a , o p a r t ą na ź r ó d ł a c h a rc h iw a ln y c h , na p o z o s t a j ą c e j w r ę k o p is a c h k o re sp o n ­ d e n c j i / K is ie le w s k ie g o i o K is ie le w s k im /,a ta k ż e na r e l a c j a c h / u s t n y c h i p ise m n y c h / r o d z in y d ra m a tu rg a . Wyzyskano t u rów­ n i e ż m a t e r i a ł y op u b lik o w an e: p a m i ę t n i k i , w spom nienia o ra z i n ­ fo rm a c je z a w a rte we w s p ó łc z e s n e j d ram a tu rg o w i p r a s i e . Wspom­ n i a n e p rz e k a z y p o z w o liły w y p e łn ić n i e j e d n ą lu k ę czy b i a ł ą

- 54

-plam ę w b i o g r a f i i p i s a r z a , n i e k ie d y z aś p o s łu ż y ły s p r o s to w a ­ n iu lub podw ażeniu obiegow ych sądów. Odtworzona b i o g r a f i a n i e j e s t , o c z y w iś c ie , kom pletna i w y c z e rp u ją c a , gdyż w c z a s i e o­ s t a t n i e j w ojny s p ło n ę ło p ry w a tn e archiwum K is ie le w s k ie g o i o­ gromna c z ę ś ć je g o k o r e s p o n d e n c ji. Z d z i a ł a l n o ś c i d ra m a tu rg a omówiono s z e ro k o r o l ę , ja k ą o­ d e g ra ł on w u p o w sz e c h n ie n iu t e a t r u ja p o ń s k ie g o w P o ls c e o ra z w s tw o rz e n iu " Z ie lo n e g o B a lo n ik a " . W ś w i e t l e t y c h ro zw ażań u ­ k a z u je s i ę K is ie le w s k i ja k o je d e n z p ie rw s z y c h i je d e n z n a j ­ ż a rliw s z y c h na g r u n c ie p o lsk im p ro p ag a to ró w t e a t r u j a p o ń s k i e ­ go i s z t u k i m im ic z n e j. J e ś l i i d z i e o " Z ie lo n y B a l o n i k " ,t o n i e ty lk o n a l e ż a ł do o rg a n iz a to ró w i z a ł o ż y c i e l i te g o p ie rw s z e g o u n as k a b a r e tu a r t y s ty c z n e g o , a l e w c z e śn ie j ju ż (w r . 1904) u z a s a d n ił t e o r e t y c z n i e p o tr z e b ę t a k i e j i n s t y t u c j i , n azw an ej p rz e z n ie g o "pannu saion em ".

Ż ycie i d z i a ł a l n o ś ć p i s a r z a uk azano w p o w ią z a n iu z je g o tw ó r c z o ś c ią . D la te g o t e ż w pierw szym r o z d z i a l e z n a la z ły s i ę uwagi d o ty c z ą c e c h r o n o l o g i i je g o tw ó r c z o ś c i, p r e m ie r i k s i ą ż ­ kowych wydań je g o s& tuk i t p .

W r o z d z i a l e d ru g lit- omówiono d ram aty K is ie le w s k ie g o : "W s i e c i " , " O s ta t n ie s p o tk a n i e " , " K a ry k a tu ry " i " S o n a ta " , p r z e d ­ s ta w ia ją c je g o do ro b ek d ra m a tu rg ic z n y w p o rz ą d k u c h r o n o lo g ic z ­ nym (w edług c z a s u p o w s ta n ia , a je d n o c z e ś n ie c z a s u p ie rw s z y c h i n s c e n i z a c j i ; s z t u k i K is ie le w s k ie g o u kazyw ały s i ę bowiem na s c e n ie w k o l e j n o ś c i p o w s ta n ia ) . T a k ie u s z e re g o w a n ie utworów p o z w o liło na p r z e ś l e d z e n ie l i n i i e w o lu c y jn e j tw ó r c z o ś c i. W d ram atach J .A .K is ie le w s k ie g o c h o d z i p rz e d e w sz y stk im o ocenę a rty s tó w i f i l i s t r ó w , c o p r z e ja w ia s i ę m. i n . w p o d z ia l e na " l u ­

d z i" i "o sob y " ("W1 s i e c i " ) , w r e w i z j i p ro b lem u a r ty s tó w i f i ­ l i s t r ó w i w c z ę ś c io w e j r e h a b i l i t a c j i ty c h o s t a t n i c h w d r u g ie j c z ę ś c i d y l o g i i ( " O s ta tn i e s p o tk a n i e " ) i w jecnoznacznym o są ­ d z ie zarówno f i l i s t r ó w , j a k a r ty s tó w (w " K a r y k a tu r a c h " ) .

L in ię e w o lu cy jn ą d ra m a tu rg a można p r z e ś l e d z i ć rów nież w z a k r e s ie form y: od ro z le w n e j pod względem j ę z y k o w o - s t y l i s t y c z ­ nym i w a d liw ie skomponowanej d y l o g i i do o sz c z ę d n y c h w ś r o d ­ kach i d o j r z a ły c h a r t y s t y c z n i e " K a ry k a tu r" . Poza zarysow aną l i n i ą ew o lu cy jn ą d r a m a r u r g ii K is ie le w s k ie g o p o z o s t a j e "Sona­

- 55

-t a " , krańcow o odmienna w swej wymowie id eo w ej i a r t y s t y c z n e j od p o p rz e d n ic h utw orów .

P r z e d s ta w ia ją c p o s z c z e g ó ln e dram aty zwrócono - id ą c za s u g e s tia m i Tomasza W eissa - s z c z e g ó ln ą uwagę na z e s ta w ie n ie te k s tó w ( s t o s u n e k p ie rw o d ru k u d y l o g i i "W s i e c i " do tzw . "wy­ d a n ia s c e n ic z n e g o " ; s to s u n e k fra g m e n tu p r o z a to rs k ie g o , " J u r a i J u l a . P ie ś ń p ro m ie n n a , p i e ś ń b iała "* d o "W s i e c i " ; zwrócono rów­ n i e ż uwagę na p o ró w n a n ie eg zem p larza r e ż y s e r s k ie g o "S on aty" z te k s te m książkow ym ), a ta k ż e n a w ydobycie tzw . r e a lió w w u ­ tw o ra c h K is ie le w s k ie g o . O s ta tn ia c z ę ś ć r o z d z i a ł u d ru g ie g o p r z y n o s i uw agi o i r o n i i i komizmie w d ram atach .

R o z d z ia ł t r z e c i t r a k t u j e o s c e n ic z n y c h d z i e j a c h dramatów K is ie le w s k ie g o . Z a g a d n ie n ie t o o pracow ał ju ż Roman T a b o r s k i, o g r a n ic z a ją c s i ę je d n a k ż e do om ówienia p re m ie r i wznowień w n a jw a ż n ie js z y c h o śro d k a c h ż y c ia t e a t r a l n e g o . R o z d z ia ł t e n ma b y ć p r z e t o , m iędzy in n y m i, u z u p e łn ie n ie m rozw ażań T a b o rsk ie g o (d o r e je s tr o w a n y c h p r z e z n ie g o 41 p r z e d s ta w ie ń dodano t u 4 0 ) ; w k i l k u wypadkach sp ro sto w a n o b łę d y i n i e ś c i s ł o ś c i , j a k i e zna­ l a z ł y s i ę u wspom nianego b a d a c z a . Z e s ta w ie n ie s c e n ic z n y c h d z ie jó w dramatów K is ie le w s k ie g o upow ażnia do tw i e r d z e n i a , że n a j l e p s z e je g o u tw o ry - ,,K a r y k a tu r y " ł i "W s i e c i " - w e sz ły na s t a ł e do r e p e r t u a r u p o l s k ie g o t e a t r u , zachow ując swą żywot­ n o ś ć do d n ia d z i s i e j s z e g o . W P o ls c e Ludowej inscenizow ano "Ka­ r y k a tu r y " s z e ś ć r a z y , "W s i e c i " - t r z y r a z y , p o n a d to r a z g r a ­ n e , b y ło " O s ta t n ie s p o tk a n i e " .

O s t a t n i , c z w a rty , r o z d z i a ł p r a c y pośw ięcono poglądom k ry ­ t y c z n o l i t e r a c k i m i t e a tr a ln y m d ra m a tu rg a , przedstaw ion ym w o­ p a r c i u o je g o s z k ic e i r e c e n z je l i t e r a c k i e , r e c e n z je t e a t r a l ­ n e , a t a k ż e o p u b l ic y s ty k ę k u l t u r a l n ą . Z r o z d z i a ł u te g o wy­ o d rę b n io n o uwag: i są d y a u to r a " S o n a ty " d o ty c z ą c e tw ó rc z o ś c i J u l i u s z a S ło w a c k ie g o , ja k o p rz y c z y n e k do d z ie jó w k u l t u i p o ­ p u l a r n o ś c i p o e ty w epoce M łodej P o l s k i .

Anna O p a c k a : TWÓRCZOŚĆ LIRYCZNA JÓZEFA DUNINA BOR­ KOWSKIEGO. P ro m o to r: p r o f . J.G a rb a ć z e w sk a (UMCS). R e c e n z e n c i: p r o f . W.Danek 'WSP K raków ), p r o f . Z .L ib e r a (UW). U n iw e rs y te t M .C u rie -S k ło d o w sk ie j , 1970.

_ 56

-I

J k a c a z ajm u je s i ę n a jw a ż n ie js z y m i z h i s t o r y c z n o l i t e r a c - / k ie g o p u n k tu w id z e n ia dokonaniam i p o e ty c k im i Borkowskie­ g o , u m ie s z c z a ją c j e p o d c z as wywodu w t r z e c h k o n te k s ta c h : t r a ­ d y c j i , w s p ó łc z e s n o ś c i o ra z " p r z y s z ł o ś c i l i t e r a c k i e j " ; t e n t r z e c i k o n te k s t s łu ż y ro z w ią z a n iu p y t a n i a , c z y l i r y k a Borkow­ s k ie g o m ie ś c ił a s i ę n a tym t r a k c i e rozwojowym l i t e r a t u r y » k t ó ­ r y z o s t a ł p o d ję ty p r z e z o k re s y b e z p o ś r e d n io n a s t ę p u j ą c e , c z y t e ż b y ła z ja w isk iem z " t r a k t u m arginesow ego".

P ra c a s k ła d a s i ę z p i ę c i u r o z d z ia łó w : w stę p n eg o , fo rm u łu ­ ją c e g o z a ło ż e n ia badaw cze, r o z d z i a ł u om aw iającego głów ne r y s y " ż y c ia l i t e r a c k i e g o " na z ie m ia c h p o l s k i c h tam ty c h czasów i z t r z e c h ro z d z ia łó w z a s a d n ic z y c h , p o św ięco n y ch tw ó r c z o ś c i p o e ­ t y : l i r y c e n o w o g r e c k ie j, "Sonetom Pełtew nym " o ra z balladow ym ele g io m .

Z a ło ż e n ia badaw cze o p a r te s ą n a dwojakim m a t e r i a l e : n a w sp ó łc ze sn y c h t e o r i a c h z z a k re s u k o n w e n c ji l i t e r a c k i e j i sp o ­ so b ach u j ę c i a p o z y c ji u tw o ru w ła ń c u c h u h is to r y c z n e g o ro zw o ju l i t e r a r u r y o ra z na " b i o g r a f i i i n t e l e k t u a l n e j " B o rk o w skieg o, m otyw ującej ty p b a d a n ia je g o tw ó r c z o ś c i w p ła s z c z y ź n ie kon­ w e n c ji.

W pierw szym p u n k c ie p r a c a programowo odchodzi od z a sa d y " e s te ty c z n e g o " w a rto ś c io w a n ia m a te r r a r u l i t e r a c k i e g o , dążąc do je g o z w a rto śc io w a n ia h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e g o w ed le k r y t e ­ rió w : czy u tw ó r r e p r e z e n t u j e n o w a to rs k i na określon ym e t a p i e ro zw oju l i t e r a t u r y w zorzec p o e ty c k i , czy m ie ś c i s i ę n i e w " p rz o d u ją c y c h " , a l e " w a ria c y jn y c h " o b s z a r a c h l i t e r a t u r y swego c z a s u , czy t e ż r e p r e z e n t u j e w zorce ju ż s k o s t n i a ł e , w tym c z a ­ s i e e p ig o ń s k ie ? D la p r a k t y k i b adaw czej o zn acza t o z a s a d ę b a ­ d a n ia n i e t e g o , co j e s t w u tw o rac h " s w o i s t e " , a l e t e g o , co j e s t w n i c h "wzorcowe" d l a l i t e r a t u r y o k r e s u , co w n i c h tw o­ rz y " p ła s z c z y z n ę k o n w e n c ji" .

Takiemu p o s ta w ie n iu spraw y s p r z y j a - j a k s i ę w ydaje - " i n ­ t e l e k t u a l n a b i o g r a f i a " B orkow skiego. Tw órczość p o e ty c k a b y ła d la n ie g o czymś d o ść m arginesowym, w c e n tru m uw agi z aś pozo­ s ta w a ły naukowe p r a c e z z a k re s u l i t e r a t u r y i tłu m a c z e n ia , a ta k ż e o rg a n iz a c y jn o -w y d a w n ic z a d z i a ł a l n o ś ć w śro d o w isk u lwow­ skim . Z a in te re s o w a n ia t r a n s l a t o r s k i e , p o łą c z o n e z te n d e n c ją

- 57

-do w łasn y ch "ć w ic z e ń p o e ty c k ic h " na i c h m a r g in e s ie , p o l e g a j ą ­ cy ch na tw o rzen iu , w ie r s z y "p o d ch w y tu jący ch " m an ie rę utworów b ad any ch i tłu m a c z o n y c h , w sk azu je na dwie w y r a z is te te n d e n c je : z a in te r e s o w a n ie - konw encją l i t e r a c k ą o ra z z a in te r e s o w a n ie p ła s z c z y z n ą językow ą p o e z j i , w y b ija ją c ą s i ę na c z o ło w p r o c e ­

s i e p r z e k ła d u .

R o z d z ia ł z a ty tu ło w a n y "Główne irysy śro d o w isk a c z e rw o n o ru - s k ie g o " omawia c h a r a k t e r g rup y poetów c z e rw o n o ru sk ic h na t l e in n y c h g ru p w p o lsk im ż y c iu k u ltu ra ln y m o k re s u rom antyzm u.Ak­ c e n t u j e n a s tę p u j ą c e c e c h y , k t ó r e t e n z e s p ó ł w y r ó ż n ia ją : 1. f a k t , że zgrom adzeni w okół B orkow skiego lu d z i e r e p r e z e n t u j ą podobny ty p z a in te r e s o w a ń : naukowe s ą na pierw szym p l a n i e , p o e ty c k ie r a c z e j na d ru g im ; 2 . to w a rz y s z ą c a im świadomość sp o ­ ł e c z n e j r o l i l i t e r a t u r y ja k o n a r z ę d z ia k s z ta łto w a n ia form św iado m o ści h u m a n is ty c z n e j i n a ro d o w e j; 3. d o s tr z e g a n i e w p ła s z c z y ź n ie "form l i t e r a c k i c h " ekw iw alentów p ro b le m a ty k i sp o ­ ł e c z n e j , n arodow ej i p o l i t y c z n e j . To o s t a t n i e w idoczne j e s t

s z c z e g ó ln ie na t e r e n i e s p o ru o program s ł o w i a n o f i l s k i , k t ó r e ­ mu r o z d z i a ł t e n p o św ię ca w ie le u w agi, w skazując; na z a s a d n ic z ą

o d rę b n o ść s ło w ia n o f il s tw a g ru p y c z e rw o n o ru s k ie j od u j ę ć z a ­ równo in n y c h ugrupowań lw ow skich te g o c z a s u , j a k c z e s k i c h , s ło w a c k ic h i r o s y j s k i c h . W p r z e c iw ie ń s tw ie do ta m ty c h , k t ó r e u l e g a ł y u n ifik u ją c y m te n d e n c jo m p an slaw izm u , g ru p a czerw o n o - r u s k a f o rm u łu je program "w sp ó ln o ty s ło w ia ń s k i e j " na z a s a d z ie ró w n opraw n ości n a ro d o w e j. W tw ó r c z o ś c i B orkow skiego z n a jd u je to o d b i c i e w program owych " P ie ś n ia c h s ło w ia ń s k ic h " , o p a rty c h w ła ś n ie n a w ydobyciu o d r ę b n o ś c i wzorców l i t e r a c k i c h c h a r a k t e ­ r y z u ją c y c h p o s z c z e g ó ln e narodow e l i t e r a t u r y s ło w ia ń s k ie .

Z t a k i e j św iadom ości - j a k s i ę w ydaje - 'w yrasta l i r y k a n o - w ogrecka B orkow skiego, k t ó r ą zajm u je s i ę k o lejn y r o z d z i a ł p r a ­ cy. W t r a d y c j i badaw czej w ie r s z e B orkow skiego p o w s ta łe pod wpływem z e t k n i ę c i a s i ę p o e ty z k o lo n ią g re c k ą w c z a s i e p o b y tu w C z e m io w c a c h b y ły tra k to w a n e bądź ja k o p r z e k ła d y w ie rs z y g r e c k i c h , bądź jak o na m odłę ro m an tyczną "zakam uflow ana" wy­ pow iedź o P o ls c e pod p ła s z c z y k ie m s t y l i z a c j i i te m a ty k i g r e c ­

k i e j . '

U jm ując t ę g ru p ę w ie r s z y B orkow skiego na t l e dwóch kon­ w e n c ji l i r y c z n y c h - k la s y c y s ty c z n e j o ra z k o n w en cji ó w czesn ej

58

-p o l s k i e j l i r y k i -p a t r i o t y c z n e j , f o rm u łu je a u to r k a w n io s e k , ż e w n o w o g re c k ie j l i r y c e B orkow skiego z o s t a j e w yzyskany s z t a f a ż l i r y k i k la s y c y s ty c z n e j ze znamiennymi k o re k tu ra m i.P o w o d u ją o­ ne zmiany f u n k c j i motywów k la s y c y s ty c z n y c h u ż y ty c h w t e j p o e ­ z j i z u n i w e r s a l i z u j ą p e j , t a k znam iennej d l a k lasy c y z m u , na f u n k c ję budowania k o lo r y tu lo k a ln e g o w u tw o rze - a w ięc ju ż b l i s k ą romantyzmowi.

Z e s ta w ie n ie zaś odm ien no ści ujm ow ania ś w ia ta i b o h a te r a w w ie rs z a c h Borkow skiego i w l i r y c e p a t r i o t y c z n e j o k re s u zab o­ rów w sk azu je na p r z y l e g ło ś ć g r e c k ic h w ie rs z y p o e ty do s y t u a c j i

i

Greków - n i e Polaków (n ak a z bezp ard on ow ej w a lk i z n a je ź d ź c ą w m ie js c e p o ls k ie g o k o n f l i k t u pom iędzy tr a d y c y jn ą e ty k ą r y c e r ­ s k ą , n i e z e z w a la ją c ą na w alk ę k o n s p ir a c y jn ą - sp isk o w ą - a o­ bow iązkiem t a k i e j w a lk i, je d y n ie r e a l n e j w s y t u a c j i , n a ro d u p o l s k i e g o ) . W sumie t o ju ż in s u r e k c y jn a l i r y k a , w y zy sk u jąca p o e ty k ę k la s y c y s ty c z n e j ody i hymnu do s rw o rz e n ia " p ła s z c z y z ­ ny d y d a k ty c z n y c h nakazów " i d la u z y s k a n ia k o lo r y tu " g r e c k i e j t r a d y c j i n a ro d o w e j".

K o le jn y r o z d z i a ł , " > S o n e ty P e łte w n e ^ - w alka z roman­ ty c z n ą k o n w en cją", omawia h i s t o r y c z n o l i t e r a c k ą p o z y c ję n a j ­ w a ż n ie js z e g o d o kon an ia B orkow skiego w z a k r e s ie p o e z j i . Roz­ p oczyna s i ę od a n a l i z y w ypow iedzi k r y t y c z n o l i t e r a c k i c h o k re ­ s u , w s k a z u ją c , że wbrew tra d y c y jn y m przekonaniom i s t o t ę r o ­ m antycznego m y śle n ia o l i t e r a t u r z e tw o rz y ło n i e t y l e "m y śle­ n i e k o n k retn y m i u tw o ra m i", i l e " m y ś le n ie konw encjam i". Sone­ ty* P e łte w n e " B orkow skiego o p e ru ją kilkom a w arstw am i konwen­ c j i , k t ó r e r o z d z i a ł k o le jn o wydobywa. P ie rw sz a - t o n a w ią za ­ n i e do p o e ty k i k ry m sk iego c y k lu M ic k ie w ic z a , k tó r y w ytw orzył w zorzec ’ł o p isu k r a in y " w s p rz y m ie r z e n iu z językow ą " p o e ty k ą s t y l i s ' r •■csnego u ro k u " . Druga - t o n a w ią z a n ie do 'hromans owego" c y k lu M ick iew iczo w sk ich sonetów o d e s k ic h , k t ó r e stw o rz y ły wzo­ rz e c l ir y c z n e g o u j ę c i a rom ansu w o p a r c iu o i d e a l i z u j ą c e w zor­ ce p e tr a r k o w s k ie . B orkow ski zn am ien nie k r z y ż u je t u t e dwie ró żn e p o e t y k i , n a n o szą c na kom pozycję " c y k lu p a n o ra m ic z n e g o ", t r a d y c y j n i e pośw ięconego p e jz a ż o w i - m a t e r i a ł "rom ansow y", co rw orzy s o c jo lo g ic z n ą panoram ę r e g io n u . W re sz c ie t r z e c i a kon­ w e n c ja , obca d o ty ch c z a so w e j " p o e ty c e sonetru ro m a n ty c z n e g o " ,to n a w ią z a n ie do ośw ieceniow ych gatunków s a ty r y c z n y c h i ję z y k o ­