Kolczyki Izoldy? Kolczyki Baraniej Mordy!

Adam Kulawik

Kolczyki Izoldy? Kolczyki Baraniej

Mordy!

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

59-69

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

Adam Kulawik

Kolczyki Izoldy? Kolczyki Baraniej Mordy!

R ó w n o d w a t y g o d n ie p o o p u b l ik o w a n i u K o l c z y k ó w I z o l d y n a ł a m a c h “ O d r o ­ d z e n i a ” 1 , K a z i m i e r z W y k a o r z e k ł, ż e o to n a n ie b ie p o ls k ie j p o e z j i p o j a w ił s ię n o w y g w i a z d o z b ió r 2 . D l a c z e g o t w ó r c a “ T w ó r c z o ś c i ” , k r y t y k n i e z w y k l e p r z e n i k li w y i b a ­ d a c z m a ją c y n a d e r s o l i d n ą w ie d z ę , w a r s z ta t i u c h o k u s łu c h a n iu p o e z j i s z c z e g ó ln ie w y c z u lo n e , o g r a n ic z y ł s ię w k r ó t k i m o m ó w i e n i u w y ł ą c z n ie d o s k o m p l e m e n to w a n i a u t w o r u G a łc z y ń s k ie g o - m o ż n a s ię ty lk o d o m y ś la ć . Z a c h w ilę w y j a w i ę m ó j d o m y s ł. N a t o m i a s t p o w o d y , d la k t ó r y c h n a jp ie rw A n d r z e j S ta w a r, a n a s tę p n ie A r t u r S a n d a u e r t a k d r a s t y c z n ie r o z m i n ę l i s ię z p r o b l e m a t y k ą te g o “ m a łe g o o r a to r i u m ” i t a k b a r d z o n ie b y l i w s ta n ie a n i g o o c e n ić , a n i o s a d z ić w e w ł a ś c iw y m k o n t e k ś c i e - d l a p ó ź n i e j ­ s z y c h c z y t e l n i k ó w i d l a n a s j u ż d z is ia j - h is to r y c z n y m , a le d l a n i c h j e s z c z e w s p ó ł ­ c z e s n y m , s ą ta k ie , ż e S t a w a r p o e z j i c z y t a ć n ie u m ia ł, c z e g o lic z n e d o w o d y d a ł w s w o je j m o n o g r a f i i O G a ł c z y ń s k i m 3 , n a to m i a s t S a n d a u e r , k tó r y - o d w r o tn ie - p r z e k o n a ł n a s , ż e p o t r a f i ł b y ć k r y t y k ie m n i e z w y k l e p r z e n i k li w y m i w y r a f in o w a n y m , G a łc z y ń s k ie g o z w y c z a jn i e n ie lu b ił. N i e l u b ił d o te g o s to p n ia , ż e b e z ż e n a d y d e ­ m o n s tr a c y jn ie p o t r a f i ł p r z e i n a c z y ć t e k s t S k u m b r i i w to m a c ie , ż e b y z a w s z e l k ą c e n ę , n a w e t z a c e n ę s w o je j r e p u ta c j i k r y t y k a lite r a c k ie g o , z r o b ić z p o e t y o e n e r o w c a - a K o l c z y k i I z o l d y , z a m i a s t w y k a z a ć i c h d o n i o s ł ą p r o b l e m a t y k ę , z d e g r a d o w a ć d o p o ­ z io m u h u m o r y s t y k i 4. S k o r o w ię c W y k a n ie c h c ia ł, a j e g o n a s tę p c y n ie p o t r a f i l i b ą d ź n ie c h c ie li u j a w ­ n ić , j a k i e p r o b le m y s z y f r u je G a ł c z y ń s k i w t y m t a k b a r d z o n a p i e r w s z y r z u t o k a i p i e r w s z e o d c z y t a n i e r o z w i c h r z o n y m k o m p o z y c y j n ie u t w o r z e - to m o ż liw e r z e te ln e o d c z y t a n i e K o l c z y k ó w I z o l d y s p a d a n a n a s 5. 1 “Odrodzenie” 1946, nr 39.

2 K. Wyka, Nowy gwiazdozbiór, “Odrodzenie” 1946, nr 41. Przedruk [w:] Szkice literackie i artystyczne, Kraków 1956, s. 352-54.

3 A. Stawar, O Gałczyńskim, Warszawa 1959. Uwagi o Kolczykach Izoldy na s. 248-254.

4 A. Sandauer, O Gałczyńskim tym razem bez taryfy ulgowej, [w:] Liryka i logika, Warszawa 1969, s. 319-339. 5 A. Kulawik, Kolczyki Izoldy — Obrachunek poety z mitami narodowymi, “Poezja” 1975, nr 6.

K o l c z y k i I z o l d y is to tn ie p r z y p i e r w s z y m z e t k n i ę c iu s p r a w i a j ą w r a ż e n ie p o - e ty - c k ie g o ż y w io łu , ż y w i o łu n ie d o o p a n o w a n ia . R y s z a r d N y c z n a z w a ł b y j e , p e w n ie n ie b e z r a c ji, s y lw ą . G a ł c z y ń s k i j e d n a k - i to j e s t b a r d z o c h a r a k te r y s t y c z n y r y s j e g o p o e ty k i o b s z e r n ie js z y c h , p o e m a t o w y c h f o r m - n ie z o s t a w ia c z y t e l n i k a b e z p o m o c y w j e g o i n te r p r e t a c y j n y m t r u d z i e i o r g a n iz u je w t y m c e l u c a ły s y s te m s te r o w n ik ó w l e k t u r o w o - i n t e r p r e ta c y j n y c h . K to j e d o s tr z e ż e , k to i m s ię p o d d a i p o z w o l i p r o w a ­ d z ić , t e n k u s w e j w ie lk ie j s a ty s f a k c ji p r z e b r n i e p r z e z s t y lis ty c z n e f a je r w e r k i, g a t u n ­ k o w e z a s ie k i i g ą s z c z s y m b o l ic z n y c h o b r a z ó w d o p o e ty c k i e g o o b j a w ie n i a i r a d o ś c i r o z u m ie n ia . K il k a k r o t n i e d o z n a w a ł e m te g o w s p a n i a łe g o u c z u c ia . K t o p o z w o l i p r o ­ w a d z ić s ię t y m s te r o w n ik o m , t e m u ó w p o e ty c k i ż y w i o ł o b ja w i s ię j a k o p r e c y z y jn a , i n te l e k t u a l n a k o n s tr u k c ja . W ie m c o ś o ty m , b o m p r z e d la ty c a łe m ie s ią c e s tr a w ił z w i e l k ą d l a s ie b ie k o r z y ś c i ą n a d B a le m u S a l o m o n a 6, a i p r o b l e m a t y k a K o l c z y k ó w I z o l d y n ie o b j a w ił a m i s ię a n i p r z y p ie r w s z e j, a n i p r z y d r u g ie j le k tu r z e . O p i s i c h a r a k te r y s t y k a o w y c h s te r o w n ik ó w , g d y b y j e j d o k o n a ć , p r z y b r a ła b y z a p e w n e k s z t a ł t u k ł a d u z h ie r a r c h i z o w a n e g o , k t ó r e g o d o m in a n t ą b y ł b y - b o j e s t - o b r a z s y m b o lic z n y z g r o m a d z e n ia , p o z o s t a j ą c y w w y r a ź n y m p o k r e w i e ń s t w i e z m o ­ t y w e m z a b a w y , b a lu , a t a k ż e ta ń c a , k t ó r e g o o d l e g ł y m a n te n a t e m j e s t d a n c e m a c a ­ b re . M i c k ie w i c z n a d a ł i m w d w u n a s te j k s i ę d z e P a n a T a d e u s z a p i ę k n e s y m b o lic z n e z n a c z e n ie b u d u ją c e j n a r o d o w e j z g o d y . W y s p i a ń s k i w b r o n o w i c k im d w o r k u T e t m a ­ j e r ó w z g r o m a d z i ł - p o d o b n i e j a k M i c k ie w i c z w S o p lic o w ie - r e p r e z e n t a c j ę n a r o d u , t y le ż e k o m p le t n ie z d e z in t e g r o w a n ą , a j e g o C h o c h o li t a n i e c p o k a z u j e , j a k w y g l ą d a n a p r a w d ę t a n a r o d o w a z g o d a . W f i lm i e B a r e i A lt e r m a t y w y 4 - to j u ż c z a s y E d w a r d a G ie r k a - d w o r e k T e tm a je r ó w m a j u ż c h a r a k te r y s ty c z n y d l a e p o k i k s z t a ł t b lo k o w is k a . T o o s ta tn ia - o ile m i w ia d o m o - a k tu a liz a c ja te g o to p o s u o b e c n e g o , p r z y k ła d o w o , w B a lu w o p e r z e J u lia n a T u w im a , z a r a z p o w o jn ie w o s ta tn ic h s c e n a c h P o p io łu i d ia m e n tu J e r z e g o A n d r z e je w s k ie g o , a w d w a d z ie ś c ia la t p ó ź n ie j w T a n g u S ła w o m ir a M r o ż k a . G a łc z y ń s k i p r z y w o ły w a ł g o - j a k p a m ię ta m y - w K o ń c u ś w ia ta , w B a lu u S a lo m o n a , w L u d o w e j z a b a w i e i w ł a ś n i e p o r a z o s ta tn i w K o l c z y k a c h I z o ld y , c z y li z a w s z e w te d y , g d y m ó w i ł o s p r a w a c h n ie z w y k łe j d l a n ie g o w a g i. S te f a n ia S k w a r c z y ń s k a p is a ła , ż e ó w to p o s to “ z n a k w j ę z y k u s z tu k i s z c z e g ó ln ie c z ę s to a k ty w iz o w a n y p r z e z p o d n io s ły , a z a r a z e m ir o n ic z n y s ty l u t w o r ó w s t a n o w i ą ­ c y c h o b r a c h u n e k z e w s p ó łc z e s n ą r z e c z y w is to ś c i ą s p o ł e c z n ą i n a r o d o w ą , o b r a c h u n e k z t e r a ź n i e js z o ś c i ą w tr o s c e o p r z y s z ł o ś ć n a r o d u ” 7. Z w y j ą tk i e m B a lu u S a lo m o n a , w k t ó r y m d o m in u je p r o b l e m a t y k a e g z y s te n c j a ln a , p o z o s ta łe a k tu a liz a c je t e g o to p o s u u G a łc z y ń s k ie g o p o t w i e r d z a j ą r o z p o z n a n ie i o p i s S k w a r c z y ń s k ie j. M o ż n a b e z p r z e ­ s a d y p o w i e d z i e ć , ż e w K o l c z y k a c h I z o l d y o w a a k tu a l iz a c j a j e s t r ó w n ie w y r a z i s t a i r ó w n ie c z y t e l n a j a k w p r z e d w o j e n n y c h u t w o r a c h G a łc z y ń s k ie g o , t y le ż e n ie d la w y p o w ia d a j ą c y c h s ię n a i c h t e m a t k r y ty k ó w .

6 Tenże, Bal u Salomona Gałczyńskiego. Próba określenia wrażliwości poetyckiej, “Poezja” 1974, nr 6; tenże, Bal i Arkadia — Dwa kluczowe motywy liryki Gałczńskiego, “Przegląd Humanistyczny” 1974, nr 6. 7 S. Skwarczyńska, Chocholi taniec Wyspieńskiego jako obraz-symbol w języku późniejszej sztuki

P o w ie d z ia ł e m , ż e G a ł c z y ń s k i s ię g a ją c p o r o z m a ite p o s t a c i o b r a z u z g r o m a d z e n i a m ó w i o s p r a w a c h w a ż n y c h . W y p a d a w ię c z a p y ta ć : o j a k i e j ż e to w a ż n e j s p r a w ie m o ż n a b y ł o m ó w ić w r o k u 1 9 4 6 , w z u p e łn ie n o w e j s y tu a c ji s p o łe c z n e j i p o lity c z n e j, s to ją c n a d o w i n i ę t y m b i a ł o - c z e r w o n ą f l a g ą t r u p e m p o w s ta n i a w a r s z a w s k i e g o , o z d o ­ b i o n y m b i a ł o - c z e r w o n y m i k o lc z y k a m i ? S to ją c n a d t r u p e m W a r s z a w y ? R o z m i a r y t r a g e d ii b y ł y w t e d y j u ż r o z p o z n a n e , p o z o s t a ł o j e d n a k p y ta n ie , d la c z e g o d o t r a g e d ii d o s z ło i c o z t e g o n i e s z c z ę ś c i a z r o z u m ie l i c i, k t ó r z y o c a le li, b o to , c o z r o z u m ie li, m ia ło p o z w o l ić o d p o w i e d z i e ć n a p y ta n ie , c o z te j t r a g e d ii n a r o d o w e j m a w y n i k a ć n a p r z y s z ło ś ć . K o l c z y k i I z o l d y s ą o b r a z e m t e g o z r o z u m ie n i a i s ą d e m n a d n im . S ą d e m n i e z w y k l e s u r o w y m . W y p o w i a d a n ie s ię w r o k u 1 9 4 6 n a t e m a t p o w s ta n i a w a r s z a w s k i e g o n io s ło z a s o b ą p o l it y c z n e n i e b e z p i e c z e ń s tw o , a n i e w y p o w i a d a n ie s ię o z n a c z a ło p r z e j ś c ie d o p o r z ą d k u s ię n a d t ą n a r o d o w ą t r a g e d i ą i n i e w y c i ą g a n i e z n ie j ż a d n e j n a u k i n a t e r a ź ­ n i e j s z o ś ć i n a p r z y s z ło ś ć . P o l i ty c z n e r y z y k o p o le g a ł o n a ty m , ż e k r y t y c z n y s to s u n e k d o p o w s ta n i a - a t r u d n o b y ł o d l a t r z e ź w o m y ś lą c e g o c z ł o w i e k a o in n y - o z n a c z a ł n ie ja k o a u to m a ty c z n i e a k c e p ta c ję p o ja ł t a ń s k ie g o p o r z ą d k u , o d m o w ę l e g i t y m i z o w a ­ n i a r z ą d u e m ig r a c y jn e g o w L o n d y n ie i s p r z e n i e w i e r z e n i e s ię o f i a r o m p o w s ta n ia . K r y t y k a d e c y z ji o w y b u c h u p o w s ta n i a i s a m e g o p o w s ta n i a m o g ła o z n a c z a ć z d y ­ s ta n s o w a n ie s ię o d p a tr i o t y c z n e g o z r y w u , n a r o d o w ą z d r a d ę i a k c e p ta c ję n o w e g o z n ie w o le n ia . I to b y ł c h y b a p o w ó d , d l a k tó r e g o W y k a t a k p o w ś c i ą g li w i e i n i e z u p e ł ­ n ie tr a f n i e k o m e n t o w a ł K o l c z y k i I z o ld y . Z d r a d z o n e m u p r z e z a li a n tó w n a r o d o w i ł a ­ tw ie j b y ł o o s k a r ż a ć s o w ie tó w o to , ż e n ie p o s p i e s z y li n a p o m o c p o w s ta ń c o m , n iż p r z y ją ć , ż e l ic z e n ie n a p o m o c k o g o ś , k o g o o f ic ja ln ie i n a jz u p e łn ie j s łu s z n ie u z n a ­ w a ł o s ię z a j e d n e g o z d w u w r o g ó w , b y ł o p o l i t y c z n ą n a iw n o ś c ią . B y t y lk o p r z y t a ­ k i m o k r e ś l e n i u p o z o s ta ć . P o c z u c i e b e z s e n s o w n o ś c i p o w s ta ń c z e g o z r y w u i p o w s t a ń ­ c z e j o f ia r y j a w i ł o s ię w w y m i a r a c h p r o p o r c j o n a ln y c h d o w i e lk o ś c i s tr a t i b a r d z o s iln ie z a p r a w i o n e b y ł o g o r y c z ą . N a g l e o d k r y to n a d W is łą , ż e r a c je m o r a ln e n ie m a j ą ż a d n y c h s z a n s w z d e r z e n i u z c z o ł g i e m h is to r ii. Ż e h i s t o r ia j e s t a m o r a ln a . S ło w e m s ta n ę liś m y w o b e c f a ta ln e j a lte r n a ty w y : z a a k c e p to w a ć n o w y p o r z ą d e k p o lit y c z n y - ź le , n ie z a a k c e p t o w a ć - t e ż ź le , a u n i k n ą ć w y b o r u n ie s p o s ó b . S y tu a c ja t a k a s ta n o w i z b y t m o c n e w y z w a n ie , ż e b y n ie c h c i a ł s ię z n i ą z m ie r z y ć p u b l ic y s t a c z y tw ó r c a , m im o ż e m u s i a ł s ię lic z y ć z ty m , iż - c o k o lw ie k b y n ie p o w ie d z ia ł - b ę d z ie m ie ć c o n a jm n ie j p o ło w ę s p o łe c z e ń s tw a p r z e c iw k o s o b ie , a w p r z y p a d k u u z n a n ia r a c ji p o ­ w s ta n ia - r ó w n ie ż n o w e w ła d z e . * * * Z e z r o z u m ia ł y c h p o w o d ó w n ie m o g ę tu ta j r e f e r o w a ć c a łe j n i e z w y k l e o ż y w io n e j d y s k u s ji p o p o w s ta n i o w e j, j a k a p r z e t o c z y ł a s ię p r z e z p r a s ę (i n ie ty lk o ) w p i e r w ­ s z y c h l a t a c h p o w o j e n n y c h , w w a r u n k a c h w z g lę d n e j j e s z c z e s w o b o d y w z a k r e s ie w y g ł a s z a n i a s ą d ó w o c h a r a k te r z e p o lity c z n y m , s w o b o d y p r z y z w o l o n e j, p o n i e w a ż w i n te r e s ie w ł a d z y le ż a ło r o z p o z n a n ie i p o l ic z e n i e s p r z y m ie r z e ń c ó w , n ie z d e c y d o ­

w a n y c h i p r z e c iw n ik ó w . W m o m e n c ie z a ś k ie d y r o z p o z n a n ie z o s ta ło d o k o n a n e , d y s k u s ję s k o ń c z o n o . H is to r y c y l ite r a tu r y o k r e ś l a j ą tę d y s k u s ję m ia n e m “ s p ó r o r e - a - li z m ” , c o j e s t z a p e w n e p r ó b ą e u f e m is t y c z n e g o z ła g o d z e n ia , b o r z e c z d o t y c z y ł a n ie t y le r e a l iz m u r o z u m i a n e g o j a k o k a te g o r ia e s te ty c z n a , ile r a c j o n a l n o ś c i z a c h o w a ń w r z e c z y w is to ś c i i i c h o c e n . T a d y s k u s ja b y ł a o t y le w z a is tn ia łe j s y tu a c ji p o tr z e b n a , ż e h i s t o r ia o k a z a ła s ię - i to n ie t y lk o d l a n a s , d l a P o l s k i - n a jz u p e łn ie j n i e r a c j o n a l ­ n a , a d l a P o l s k i w s w e j n i e r a c j o n a ln o ś c i s z c z e g ó ln ie o k r u tn a . B o j a k k o l w i e k z w y ­ c ię ż y ł a k o a l i c j a a n ty h itle r o w s k a , d o k tó r e j n a le ż e liś m y , to k a r t y d o p o w o je n n e j g r y p o lity c z n e j r o z d a w a ł D ż u g a s z w il i , a w ię c te n , k tó r y w c z e ś n i e j, w r a z z h i tl e r o w s k i m i N i e m c a m i , u n i c e s t w i ł j a k i t a k i p o w e r s a ls k i p o r z ą d e k e u r o p e js k i. R o z s t r z y g n i ę c i a m ilita r n e i p o l it y c z n e s p r a w iły , ż e s o w ie c i w y z w o l i li P o l s k ę d l a s ie b ie . D r w in a h i ­ s to r ii p o l e g a ł a n a ty m , ż e o g r o m n a o f i a r a k r w i, j a k ą P o l a c y z ło ż y l i n a w s z y s tk i c h f r o n t a c h d r u g ie j w o j n y ś w ia to w e j i w k r a ju , p o s ł u ż y ła w e f e k c ie n o w e m u o k u p a n ­ to w i. W a lc z o n o z d ą ż a ją c n i e ś w i a d o m i e d o n o w e g o z n ie w o le n ia . S ta n ą w s z y w o b e c a b s u r d u i o k r u c ie ń s t w a h is to r ii, m a s ię d o w y b o r u d w ie m o ż l i w o ś c i : a lb o u z n a j e s ię b e z w z g l ę d n ą w a r t o ś ć c z y s ty c h i d e i m o r a l n y c h i p o z o s t a j e s ię w i e r n y m h o n o r o w i, o b o w i ą z k o w i i z a te w a r t o ś c i p o d e jm u j e s ię w a lk ę , a k i e d y s y t u a c j a te g o w y m a g a , g in ie s ię z a n ie , a lb o p r z y jm u j e s ię d o w ia d o m o ś c i, ż e h i s t o r ia t o c z y s ię w e d ł u g r o z p o z n a w a ln y c h p r a w i d ło w o ś c i d e te r m i n u j ą c y c h , c o o c z y w is te , lo s je d n o s tk o w y , a b u r z e n i e s ię p r z e c iw k o t y m p r a w i d ło w o ś c i o m , n ie u z n a w a n i e ic h , p r o w a d z i d o d r a m a tó w . Z te j p e r s p e k t y w y h e r o ic z n a o b r o n a id e a łó w m o r a l n y c h n ie m a s e n s u . P i e r w s z a p o s t a w a n a z w a n a z o s t a ł a i d e a liz m e m , d r u g a m a t e r i a li z m e m h i s t o ­ r y c z n y m . T r z e b a t u p o w ie d z ie ć , ż e n ie t y lk o d r u g i z t y c h te r m in ó w , a le r ó w n ie ż p i e r w s z y m a d o ś ć m a r n e k o n o t a c j e . K o n o t a c j a i d e a l iz m u j e s t m a r n a , a le j e g o l it e ­ r a c k ie , C o n r a d o w s k ie p r z e d s t a w i e n i a s ą z n a k o m ite . C o n r a d K o r z e n i o w s k i w s p o s ó b n ie ja k o n a tu r a ln y s ta ł s ię t w ó r c ą e to s u h is t o r y c z n i e p r z e g r a n y c h . J a k o t a k i b y w a ł c z ę s to o b i e k t e m a ta k u , p r e te k s t e m d o n a p a ś c i n a p o s ta w y , k tó r e w i m i ę w i e r n o ś c i s a m e m u s o b ie n ie s ą s k ło n n e d o k o m p r o m i s u z h is to r ią . T e n a ta k w s p o s ó b n i e z w y ­ k le p r z e m y ś l a n y p r z e p r o w a d z ił J a n K o t t w e s e ju z a t y t u ło w a n y m O la ic k im t r a g i ­ z m i e 8. Z e s z c z e g ó ln ą p a s j ą t e n m a r k s is to w s k i k r y t y k z a a ta k o w a ł h e r o iz m w o b r o n ie a b s t r a k c y jn y c h w a r to ś c i. M ó w ił w r ę c z o “ h e r o iz m ie g ł u p o ty ” , h e r o iz m ie , k tó r e g o j e d y n ą m o ty w a c j ą j e s t “ p o tw i e r d z e n i e w e w n ę tr z n e g o h a r tu c z ł o w i e k a ” . “ W ie l k im n i e b e z p i e c z e ń s tw e m - p i s a ł K o t t - j e s t ła t w o ś ć p o k l a s k u , j a k i b u d z i. J e ż e li n ie p o ­ t r a f i m y s ię o p r z e ć n a w e t h e r o iz m o w i g łu p o ty , o ile t y lk o ś w ia d c z y o n i e z ł o m n o ś c i c z ło w ie k a , j a k ż e ż p o t r a f i m y o d w a ż y ć s ię n a k r y t y k ę h e r o iz m u , z a k t ó r y m p r z e m a ­ w i a p o c z u c ie h o n o r u i w i e r n o ś c i ” 9. N a r o z m a ite s p o s o b y K o t t b r o n i te z y , ż e w a r to ś ć o f i a r y m ie r z y s ię s p o ł e c z n y m p o ż y tk i e m c z y n u : “ K a ż d a ś m ie r ć - p o w i a d a - j e s t r ó w n a , n ie k a ż d a ś m ie r ć j e s t g o d n a s z a c u n k u ” 10. I d a le j: “ A n i w ie r n o ś ć , a n i h o n o r 8 J. Kott, O laickim tragizmie, “Twórczość” 1945, nr 2.

9 Tenże, Mitologia i realizm, Warszawa 1956, s. 211. 10 Tamże, s. 168.

n ie s ą s a m e d l a s ie b ie w a r t o ś c i a m i m o r a ln y m i. O s ą d z a j e , t a k s a m o j a k w s z y s tk o n a t y m ś w ie c ie , h i s t o r ia ” 11. W ie r n y s w o im p r z e k o n a n io m , p o d b u d o w a n y m z a p e w n e p r z e z p o r a ż e n ie ś m i e r c i ą W a r s z a w y , m ó w i: “ H e r o i z m j e s t z b y t k o s z t o w n ą m e t o d ą w y c h o w a w c z ą , a b y j ą p r z y ją ć b e z z a s tr z e ż e ń . Ś w ia t w a r t o ś c i n ie j e s t ś w ia t e m p r z e ­ ż y ć , a le o b i e k t y w n i e i s t n ie j ą c y c h n o r m . W s p o łe c z n e j o c e n i e h e r o iz m u n ie w o ln o n a m p o m in ą ć c e n y , j a k ą t r z e b a z a ń z a p ła c ić . Z a d r o g o k o s z t o w a ły n a s c z y n y f a ł ­ s z y w y c h b o h a te r ó w , k t ó r z y s ą g o t o w i z a w s z e p o ś w ię c ić w s z y s tk o i w s z y s tk ic h , a b y r a to w a ć c z y s to ś ć w e w n ę tr z n ą ” 12. T a k i h e r o iz m - u t r z y m u j e K o t t - “ z a w s z e d ą ż y d o n a r z u c e n i a n a m p r z e k o n a n ia , ż e d a n e s ą t y lk o d w ie d r o g i w y b o r u , a s p o m ię d z y n i c h j e d n ą j e s t ś m ie r ć ” 13. M a r i a D ą b r o w s k a p o d j ę ł a s ię h e r o ic z n e j o b r o n y C o n r a d o w s k ie g o h e r o iz m u . D o w o d z i ł a K o t t o w i , ż e h o n o r i w i e r n o ś ć m a j ą g ł ę b o k i s p o łe c z n y s e n s , a j e j w y k ł a d ­ n i a t y c h p o j ę ć o p a r ta b y ł a n a p o s t a c i L o r d a J im a . D ą b r o w s k a p is a ła :

T ra g e d ią L o rd a Jim a je s t, ż e się sp rzen iew ierzy ł trze m rzeczom : k ry terio m pracy z a w o ­ d o w ej, której się p o d jął, “ szere g o w i” , tj. św iatu sp o łeczn em u , m ary n arzy , do k tó reg o n a ­ leżał, i n ieszc zę sn y m p ielg rzy m o m , k tó rzy z aw ierzy li m u b ezp ieczeń stw o sw ej podróży. I ta k je s t u C o n ra d a zaw sze. Z d rad a C o n ra d a je s t z reg u ły z d ra d ą c zło w iek a k tó re m u z a ­ w ierzy liśm y , albo zesp o łu , k tó ry śm y ja k o sw ój w y b rali, albo z ad an ia, k tó reg o śm y się podjęli. W iern o ść C o n rad a, stan o w iąca część o w y ch “k ilk u p ra stary c h w y o b ra że ń m o ­ ra ln y c h ” , je s t w ie rn o ś c ią ty m trze m rz e c z o m 14. Z a p e w n e D ą b r o w s k a j e s t p r z e k o n y w u j ą c a w s w o je j in te r p r e t a c j i p o s t a c i z C o n - r a d o w y c h p o w i e ś c i, k t ó r e u w a ż a m y z a u o s o b i e n ie d y r e k ty w m o r a ln y c h . S ą o n e j e d n a k d o z a a k c e p t o w a n i a w y ł ą c z n ie j a k o d r o g o w s k a z y , u k i e r u n k o w a n i e p o s t ę p o ­ w a n i a j e d n o s tk i , n a to m i a s t p o w s z e c h n e n a ś l a d o w a n i e i c h c n ó t i d e te r m i n a c j a s p o ­ ł e c z n a w p r ó b i e d o r ó w n a n i a p o s t a c i o m C o n r a d a p r o w a d z i d o n a r o d o w e g o n ie s z c z ę ś c ia . H o n o r i w i e r n o ś ć to z a le ty lu d z i, a le n a r o d y a n i w c z a s w o j n y , a n i w c z a s p o k o j u h o n o r u n ie m a j ą i m ie ć n ie p o w in n y . N a r ó d m a p r z e t r w a ć k l ę s k ę , a n ie g in ą ć w o b r o n ie h o n o r u . H o n o r e m n a r o d u i p a ń s t w a j e s t i n te r e s p o lit y c z n y i g o s p o d a r c z y . M o r a l n o ś ć j e s t a tr y b u t e m lu d z i, a le n ie p a ń s tw a . P o l i ty k a p a ń s t w o w a r e a l iz o w a n a w e d ł u g z a s a d e ty k i s p r o w a d z a n ie o d w o ła l n ie n i e s z c z ę ś c ia , a z e s p o ł e c z n y c h n i e ­ s z c z ę ś ć s p o łe c z n o ś ć n ie w y c h o d z i le p s z a , l e c z g o r s z a i n ie r z a d k o - j a k z p o w s ta n i a w ł a ś n i e - z d z ie s ią tk o w a n a . N a s z a h i s t o r ia d o s t a r c z a s p o r o d o w o d ó w , ż e t a k j e s t is to tn ie . P a r a d o k s a l n i e u c z c iw o ś ć p o l it y k i w i n n a p o l e g a ć n a ty m , ż e p o l it y k o d s t ę ­ p u j ą c o d z a s a d h o n o r u i w i e r n o ś c i p a ń s tw a , k tó r e r e p r e z e n tu je , lu b s p o łe c z n o ś c i, k t ó r ą k ie r u je , n ie k a ż e o b y w a t e l o m w im ię g o d n o ś c i n a r o d o w e j u m ie r a ć , a le t e ż i n ie 11 Tamże, s. 217. 12 Tamże, s. 213. 13 Tamże, s. 212.

14 M. Dąbrowska, Conradowskie pojęcie wierności, “Twórczość” 1946, nr 1. Przedruk [w:] tejże, Szkice

o d b i e r a j e d n o s t k o m p r a w a d o h o n o r u i w i e r n o ś c i n a w e t z a c e n ę ś m ie r c i. K i l k u L o r ­ d ó w J im ó w , a c h o ć b y i s e tk a , to m o ż e b y ć p o w ó d d o n a r o d o w e j d u m y , s e tk i t y s ię c y L o r d ó w J im ó w g o t o w y c h d l a h o n o r u i w i e r n o ś c i n a ś m ie r ć to n a r o d o w a tr a g e d ia i j a k b y g r o ź n a , ś m i e r t e ln a e p id e m ia . M y ś lę , ż e t a k a a r g u m e n ta c ja i t a k i e s ta n o w is k o b y ł y b y m o ż e d o p r z y ję c i a d la D ą b r o w s k ie j i p o d o b n i e d o n ie j m y ś lą c y c h . N ie s t e t y , a u t o r e s e ju o l a i c k im t r a g iz m ie w o l a ł z a p r e z e n t o w a ć s ię j a k o m a r k s is ta , a a u to r k a N o c y i d n i j a k o o b r o ń c z y n i h o ­ n o r u p o l e g ł y c h p o w s ta ń c ó w , c o b y ł o m o ż liw e t y lk o p o d w a r u n k ie m , ż e w y k a z a n a b y z o s t a ł a i c h r a c j a m o r a l n a - a t e g o D ą b r o w s k ie j n ie u d a ło s ię w y k a z a ć . D z is ia j, z p e r s p e k t y w y p o n a d p ó łw ie c z n e j, w i d a ć ( r ó w n ie j a k , w te d y w y r a ź n ie ) , ż e d l a o b o j ­ g a d y s k u t a n tó w p r o b le m y , k tó r e p o r u s z a l i , b y ł y m n ie j w a ż n e n iż to , d l a c z e g o j e p o ­ r u s z a li: K o t t o p o w i a d a ł s ię w t e n s p o s ó b p r z e c iw k o r z ą d o w i w L o n d y n ie , D ą b r o w ­ s k a p r z e c iw k o r z ą d o w i w W a r s z a w ie , i p o d te o p c je p o l it y c z n e i n te r p r e t o w a l i C o n ­ r a d o w s k i e p o s t a c i i m o ty w a c je i c h d z ia ła ń . O b o j e j e d n a k n ie w z i ę l i p o d u w a g ę , że s p o ś r ó d ty c h , k t ó r z y p o p a d li w p o w s ta ń c z e s z a le ń s tw o , t y lk o n ie l i c z n i c z y ta li p o ­ w i e ś c i C o n r a d a , n a to m i a s t c a ł a r e s z t a g i n ę ł a n ie m a ją c p o j ę c i a o d y l e m a ta c h m o r a l ­ n y c h L o r d a J im a . K a z i m i e r z W y k a w o s t a tn i m n u m e r z e “ T w ó r c z o ś c i ” r o c z n i k a 1 9 4 6 o p u b l ik o w a ł D w a t e a t r y J e r z e g o S z a n ia w s k ie g o , d r a m a t k w a l if i k o w a n y p r z e z a u to r a ( n ie b a r d z o w ie m , d la c z e g o ) j a k o k o m e d ia . U t w ó r w to c z ą c e j się d y s k u s ji n i e z w y k l e w a ż n y , z a r ó w n o z e w z g l ę d u n a j e g o w y m o w ę p o lity c z n ą , j a k i n a g ło s o p r e r o g a t y w a c h s z tu k i, t a k j a k r o z u m i a ł j ą S z a n ia w s k i. J a k p a m i ę ta m y , s z t u k a b y ł a g r a n a w w i e lu t e a tr a c h , d o p ó k i M e l a n i a K i e r c z y ń s k a n ie w y d a ł a n a n i ą w y r o k u , c h y b a n ie ty lk o z p o w o d u w y a r t y k u ło w a n y c h w n ie j p o g l ą d ó w S z a n ia w s k ie g o n a s z tu k ę . P r z y w o ł u ­ j ę t e n u t w ó r p r z e d e w s z y s tk i m z p o w o d u d w u j e d n o a k t ó w e k g r a n y c h w t e a tr z e M a łe Z w i e r c ia d ł o j a k o t e a t r w te a t r z e , n o s z ą c y c h t y tu ły M a t k a i P o w ó d ź . S z a n ia w s k i n ie c h c i a ł r o z s tr z y g a ć h i s t o r y c z n e g o i p o l it y c z n e g o s p o r u o z a s a d ­ n o ś ć p o w s ta n i a w a r s z a w s k i e g o a n i o r z e k a ć , w i m ię j a k i c h w a r t o ś c i d o j e g o w y b u ­ c h u d o s z ło . O b ie j e d n a k j e d n o a k t ó w k i , m im o b a r d z o o d m ie n n y c h t r e ś c i, m a j ą j e d n o p r z e s ła n ie : w s y t u a c j i z a g r o ż e n ia , k i e d y n ie m a m o ż l i w o ś c i r a to w a n i a w s z y s tk ie g o , n a l e ż y r a to w a ć to , c o n a jw a ż n ie js z e . C o u r a to w a ć s ię d a , i m o ż n a j e - o w o p r z e s ł a ­ n ie - o d c z y ta ć j a k o p o w s z e c h n ą z a s a d ę d z ia ła n ia , o b o w i ą z u j ą c ą r ó w n ie ż w n ie ła tw e j p o p o w s ta n i o w e j r z e c z y w is to ś c i , k i e d y d l a c o b a r d z ie j p r z e n i k li w y c h u m y s ł ó w s t a ­ w a ło s ię o c z y w is te , j a k a p r z y s z ł o ś ć P o l s k ę c z e k a . J e ż e li n a w e t j e d n a z m o ż l i w y c h d r ó g w y j ś c i a p r o w a d z i d o ś m i e r c i - w y d a je się m ó w ić w P o w o d z i S z a n ia w s k i - to n ie m u s i to b y ć ś m ie r ć w s z y s tk i c h c z ło n k ó w r o d z in y , n ie m u s i to b y ć o g ó l n a z a g ł a ­ d a . W r z e c z y w is to ś c i h i s to r y c z n e j, c z y l i w t a k z w a n y m ż y c iu - t r u d n o i d a r m o - t a k m o ż e s ię z d a r z y ć , że k o g o ś t r z e b a p o ś w ię c ić , a le to , c o m o g ło p r z e g r a ć z b r u t a l n ą r z e c z y w is to ś c ią , n ie p o w i n n o b y ć w y m a z y w a n e z n a s z e j p a m ię c i, n i e c h t r a f i a d o s z tu k i: T e a tr S n ó w j e s t d l a n ie g o m i e j s c e m w ła ś c iw y m . T e g o K i e r c z y ń s k a i c i, k t ó ­ r y c h r e p r e z e n to w a ła , z a a k c e p t o w a ć m o g li.

A le m o ż n a D w a t e a t r y o d c z y t a ć j e s z c z e in a c z e j, n ie p o p a d a j ą c w s p r z e c z n o ś ć z ty m , c o z o s ta ło p o w ie d z ia n e . R e a l i s t y c z n y t e a t r M a łe Z w i e r c ia d ł o , k tó r e g o n a z w a o d s y ł a n a s d o S te n d h a lo w s k ie g o z w i e r c ia d ł a w ę d r u j ą c e g o p o g o ś c iń c u , a m a c h a ­ r a k te r m e to n im ic z n y o z n a c z a ją c r z e c z y w is to ś ć , p o w i n i e n p r z e d s t a w i a ć ś w ia t, d o k t ó r e g o f a n ta z j e i f a n ta s m a g o r i e j a k o m o ty w y d z ia ł a n i a n ie p o w i n n y m ie ć w s tę p u . K ie d y j e d n a k d o te g o d o c h o d z i, n a s tę p u je z a g ła d a m ia s t i o r g a n iz o w a n e s ą k r u c ja ty d z ie c ię c e . In a c z e j m ó w ią c , S z a n ia w s k i w y d a je s ą d o lite r a tu r z e , k t ó r a k s z ta łtu ją c r o ­ m a n ty c z n e p o s ta w y P o la k ó w n a r z u c iła ż y c iu r e g u ły p o s tę p o w a n ia d o p u s z c z a ln e w y ­ łą c z n ie w ś w ie c ie s z tu k i, w w y n ik u c z e g o T e a tr S n ó w d o k o n a ł k o n ta m in a c ji k r y te r ió w M a łe g o Z w ie r c ia d ła z r o m a n ty c z n y m e to s e m - z w i e lk ą d la n a r o d u s z k o d ą . N i e c h n a s n ie z w ie d z ie s u b te ln o ś ć i a lu z y jn o ś ć j ę z y k a D w u te a tr ó w , b o w y r a ż o n o w n i m s ą d b a r d z o s u ro w y , s ą d f o r m a ln ie o lite r a tu r z e , a w r z e c z y w is to ś c i o p o k o le n iu . S ą d o n a ­ r o d z ie , k tó r y ty c h d w u te a tr ó w - ż y c ia i f a n ta z ji - n ie u m ia ł o d d z ie lić . J ę z y k p u b lik u j ą c e g o w “ P r z e k r o j u ” E d m u n d a O s m a ń c z y k a j e s t in n y . J e g o c y k l a r ty k u ł ó w i r e p o r ta ż y , k tó r y z ło ż y ł s ię r y c h ło w k s i ą ż k ę z a t y t u ło w a n ą S p r a w y P o l a ­

k ó w 15, to n i e z w y k l e r z e t e l n a p u b l ic y s t y k a , w k tó r e j n ie m a m ie j s c a n a a lu z y jn o ś ć .

O s m a ń c z y k n ie c h c ia ł z a m i a s t o n a r o d o w e j k l ę s c e m ó w ić o r e c e p c j i u t w o r ó w C o n ­ ra d a . P o s ta n o w i ł m ó w ić p r a w d ę , a b y p r z e o r i e n t o w a ć s p o ł e c z n ą ś w ia d o m o ś ć . P is a ł:

W w a rsz aw sk im p o w s ta n iu d zieciak i d ziesięcio letn ie d rew n ian y m i k o łk am i, w b ijan y m i w ru ry w y d ech o w e c zo łg ó w , niszczy ły n iem iec k ie P an th ery . [...] T ak im i d rew n ian y m i k o łk am i b a rd zo n iew sp ó łczesn eg o sz a le ń stw a chw alim y się p rz e d św iatem o d d w u stu lat p o d ziś dzień. O g d y ń sk ich (!) k o sy n ierach , k tórzy z k o sa m i szli p rz ec iw czo łg o m w e w rz eś n iu 1939 ro k u , o p o w ia d ał z d u m ą i w z ru szen iem n a ja k im ś z je źd zie w czerw cu 1946 ja k iś w y so k i d y gnitarz p a rty jn y , a sala h u c za ła braw am i. U staw io n e w sali m ik ro ­ fo n y P o lsk ieg o R a d ia p rz ek a za ły całem u św ia tu h isto rię g d y ń sk ic h k o łk ó w , bo G d y n i nie w y starczy do chw ały c u d p olskiej pracy. Nie! U n a s n a w et G d y n ia m u si m ieć w św iecie au reo lę b o h a te rstw a ... ra cław ick ieg o , inaczej n ie b ę d zie polską! P rzeg raliśm y w ojnę z N ie m c am i w e w rz e śn iu 1939, ale w b iliśm y w p am ięć św iata k o sy n ie rsk ie i u łań sk ie szarże n a czołgi! P rz eg raliśm y p o w stan ie p rz ec iw N ie m c o m w ro k u 1944, ale w biliśm y w p am ięć św iata p o lsk ie P an zerfa u sty - drew n ian e k o łk i16.

G r a n ic ę m ię d z y b o h a te r s t w e m a s z a le ń s t w e m P o l a k ó w O s m a ń c z y k w i d z i b a r ­ d z o w y r a ź n ie , w ie , w k t ó r y m m ie j s c u z o s t a ł a p r z e k r o c z o n a :

D ziś, kied y zn am do d n a p ra w d ę, dlaczeg o ż y ję j a i m y w szy scy , k tó rzy śm y ocaleli, nie b u n tu ję się ju ż w b e z sile, lecz k a lk u lu ję ch ło d n o i bez sen ty m en tu , b ez p o ety ck ieg o c za­ du, ab y śm y byli rzeczy w iście o sta tn im p o k o len iem P o la k ó w m ąd ry c h p o szk o d zie. N im się to stanie trze b a ro zb ić b a n ię z p o e z ją p o lsk a, k tó ra p o tę g ą sło w a g e n iu szy z aczad ziła n a m w y o b ra ź n ię 17..

15 E. Osmańczyk, Sprawy Polaków, Katowice 1948, wyd. VII, s. 142. 16 Tamże, s. 142.

W t y m m ie j s c u s c h o d z ą s ię , c h o ć n ie p o k r y w a j ą z e s o b ą , o p in ie O s m a ń c z y k a i S z a n ia w s k ie g o o r o li r o m a n ty c z n e j l ite r a tu r y w k s z t a ł t o w a n i u ś w ia d o m o ś c i P o l a ­ k ó w - g łó w n e j o s k a r ż o n e j o p o w s ta n i e i ś m ie r ć m ilio n o w e g o m ia s ta . S z a n ia w s k i p r o j e k t o w a ł f u n k c je s p o łe c z n e s z tu k i, O s m a ń c z y k - p r z y s z ł o ś ć n a r o d u , b u d o w a n e j n a p r a c y : “ S iła n a r o d u - p i s a ł - t r w a p o p r z e z w s z y s tk ie u s tr o je , z a w ie r u c h y , w o j ­ n y ” 18. J e s t w t y m o s t a tn i m z d a n i u c h y b a n ie tr u d n y d o o d c z y t a n i a p o g l ą d , k tó r y O s m a ń c z y k s ta r a s ię n a r z u c ić s p o łe c z n o ś c i: z a p e w n e n o w e w ł a d z e i n o w e p o r z ą d k i s p o ł e c z n o - p o li t y c z n e n ie s c h o d z ą się z o c z e k iw a n i a m i P o l a k ó w , a le o n a s z e j p r z y ­ s z ło ś c i i t a k z a d e c y d u j e p r a c a . I b e z w z g l ę d u n a to , c z y a u t o r S p r a w P o la k ó w b y ł c z y n ie b y ł d o k o ń c a p r z e k o n a n y , ż e t a k b ę d z i e , w t a m t y c h r e a l ia c h p o l it y c z n y c h r o z s ą d n ie js z e j p r o p o z y c j i z w ią z a n e j z p r z y s z ł o ś c i ą i l o s e m n a r o d u n ie d a ło s ię s f o r m u ło w a ć . A l t e r n a ty w ą b y ł a w o j n a d o m o w a , k tó r e j w y n i k b y ł z g ó r y p r z e s ą d z o ­ n y . G a ł c z y ń s k i n ie m ó g ł s ię n ie w ł ą c z y ć d o te j d y s k u s ji. Z a r ó w n o j e g o t e m p e r a ­ m e n t, j a k i a tm o s f e r a p o w o j e n n e g o K r a k o w a , w k t ó r y m z n a la z ło s ię s p o r o t a k i c h j a k o n s a m w a r s z a w ia k ó w , p o n a d to p r o g r a m “ P r z e k r o j u ” i - c o n a jw a ż n ie j s z e - n o w a r z e c z y w is to ś ć z r u jn o w a n e j P o l s k i z d e c y d o w a ły , ż e t e n d a w n i e j s z y k a ta s t r o f is t a p r z e ż y w s z y k a ta s tr o f ę , p r a g n ie z n a le ź ć s e n s e g z y s te n c j i w p r a c y k u p o s p ó l n e m u d o b r u i p o ż y tk o w i. N i e w i e i w i e d z i e ć j e s z c z e n ie m o ż e , k ie d y z a c iś n ie się n a s p o ­ łe c z n o ś c i p ę tl a s ta lin iz m u , k tó r y o p r ó c z in n y c h n ie s z c z ę ś ć p r z y n ie s i e r ó w n i e ż i to , ż e “ l u d o w i p r a c u j ą c e m u m ia s t i w s i ” o d e b r a n a z o s ta n ie k o r z y ś ć z p r a c y i j e j s p o ­ ł e c z n y s e n s . P o e t a r o z u m ie , ż e a b y t e n p r o g r a m z a c z ą ć r e a liz o w a ć , n a le ż y w z ią ć r o z b r a t z d z ie d z i c tw e m r o m a n t y z m u i n i e w o li r o z b io r o w e j, z a p r z e s ta ć b u n t u p r z e ­ c iw p o r z ą d k o w i ś w ia t a i w t a k i m ś w ie c ie , j a k i j e s t , o r g a n iz o w a ć p o d s t a w y e g z y ­ s te n c j i s p o łe c z n e j. Z t a k i c h o c z y w i s to ś c i b u d o w a n o n a ó w c z a s p r o g r a m d l a P o ls k i. O s m a ń c z y k m ó w i ł to s e r io i z p a s ją , a w ię c ta k , j a k s ię m ó w i d o k o g o ś , k t o n ie r o ­ z u m ie n a jp r o s ts z y c h r z e c z y . G a ł c z y ń s k i n a jp ie r w j ę z y k i e m ł a g o d n e j w z a s a d z ie s a ­ ty r y , c z y li ta k , j a k m ó w i ą ż y c z li w i l u d z i o m t w ó r c y , k t ó r z y w s z e l a k o c h c ą w c z ł o ­ w i e k u k o n i e c z n i e c o ś z m ie n ić . T e a tr z y k Z ie l o n a G ę ś w s w o ic h lic z n y c h “ p r z e d s t a ­ w i e n ia c h ” n a r o z m a ite s p o s o b y a r ty k u ł o w a ł te o c z y w is to ś c i. X i ą ż ę J ó z e f P o n ia t o w ­ s k i z e s t e m p l e m 1 9 4 6 n a p r z y k ła d p o k a z u j e a k c e p to w a l n ą s p o łe c z n ie i k o n i e c z n ą p r z e m ia n ę ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j: X ią ż ę B ó g m i p o w ie rzy ł h o n o r P o lak ó w ...

(za m ierza rzu cić się w n u rty rzeki, ale w k o ń cu zm ie n ia zd a n ie )

D la h o n o ru b ę d ę p ra co w ał.

(zrzu ca m undur, p rz e b ie r a się w cyw iln e ła ch y i p rz e n o s i się n a Z iem ie O d zyska n e)

(...) 18 Tamże.

C h ó r n o w ych P o la k ó w

P ra c o w ać trz e b a ja k ch o lera. C zyśm y to ja c y tacy?

W ięcej O sm ań c zy k a, m niej G ro ttg era I w szy stk o b ęd zie cacy.

T o b ard zo łatw o je s t u m ierać, Ż y ć trudniej - rz ek ł H oracy.

T o b y ł a j a k b y p r z y g r y w k a d o K o l c z y k ó w I z o l d y . N i e w i a d o m o , c o s ię w y d a r z y ­ ło , a le c o ś s ię m u s ia ło w y d a r z y ć o k o ł o p o ł o w y r o k u 1 9 4 6 , c o d a ło G a ł c z y ń s k i e m u im p u ls d o n a p is a n i a t e g o u tw o r u . N ie w y k lu c z a m , ż e m o g ły to b y ć p r z y g o to w a n i a d o o b c h o d u r o c z n i c y p o w s ta n i a w a r s z a w s k i e g o , a m o ż e i s a m e o b c h o d y , i ż e to o n e s p r a w iły , ż e p e r s w a z y j n o - s a t y r y c z n y t o n d o ty c h c z a s o w y c h u t w o r ó w G a łc z y ń s k ie g o z o s t a j e o d r z u c o n y . K o l c z y k i I z o l d y p i s z e p o e t a w t o n a c j i s z y d e rc z e j. Z g o d n ie z z a ł o ż e n i a m i s w o je j p o e ty k i u ż y w a n e j w p r z y p a d k u w i ę k s z y c h , a w ię c p o e m a t o w y c h f o r m , G a ł c z y ń s k i t w o r z y c a ło ś ć z b a r d z o z r ó ż n i c o w a n y c h f r a g m e n ­ tó w . J e s t to ż o n g le r k a f o r m a m i, t e m a ty k ą , s ty la m i, p o s t a c i a m i w i e r s z a - k a ż d y f r a g m e n t j e s t in n y , c a ło ś ć z a ś c z y n i n a w e t w r a ż e n i e k r a ń c o w o n ie s p ó jn e j. K . W y k a o d n o t o w a ł w p r z y w o ł a n y m w c z e ś n ie j a r ty k u le d o ś ć r o z p o w s z e c h n i o n y p o g l ą d n a p o e t y c k ą p r a k ty k ę a u to r a K o l c z y k ó w I z o l d y : “ J a w o g ó le m a m w r a ż e n ie - ż a r tu je W y k a - ż e t e n G a ł c z y ń s k i n a p is z e , p o t e m z a m y k a s ię w d o m u i ś m ie je s ię , ż e ś m y s ię d a li n a b r a ć ” 19. W t a k i c h s ą d a c h w y r a ż a się j e d n a k b e z r a d n o ś ć c z y t e l n i k a w o b e c t e k s t u i j e g o p o e ty k i, n ie u m i e j ę t n o ś ć d o s t r z e ż e n i a i o k r e ś l e n i a s p o iw a o w y c h f r a g ­ m e n tó w . T y m c z a s e m G a ł c z y ń s k i n a r o z m a ite s p o s o b y m ó w i w c i ą ż o t y m s a m y m : o f a ta ln y m r o z m i j a n i u s ię s ą d ó w o r z e c z y w is to ś c i z r z e c z y w is to ś c i ą , o n ie w y c z u w a - n i u s y tu a c ji, o u r o j e n i a c h , s ł o w e m - o n a r o d o w e j a b e r r a c ji. I to w ł a ś n ie j e s t c z y n n i ­ k i e m s p a j a j ą c y m o w e t a k r ó ż n e f r a g m e n ty . O k r e ś l e n i a ‘a b e r r a c j a ’ u ż y w a m t u w p o to c z n y m , o s t r z e j s z y m o d s ło w n ik o w e g o z n a c z e n iu . N i e c h o d z i b o w i e m o m n ie js z e lu b w ię k s z e o d c h y le n i e o d n o r m y , le c z o to , ż e n a s j a k o s p o łe c z e ń s tw o c h a r a k te r y z u j e s y s te m w a r t o ś c i n a o p a k , n o b o j a k in a c z e j s ą d z ić , s k o r o ś m ie r ć n ie b y w a d l a n a s “ p i ą t ą p o r ą r o k u ” , l e c z u p r a g n io n ą I z o ld ą . J e ś l i d o b r z e w y c z u w a m p a s ję G a łc z y ń s k ie g o , j a k i e j d a ł w y r a z w t y m u t w o ­ rz e , to m ó w i o n j u ż n ie o a b e r r a c ji, le c z o p a r a n o i ! A s ł o w n i k o w a d e f in i c j a te g o t e r m i n u s ta n o w i, ż e j e s t to p r z e w l e k ła p s y c h o z a u r o j e n i o w a “ z c h a r a k te r y s t y c z n ą o b e c n o ś c i ą r o z b u d o w a n e g o s y s te m u lo g ic z n ie p o w i ą z a n y c h , s iln ie n a ła d o w a n y c h u c z u c io w o i s p ó j n y c h z o s o b o w o ś c ią c h o r e g o u r o j e ń ; s y s te m o w i t e m u j e s t p o d p o ­ r z ą d k o w a n a c a ł a a k ty w n o ś ć ż y c i o w a c h o r e g o ” 20. W ie m , ż e to , c o n a p is a łe m , b r z m i d r a s ty c z n ie . W ie m , ż e m o ż e b y ć p o d s t a w ą d o s f o r m u ł o w a n ia z a r z u tu , iż u s iłu ję p r z e d s t a w i ć G a łc z y ń s k ie g o j a k o z b y t s u r o w e g o w o c e n i e ś w ia d o m o ś c i P o la k ó w . A j e d n a k b ę d ę o b s t a w a ł p r z y ty m , ż e w K o lc z y k a c h 19 K. Wyka, N owy gwiazdozbiór...

I z o l d y t a k a j e s t w ł a ś n i e k w a l if i k a c j a m e n t a ln o ś c i n a r o d o w e j, b o r o i s ię w n i c h o d o b r a z ó w u r o je ń . U r o j e n ie m b o w i e m p o n a d w s z e l k ą w ą t p li w o ś ć j e s t p r z e k o n a n ie , że ś m ie r ć s t a n o w i w a r t o ś ć n a jw y ż s z ą i j a k o t a k a p o s i a d a a tr y b u ty p ię k n a ; ż e j e s t p i ę k ­ n i e j s z a o d n o c y ; ż e n a le ż y j e j p r a g n ą ć t a k j a k T r is ta n p r a g n ą ł I z o ld y ; ż e ś m ie r ć z a o j c z y z n ę p o n i e s io n a p r z e k ł a d a s ię “ a u to m a ty c z n i e ” n a w i e k o p o m n ą c h w a łę . T e u r o ­ j e n i a m o ż n a b y n a z w a ć w d u c h u K o lc z y k ó w ... b ia ło - c z e r w o n y m m a s o c h iz m e m . W c e lo w o tr y w ia ln y m o b r a z ie u r o je n ia P a n z K r a k o w a m y li k r o w ę z n ie d ź w ie d z ie m . K o n s e k w e n c ją u r o j e ń s ą n i e w ła ś c iw e z a c h o w a n ia p r z y b ie r a j ą c e o b r a z n a j r o z ­ m a i t s z y c h n ie s to s o w n o ś c i: d r u k a r z p r z e b i e r a się z a h e r o ld a , a m a s z e r u ją c n a p a t r i o ­ t y c z n ą u r o c z y s t o ś ć z o r g a n i z o w a n ą d l a u c z c z e n i a p o w s ta ń c z e j o f i a r y g w iż d ż e , k r z y ­ c z y i “ w tr ą b k ę d m u c h a ” ; M i s t r z c e r e m o n i i i lu s tr u j e r e a l is t y c z n y o b r a z ś m ie r c i li- m e r y c z n y m n o n s e n s e m , a o P o e c ie z a s a d n ie u t r z y m u j ą c y m , że ś m ie r ć j e s t p i ą t ą p o r ą r o k u , o r z e k a a u to r y ta ty w n ie : “ k a p i t a l n y b r a k p ią te j k l e p k i ” ; D y r e k t o r t e a t r u i n s c e ­ n i z u j e h is to r y c z n y m o m e n t u w i e c z n ie n i a p o w s ta ń c z e j b o h a te r s k i e j ś m ie r c i w t a k i s p o s ó b , ż e k o s m i c z n o - g w i e z d n ą B a r a n i ą M o r d ę , k t ó r a j e s t z a p e w n e j a k ą ś k o n s t e l a ­ c j ą z d o b i k o l c z y k a m i I z o ld y , a le z a n i m to z r o b ił, m u s ia ł o z d o b ić k o l c z y k a m i a tr a p ę z m i a ż d ż o n e g o c ia ł a d z ie w c z y n y . R y m m o r d y - I z o l d y j e s t w e r s y f i k a c y j n y m o d p o ­ w i e d n ik i e m t e g o s k a n d a lu . O b r a z e m n ie s to s o w n o ś c i z a c h o w a ń i o c e n t o w a r z y s z y w p o e m a c i e n i e s to s o w ­ n o ś ć z a c h o w a ń j ę z y k o w y c h , c o p r z e j a w ia s ię w d e m o n s tr a c y j n y m o d r z u c e n iu z a s a ­ d y d e c o r u m : z a r ó w n o M i s t r z c e r e m o n ii, j a k i D y r e k t o r t e a t r u m ó w i ą p o l s z c z y z n ą c y r k o w e g o , p y s k a t e g o k o n f e r a n s je r a . I t a k o to s p r a w ę n ie z w y k łe j w a g i z a m ie n io n o w p o l s k ą h e c ę . G a ł c z y ń s k i s p o s o b e m s o b ie w ł a ś c iw y m o r z e k a o p r z y c z y n a c h te j n a r o d o w e j p a r a n o i. T k w i o n a w ś w ia d o m o ś c i p r z e c ię t n e g o P o l a k a i p r z e d s t a w i o n a z o s t a ł a n a p r z y k ła d z i e p a n ó w K r u p c z a ł o w s k i e g o i T r z e tr z e w iń s k ie g o . I c h d i a l o g p is z e p o e ta w k o n w e n c j i b i g o s u h i s to r y c z n e g o , k tó r e g o p r z y k ła d y p a m i ę ta m y z c z a s ó w , g d y f r e k w e n t o w a l iś m y p o c z ą tk o w e k l a s y lic e u m : “ G d y K a r a M u s ta f a , w ó d z w i e lk i K r z y ż a k ó w / s z e d ł z w o j s k i e m m u r z y ń s k im p r z e z A lp y n a K r a k ó w ” . N a s z p o e t a n ie o s k a r ż a a n i C o n r a d a , a n i p o ls k ie j l ite r a tu r y r o m a n ty c z n e j z a p o l s k ą g o to w o ś ć u m i e ­ r a n ia z a n a s z ą i n ie n a s z ą w o ln o ś ć , n ie c z y n i j e j , i c h y b a s łu s z n ie , o d p o w i e d z i a l n ą z a k s z t a ł t o w a n i e p o s t a w i ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j, c o r ó ż n i g o o d K o tta , S z a n ia w ­ s k ie g o i O s m a ń c z y k a . W o c e n ie ś w ia t a f i k c j i lite r a c k ie j - w y d a je s ię s ą d z ić G a ł ­ c z y ń s k i - n ie p o s ł u g u j e m y s ię p r z e c ie ż i n n ą i n t e l i g e n c j ą n i ż w o c e n ie ś w ia ta , w k t ó r y m p r z y s z ł o n a m ż y ć . G a łc z y ń s k i e m u n ie c h o d z i o to , b y w y m ie n ić k s i ą ż k i w b i b li o t e k a c h i s p is a c h l e k t u r s z k o ln y c h , le c z o to , b y r e s p e k to w a ć z a s a d y z d r o w e g o r o z s ą d k u , k t ó r e g o u c z y ż y c ie , n ie p o e z ja . O ile w i a d o m o , p a r a n o j a j e s t c h o r o b ą n i e u l e c z a l n ą i n ie z a w in io n ą , n a to m i a s t p a r a n o i c z n ą ś w ia d o m o ś ć m o ż n a p r z y d o b r e j w o l i o d m ie n ić . L e k a r s t w e m n a n i ą - j e ś l i p a c j e n t c h c ia łb y j e z a ż y w a ć - m o g ła b y ć l e k t u r a Z ie lo n y c h G ę s i, n a p r z y k ła d c y to w a n e g o w y ż e j X i ę c i a P o n ia t o w s k i e g o lu b D y m i ą c e g o p i e c y k a . D l a p r z y p a d k ó w

t r u d n ie j s z y c h - s a ty r a . N a t o m i a s t d l a p o r a ż e ń c h r o n ic z n ie u p o r c z y w y c h , a o d m a ­ w i a j ą c y c h k u r a c j i - c h ło s ta s z y d e r s t w e m K o l c z y k ó w I z o ld y .

Isolde's ear-rings, Sheep M uzzle's ear-rings

Abstract

T h e a u th o r co n d u cts th e a n aly sis o f K .I. G ałcz y ń sk i’s p o e m o f 1946. I n c o n tra st to o th er p o e m s K o lcz yk i Izo ld y w a s n o t lucky w ith interpretations. I t w a s eith e r n e g le cte d a n d treated w ith silen ce o r in te rp rete d in a to ta lly in ad eq u ate w ay (A. S taw ow , A . Sandauer). K u law ik plac es th e p o e m in th e c o n te x t o f p o litica l jo u rn a lism o f P rze k r ó j (E. O sm ań c zy k ), th e d iscu s­ sion b e tw ee n J. K o tt a n d M . D ą b ro w sk a an d D w a tea try by J. Szaniaw ski. T hus, th e a u th o r read s th e p o e m a s a p articip atin g v o ice in th e d isc u ssio n a b o u t th e W arsa w U p risin g an d the a ttitu d es o f P o les to w a rd s th e p o st-w a r reality.