Izabella Pieczul
Zabytkowa chałupa w Świątnikach
koło Sandomierza
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 301-311
Roczni к M uzeum N arodow ego w K ie lcach Т о т X II, K ra k ó w 1982
IZABELLA PIECZUL
ZABYTKOWA CHAŁUPA W ŚWIĄTNIKACH
KOŁO SANDOMIERZA
Na tere n ie regionu sandom ierskiego zachowało się do naszych czasów sto sunkow o niew iele, w porów naniu z innym i teren am i Kielecczyzny, przykładów trady cyjnego budow nictw a ludowego.
Jed n y m z nielicznych obiektów o dużej wartości zabytkow ej jest chałupa n r 39, położona w Ś w iątnikach, pochodząca z końca X V III w., z 1780 r. (data w y ry ta n a belce stropow ej w izbie). Zachow ała ona w iele cech archaicznych, bardzo rzadko spotykanych w budow nictw ie ludow ym Kielecczyzny, k tóre za decydow ały o tym , że zostanie ona w przyszłości przeniesiona na teren p ark u etnograficznego *.
C h ałup a ta stanow i część zagrody n r 39, usytuow anej w środkow ej części wsi, po zachodniej stronie lokalnej drogi dojazdow ej, obiegającej m ały staw i łączącej się z drogą główną, prow adzącą do Sandom ierza. Ta część wsi po siada zabudow ę zw artą, n ieregularną, o gęstej sieci dróżek prow adzących do zagród położonych w głębi niw y domowej.
Z uw agi na b ra k odpow iednich danych źródłow ych nie jest możliwe od tw orzenie stanu pierw otnego samego obiektu i pozostałych zabudow ań sk ład a jących się na zagrodę. O pierając się na m ateriałach terenow ych m ożna zre konstruow ać stan zagrody i chałupy z końca X IX w. oraz prześledzić zm iany, jakie zaszły na przestrzeni la t 1890—1972.
Pod koniec X IX w. in tere su ją ca nas chałupa tw orzyła w raz z pom ieszcze niem in w en tarsk im i stodołą jednobudynkow ą zagrodę, p o k ry tą wspólnym d a chem. K ształtem zabudow y zagroda ta przypom inała literę ,,L” (ryc. 1). W skład zagrody w chodziła ponadto w olno stojąca piwnica, znajdująca się w odległości ok. 20 m od chałupy, przy północnej granicy siedliska. Piw nica zachow ała się do czasów w spółczesnych (ryc. 2).
A nalizując k onstrukcję w spom nianych budynków , z k tó ry ch jedynie cha łupa posiadała ściany w ęgłow ane na obłap, a stajn ia i stodoła ściany w kon stru k c ji sum ikow o-łątkow ej, w nioskow ać należy^ iż część m ieszkalna była w tym zespole starsza od reszty budynków , k tó re w zniesiono praw dopodobnie ok. 1870— 1880 r. W ty ch to latach we w si upow szechniła się sum ikow o-łątkow a k o n stru k cja ścian w budow nictw ie gospodarczym .
* W uzupełnieniu należy podać, iż chałupa ze Św iątnik została rozebrana w 1978 roku i po przeprowadzeniu zabiegów konserwatorskich ponownie zmontowana, już na terenie parku etnograficznego w Tokarni koło Chęcin.
Ryc. 1. Plan zagrody —» stan z 1950 roku
Zasadnicze zm iany w zabudow ie zagrody zaszły w latac h pięćdziesiątych naszego stulecia. W 1952 r., na skutek złego stan u technicznego, stajnia i sto doła zastały rozebrane. W m iejscu daw nej stajn i zbudow ano nową, k tó ra za chow ała się po dzień dzisiejszy, zm ieniając jedy nie swą funkcję. M iało to m iej sce w 1958 r., kiedy w ystaw iono now y b u d yn ek in w en tarsk i — na terenie daw nej stodoły — i dotychczasow ą stajnię zaczęto użytkow ać jako sieczkarnię, k tórą to rolę spełnia do dziś. W tym sam ym ro k u w ybudow ano now ą stodołę, któ ra znalazła się poza obrębem działki budow lanej, na teren ie gruntów or nych. Dalsze zm iany w zabudow ie siedliska zaszły w 1964 r., kiedy wzniesiono nowy budynek m ieszkalny, usytuow any p rzy północnej granicy siedliska (ryc. 2). W przeciągu tych k ilk u n astu la t zm ienił się nie tylko k ształt zagrody, ale także otoczenie zabytkow ego obiektu. W chw ili obecnej zagroda n r 39, obej m ująca pow ierzchnią ok. 500 m 2 (długość działki w ynosi 45 m, a szerokość 11 m), składa się z następujących budynków : obory, chału py zabytkow ej, dom u m iesz kalnego, dwóch piw nic oraz stodoły w ysuniętej poza obręb siedliska. W zajem ne usytuow anie tych obiektów ilu stru je ryc. 3.
W obrębie sam ego budy n k u zabytkow ego niew iele uległo zm ianie od końca X IX w. N atom iast nie sposób ustalić definityw nie, co zostało zm ienione w roz planow aniu czy k o n stru k cji dom u na przestrzeni X IX w. W ydaje się, iż p ier w otnie we w nętrzu sztagowego kom ina nie było trzo n u do gotow ania.
Z a b y t k o w a chalupa w Ś wiątn ikach koło Sandomierza 303
ra ją c się na m ateria le terenow ym , m ożna w przybliżeniu ustalić d atę w ybu d ow ania tego trzo n u n a lata 1850— 1860. P otw ierdza to fakt, że w dom ach wznoszonych w latach 1865—1870 k u chenka z trzonem do gotow ania, w ydzie lona z długości sieni, stanow i stałe pomieszczenie, budow ane w raz z chałupą. W yodrębnienie osobnego pomieszczenia do gotow ania zw iązane było z dąże niem do pozbaw ienia izby funkcji kuchennych. W dom ach posiadających sze rokie kom iny pom ieszczenia takie sytuow ano w łaśnie we w nętrzu kom ina, w do m ach w znoszonych w czasach nowszych kuchenka w yodrębniona była z sieni. Pod koniec ubiegłego w ieku w ym ianie uległy rów nież drzw i wiodące z sieni do izby, o czym św iadczy sposób w ykonania tafli i jej zawieszenia, różniący się od pozostałych drzw i.
W 1925 r. dokonano w ym iany okien i powiększenia otworów okiennych w izbie. Poprzednie okna um ocowane były w w ęgarach, wielkość jednego otw o ru w ynosiła 72 X 66 cm. Każde z tych okien składało się z dwóch kw ater trzy - szybkowych. K w a tery zawieszone były na zaw iasach. W ykonane w 1925 r. okna zachow ały się w nie zm ienionym stanie do dnia dzisiejszego.
P rzy rozbiórce stajn i i stodoły zm ianie uległ k ształt dachu. P ierw otnie dach po k ry w ał całość zabudow ań i m iał form ę czterospadow ą. Po dobudow aniu no wej sta jn i nie przyw rócono daw nego kształtu, pozostaw iając dach trójspadow y. Zm ieniono także poszycie dachowe. Jeszcze w początkach bieżącego stulecia strzecha była gładka o narożach schodkow anych. Poszyw ając dach w latach pięćdziesiątych X X w. w ykonano strzechę w całości gładką. W 1967 r. doko nano przebudow y urządzeń ogniowych, usytuow anych w izbie. W m iejscu d aw nego pieca, sporządzonego z kam ienia w iązanego gliną, postaw iono piec z ce gły, nie zm ieniając jed n ak k ształtu ani rozm iarów pieca.
Od 1970 r. chałupa nie jest zam ieszkana, stanow iąc pomieszczenie użytko w ane jako m agazyn podręcznego sprzętu gospodarczego.
Dom n r 39 jest budynkiem o jednej kondygnacji, nie posiada piwnicy. Je st to chałupa jed n o trak to w a, szerokofrontow a, o sieni umieszczonej centralnie, połączona w spólnym dachem z pomieszczeniem gospodarczym . Składa się z pię ciu pom ieszczeń: kom ory, sieni, kuchenki, izby i stajni, k tó re zajm ują po w ierzchnię 55,7 m 2 (ryc. 3).
In teresu jąca nas chałupa nie posiada fu nd am en tu ani podm urów ki, a p ierw sza belka zrębu — przycieś, spoczywa bezpośrednio na ziemi. Jedy nie pod w ę głem zachodnio-południow ym podłożone są kam ienie polne, w celu w yrów na nia poziomu.
Ściany dom u w ykonane zostały z drew n a sosnowego, a część belek — w e dług relacji właścicieli — w ykonano z m odrzew ia. Do budow y użyte zostały połów ki bali, a także belki cieńsze, ściosane do p rzek ro ju czworobocznego. P rz e krój belek ścian w ynosi 22—33 cm. Przyciesie w ykonane są z bali grubszych o p rz ek ro ju 28— 35 cm. Przyciesie oraz belki ścian w części m ieszkalnej w ią zane są na obłap, czyli n akładk ę pro stą dw u stro n n ą z ostatkam i, k tó ry ch d łu gość w ynosi 20—25 cm. P rzy otw orach drzw iow ych i okiennych czopy belek wpuszczone zostały w w ypazow ane o tw ory słupów drzw iow ych i okiennych, przy czym nie przy leg ają do nich całym sw ym przekrojem , ściosane są ukośnie. B elki ácián przylegają ściśle jedna do drugiej, a m iejsca sty k u belek w ylepione są gliną.
S tajnia, znajd u jąca się pod w spólnym dachem ze starszą częścią budynku, posiada ściany sporządzone z belek kantow anych w k on stru k cji sum ikow o-łąt- kow ej. P rzy drzw iach belki ścian p rzylegają do łątek całym swym przekrojem .
Ryc. 3. Nr
Zagroda 39
Z a b y tk o w a chałupa w Ś w iątn ikac h koło Sandomierza Э05
Z ew nętrzne ściany b u d y n k u pobielone są w apnem z n iew ielką ilością n ie bieskiej farb k i do p ran ia. Jed y n ie ściana północna pozostaje od k ilk u la t nie bielona. W taki sam sposób pobielone są ściany w ew n ątrz chałupy.
O tw ory okienne w izbie ujęte są w łątki, w ykonane z belek o p rz ek ro ju prostokątnym 14/16 cm. W otw ory okienne — wys. 105 cm, szer. 82 cm — m ające kształt stojącego prostokąta, w m ontow ane są sk rzy nk i okienne z k w a teram i zawieszonym i na fabrycznych zaw iasach czopowych. K ażde z okien po siada dwie k w a te ry o sześciu szybach. Po stron ie zew nętrznej okna zaopatrzone są w opaski z desek. R am y okienne pom alow ane są na biało, n ato m iast opaski pokryto farb ą brązow ą. Dzięki takiem u zestaw ieniu b arw prosto k ąty okienne w yraźnie odcinają się od bielonego zrębu. W kom orze, w jej ścianie półnoonej, usytuow any jest m ały otw ór ^okienny o w ym iarach 36 X 30,8 cm, w ycięty w dwóch sąsiednich belkach zrębu i zaopatrzony w ram ę z dw om a szybkam i. W ścianie południow ej znajd u je się m ały w ziern ik w ycięty w belce.
W starszej, m ieszkalnej części dom u otw ory drzw iow e u jęte są w w ęgary, z w yjątkiem drzw i do sieni, które osadzone są w w ęgarze i łątce. Dołem słupy drzwiowe wpuszczone są w przycieś, a w p rz y p ad k u drzw i w ew nętrznych w pierw szą belkę ściany działow ej. W ęgary, a także łątka, sporządzone są z k an tow anych belek o p rz ek ro ju 24— 30/14— 16 cm.
Wielkość poszczególnych otw orów drzw iow ych wynosi: drzw i do k om o ry — 1,53 X 0,98 m; drzw i do sieni — 1,61 X 1,00 m; drzw i do izby — 1,57 X 0,91 m.
W szystkie drzw i posiadają tafle sporządzone z desek pionow o przym oco w anych kołkam i do dw óch d rew n ianych spąg, um ieszczonych poziomo po w e w nętrznej stronie tafli. W yjątek stanow ią drzw i do izby, gdzie deski p rzym o cowane są do spąg gwoździami. T afle drzw i do kom ory i do sieni zawieszone są na biegunie. Biegun to w alcow aty słupek zakończony w dolnym i górnym końcu czopem. P rzy drzw iach do kom ory górny czop obraca się w półkolistym otworze w yżłobionym w czworobocznym uchw ycie, k tó ry przym ocow any jest do nadproża kołkam i. N atom iast przy drzw iach do sieni górny czop osadzony jest w m etalow ej obręczy, przym ocow anej do nadproża. P rzy obu drzw iach dolne czopy obracają się w w yżłobieniach sporządzonych w przyciesiach, sp eł niających rolę progu. T afle drzw i w iodących do izby i kuchen ki zaw ieszone są na żelaznych zaw iasach pasowych.
Drzwi prow adzące do stajn i m ają k o n stru k cję łątkow ą. Ł ą tk i sporządzone zostały z belek o p rzek ro ju 16/22 cm. T afla drzw iow a zrobiona jest z desek pionowo przym ocow anych do dwóch spąg, zawieszona na zaw iasach pasow ych.
Deski tafli przy drzw iach zew nętrznych, z w y jątk iem drzw i do sieni, k tó re są pobielone w apnem , pozostaw iono w stan ie surow ym . D rzw i w iodące z sieni do kuchenki m ają taflę pobieloną w apnem , zaś drzw i z sieni do izby taflę po m alow aną farb ą w kolorze w iśniow ym .
Zabezpieczenie drzw i w ejściow ych do sieni kom ory stanow i d rew n ian a za pora z nadciętym i row kam i, k tó re służą do p rzesuw ania zapory kluczem , spo rządzonym z odpow iednio nagiętego p rę tu m etalow ego. Od stro n y zew nętrznej klucz w kładano w niew ielki otw ór w yw iercony w belce ściany, obok drzw i. Drzwi do kom ory posiadają ponadto skobel i w rzeciądz, n ato m iast drzw i do sieni zaopatrzone są dodatkow o w d re w n ian y zam ek typ u kołow rotek. Nieco inne zabezpieczenie posiadają drzw i w ew n ątrz budynku. Drzw i do izby zao patrzone są w zam ek zapadkow y z klam ką paluchow ą, a drzw i do kuchenki m ają od strony sieni skobel i w rzeciądz, zaś od stron y kuch en ki d rew n ian ą zasuwę. W ejście do stajni zabezpiecza w rzeciądz i skobel.
Ryc. 4. C hałupa 39. E lew a cja p ołu d n iow a
W interesu jący m nas obiekcie, we w szystkich jego pomieszczeniach, zacho w ała się gliniana polepa.
W pom ieszczeniach m ieszkalnych, a także w stajn i znajdujem y powałę w y konaną z desek w spartych na trag arzach i ostatnich belkach ścian działowych. W yjątek stanow i kuchenka, k tó ra znajd u je się we w nętrzu kom ina.
Belki stropowe, na których o parta jest powała, w ykonane są z belek o prze k ro ju 17/19 cm; biegną one rów nolegle do szerokości budynku, a ich końce połączone są z ostatnim i belkam i zrębu na nak ładkę prostą jednostronną. Końce belek stropow ych w ystają poza lico ścian ok. 54—58 cm.
W izbie pow ała ułożona jest z desek o szerokości 30—35 cm i grubości ok. 4 cm. Deski pow ały łączone są na styk i biegną rów nolegle do długości cha łupy. W spierają się one na trzech tragarzach , do k tórych przytw ierdzone są kołkam i. Zarów no deski, jak i belki pułapow e pobielone są w apnem , analogicz nie ja k ściany w izbie.
N ad kom orą pow ała sporządzona została z desek o grubości 3—3,5 cm i szerokości 20—28 cm. Deski położone są luźno, nie przylegają ściśle jedna do drugiej, szpary m iędzy nim i m ają szerokość, od 1 do 2,5 cm. Pow ała nie jest tu ta j bielona, deski pozostaw iono w stanie surow ym . Rów-nież nad sienią deski w pow ale ułożone są luźno i w sp ierają się na jednym trag arzu. Pow ała ta wy konana została z w ąskich desek 19— 22 cm, ułożonych wzdłuż budynku.
trzyspa-Z a b ytk o w a chałupa w Świątnikach koło Sandomierza 307
dową o k o n stru k cji krokw iow o-płatw iow ej. P łatw ie spoczywają na w ypustach belek stropow ych i ostatnich belkach ścian działowrych. P łatew w ysunięta jest całkow icie poza pion zrębu. Między sobą płatw ie pow iązane są na nakładkę p ro stą jedno stronną z kołkow aniem . Belki płatw iow e sporządzone zostały z g ru bych bali ściosanych do przekroju czworobocznego. Na płatw iach opierają się krokw ie w ilości: 9 p ar krokw i środkow ych, 2 p ar krokw i narożnych i jednej krokw i szczytowej (nad komorą). W ykonane są one z nieznacznie obciosanych okrąglaków o średnicy 12/16 cm. Górne końce k rokw i połączone są ze sobą na n a k ład k ę pro stą jednostronną. Poniżej zw ieńczenia krokw i znajdują się ję t ki pow iązane z krokw iam i rów nież na nakładkę p rostą jednostronną, a sporzą dzone z okrąglaków o średnicy 10—11 cm.
Do zew nętrznej płaszczyzny krokw i przym ocow ane są łaty o przekroju 5/7 cm, na k tó ry ch ułożone jest poszycie dachowe. S trzecha w ykonana została ze snopków w iązanych w dolnej części, czego efektem jest poszycie gładkie. Od strony w schodniej szczyt dachow y zaszalowany jest deskam i w układzie pio
nowym. '
Urządzenia ogniowe znajdujące się w izbie i kuchence wykonane są z
ce-Ryc. 5. Górna część sztagow ego kom i
gły. W izbie umieszczony jest trzon do gotow ania, piec chlebow y i trzon ogrzew czy, określane wspólnym m ianem „piec”. U sytuow any jest on pomiędzy k u chenką a północną ścianą izby. Trzon kuchen ny m a kształt prostopadłościanu o w ym iarach: długość — 95 cm, wysokość — 83 cm, szerokość — 72 cm. Zao patrzony jest w blachę z czterem a otw oram i do gotow ania. W jednym z boków trzonu, od strony południow ej, zn a jd u ją się dw ie p ro stok ątn e wnęki, górna to palenisko z żelaznym rusztem , a dolna to popielnik. Obie wnęki zabezpieczone są m etalow ym i drzw iczkam i. W odległości 60 cm nad blachą usytuow ana jest kapa o kształcie ściętego ostrosłupa, w ykonana z desek polepionych gliną. W głębi, za trzonem do gotow ania, zn ajd u je się piec chlebow y o prostokątnej podstaw ie i ścianach zasklepionych półkoliście. O tw ór do czeluści pieca um iesz czony jest bezpośrednio nad b lachą kuchenną.
P rzy północnej ścianie izby usy tuow any jest trzon ogrzewczy, m ający form ę prostopadłościanu o wysokości 1,87 m, szerokości — 0,36 m, długości — 0,96 m.
Ogrzewacz nie posiada w łasnego paleniska i ocieplany jest z trzonu do goto w ania. W szerszym boku ogrzew acza m ieści się w nęka służąca do nasadzania kur.
W kuchence, um iejscow ionej w dolnej części sztagowego kom ina, znajduje się trzon do gotow ania używ any w m iesiącach letnich. Je st on nieco m niejszy od analogicznego trzonu w izbie, jego w ym iary wynoszą: długość — 68 cm, szerokość — 43 cm, wysokość — 89 cm. Trzon ten zaopatrzony jest również w blachę kuchenną z czterem a otw oram i do gotow ania, posiada palenisko z rusz tem i popielnik. Zarów no w izbie, jak i w kuchence piece pobielone są wapnem .
W izbie dym odprow adzany był specjalnym kanałem , wychodzącym od w y lotu kapy i m ającym na stry ch u połączenie z kom inem . K an ał ten, podobnie jak kom in, w ykonany jest z pow róseł słom ianych przeplecionych wokół drew nianej ram y i polepionych gliną. N atom iast z pieca w kuchence dym w ydosta w ał się kom inkiem słupowym , w ykonanym z kam ienia wiązanego gliną, usy tuow anym po p raw ej stronie drzw i wejściow ych. Wysokość kom ina wynosi 1,2 m. Na górnej jego części ustaw ione są trzy garnk i żelazne bez dna, a to w celu podwyższenia kom inka, co nie dopuszcza do rozchodzenia się dym u we w nętrzu kuchenki.
Osobną część urządzeń ogniowych stanow i kom in. W interesujący m nas obiekcie zachow ał się kom in sztagow y, m ający k ształt ściętego stożka o pod staw ie 1 m 2 i w ierzchołku 0,5 m 2. P odstaw ę k on stru kcy jn ą kom ina stanowią cztery słupy, opierające się dolnym i ikońcami o ziemię, w górnej części są one lekko pochylone do siebie i połączone poprzecznym i beleczkam i. Słup znajd u jący się w narożu północno-zachodnim widoczny jest n a całej swej wysokości, natom iast pozostałe słupy W budowane zostały w ściany budyn ku i widoczne są tylko w górnej swej części. Do słupów, po zew nętrznej ich stronie, przy mocowane są kołkam i ‘kantów ki w układzie poziomym. Do nich z kolei p rzy tw ierdzono — pionowo — żerdki, po sześć z każdej strony. D rew niany szkie let kom ina został szczelnie „obudow any” słom ianym i pow rósłam i przeplecio nym i m iędzy żerdkam i i kantów kam i. Całość tak sporządzonych ścian komina w ylepiona jest gliną, zarów no ,po stro nie zew nętrznej, jak i w ew nętrznej. Gór na część kom ina, w ystająca ponad dach, obłożona jest po bokach snopkami słomy. O tw ór w ylotow y kom ina zam ykany jest drew n ian ą klapą.
Kom iny sztagowe, jak podają m ateria ły źródłowe, pow szechne były na Kie- lecczyźnie na przestrzeni X V III w., i to nie tylko w chałupach chłopskich, ale rów nież w obiektach dw orskich. Z aniechano budow y takich kom inów w 1. po
Z a b ytk o w a chałupa w Ś w iątn ikach koło Sandom ierza
łowię X IX w. W pierw szej kolejności kom iny sztagowe zanikały w budow nic tw ie wsi, k tó re zostały objęte kom asacją i tym sam ym regu lacją zabudowy. We w siach tych, przenosząc budynki na nowe działki czy też wznosząc na nich nowe budow le, likw idow ano kom iny sztagowe staw iając kom iny filaro we czy arkadow e, w ykonane z kam ienia i gliny, a częściowo z cegły. Poniew aż Św iątniki nie zostały objęte kom asacją w X IX w., a więc nie było potrzeby przenoszenia budowli, kom iny sztagowe m ogły p rzetrw ać do obecnego stulecia. Niew iele zm ieniła też kom asacja przeprow adzona w 1914 r., k tó ra objęła w y łącznie niwy upraw ne, pozostaw iając bez zm ian niwę domową. W św ietle do tychczasow ych badań, jeśli chodzi o k onstru kcję kom ina, chałupa ze Św iątnik stanowi zabytek u n ik aln y w skali całego wojew ództwa.
СТАРИННАЯ ХАТА В СЕЛЕ СВЁНТНИКИ БЛИЗ САНДОМЕЖА Хата номер 39 в Свёнтниках под Сандомежем представляет собой один из немногих ценных памятников деревянной архитектуры данного региона и поэто му будет перенесена на территорию этнографического парка. Хата, построенная в 1780 г. на плане прямоугольника, состоит из 4 помещений, расположенных в порядке: чулан — сени — изба — конюшня. Стены хаты п о строены из сосны (рубленая конструкция), четырёхскатная крыша покрыта со ломенной кровлей. В хате сохранилась штаговая труба, имеющая форму усечен ного конуса с основанием в 1 м2 и верхуш кой в 0,5 м2. Основу конструкции трубы составляют 4 столба, упирающиеся нижними концами в землю, в верхней ж е ч а сти слегка наклоненные друг к другу и скрепленные поперечными балками. К столбам снаружи колышками прикреплены брусья и жерди. Деревянный кар кас трубы плотно окутан соломенными жгутами. Стены трубы обмазаны толстым слоем глины. Верхняя часть трубы, торчащая над крышей, обшита снопами соло мы. Выпускное отверстие закрывается деревянным клапаном. Согласно письменным источникам, штаговые трубы применялись повсеместно на территории Келецкой земли в X V III в., и притом не только в крестьянских х а тах, но и в помещичьих усадьбах. Трубы эти вышли из употребления в первой половине X IX в. Штаговые трубы исчезали в первую очередь в деревнях, охва ченных кампанией по укрупнению земельных участков, в которых одновремен но проходил процесс обновления застройки. Свёнтники в X IX в. были охвачены этой кампанией; старинные постройки остались на прежнем месте, и благодаря этому сохранился экземпляр штаговой трубы. На основании имеющихся данных, автор статьи утверждает, что хата в Свёнтниках и з-за имеющейся в ней ш та говой трубы является уникальным объектом в масштабах всей Келецкой земли.
HISTORIC COTTAGE AT ŚWIĄTNIKI NEAR SANDOMIERZ
Cottage № 39 at Ś w iątniki n. Sandom ierz is one of the rare structures in this region w hich has a great historic value. On this account it w ill be transferred to the area of an enthonographic park.
The cottage was built in 1780 on the plan of a rectangle w ith the follow ing arrangem ent of the interior: cham ber — vestibule — room — stable. The w alls of the cottage w ere made of pine-w ood in the curb-plate construction. The building is covered w ith a four-slope thatched roof. A duck-board chim ney has been pre served in it. It has a shape of a cut off cone w ith 1 m2 base and 0.5 m2 top. The base of the chim ney structure id made up of 4 poles, their far ends being suppor ted on the ground and the tops being slightly slanted inwards and connected w ith transverse beams. Scantlings and rods are attached to the poles w ith pegs. The w ooden skeleton of the chim ney is tightly w ound w ith straw ropes. A ll the chimney w alls w ere coated w ith a thick layer of clay. The upper part of the chim ney stick ing above the root is covered up w ith bundles of straw. The outlet hole of the chim ney is closed with a wooden valve.
Duck-board chim neys — as the sources say — were popular in the K ielce Region throughout the 18th century not only in peasants’ cottages but in manorial buildings
Z a b y tk o w a chałupa w Ś wiątn ikach koło Sandomierza 311
as w ell. Construction of those chim neys was discontinued early in the 19th cen tury. At first duck-board chim neys disappeared in villages coming w ithin building regulation law . Ś w iątniki w as not included in this regulation in the 19th century. There w as no need to m ove aw ay the structure, so a unique chance occurred to preserve this unique form of the chim ney. In light of the hitherto investigations the cottage at Św iątniki constitutes a unique historic object in the K ielce Region in respect of the chim ney construction.
