Biblioteka Strahovska w Pradze - perła bibliotek klasztornych

Barbara Janczak, Małgorzata

Serafin

Biblioteka Strahovska w Pradze

-perła bibliotek klasztornych

Biblioteka 12 (21), 199-210

NR 12 (21) BIBLIOTEKA 2008

B A R B A R A JA N C ZA K , M AŁG ORZATA SE R A FIN

Biblioteka Strahovska w Pradze -

perła bibliotek klasztornych

Biblioteka Straliovska je s t je d n ą z nielicznych bibliotek, które m ogą zrekonstruow ać sw oją nieprzerw aną historię od X II wieku, i je d n ą z dwóch (obok B iblioteki K apitulnej n a H radczanach) w P radze, p ochodzą­ cych z okresu rom ańskiego. Należy do klasztoru prem o n straten sów (norber- tanów ) na Strahovie, k tó ry położony jest u stó p wzgórza P etrin , górującego nad M ałą S tra n ą -- je d n ą z dzielnic P ragi. T a zacna i zasłużona d la czeskiej kultury in sty tu cja nie doczekała się dotychczas w polskim piśm iennictw ie bibliotekarskim żadnego opracow ania. N iniejsza publikacja je s t p ró b ą wy­ pełnienia tej luki. W szkicu niniejszym chciałybyśm y - o p ierając się n a ist­ niejących opracow aniach drukow anych i internetow ych (przede w szystkim czeskich)1 - przedstaw ić polskim czytelnikom B ibliotekę S trahovską, jej hi­ storię i teraźniejszość.

Z h istorii B ib lio te k i S trah ovsk iej

Biblioteka, jako jed n a z nielicznych, może się poszczycić p o n ad 850-letnią nieprzerw aną historią. Jej dzieje są ta k ściśle pow iązane z h isto rią klasz­ toru, że właściwie tru d n o je om aw iać w izolacji od w ydarzeń związanych z sam ym klasztorem .

1 Część artykułu dotycząca historii biblioteki oparta jest na informacjach pochodzących ze strony internetowej Klasztoru Strahowskiego h ttp://w w w .strahovskyklaster.cz oraz pu­ blikacji E .G . Sidlovsky’ego, Strahov, Uvaly 1995.

Pierw si n o rb ertan ie przybyli n a S trahov w 1140 roku, trz y la ta później zo stał zbudow any pierw szy klasztor. Jego fu nd atorem był biskup olomu- niecki Jin d rich Zdik przy w sparciu biskupów praskich J a n a i O ty oraz księcia (a później króla) W ład y sław a II i jego żony G ertrudy. Pierwsze zabudow ania klasztorne były drew niane. Kościół zbudow any w połowie X II w ieku (albo początkow o tylko jego chór) był pierw szą budow lą z kamie­ nia. P o d koniec X II wieku p rakty czn ie w szystkie zabudow ania były kamien­ ne, wzniesione w stylu rom ańskim .

P oczątk i księgozbioru biblioteki klasztornej n a Strahovie sięgają daty założenia klasztoru, a więc pierwszej połow y X II wieku. W literatu rze p rzed m io tu zn ajd u je się m ało inform acji n a te m a t najwcześniejszej działal­ ności biblioteki. W iadom o jedynie, że klasztor sły n ą ł ze swego księgozbioru od najdaw niejszych czasów. Pierw sze książki trafiły do biblioteki z innych m iejsc lub też p o w stały w klasztornym scriptorium , założonym przypusz­ czalnie przez b isk u p a Zdika. Z tego w łaśnie scrip torium pochodzi pięć XII- -wiecznycłi m an uskry p tó w przechow yw anych w Bibliotece Strahovskiej oraz cztery dalsze przechowyw ane w innych bibliotekach P ragi. W szystkie one zo stały w ykonane t ą sam ą ręk ą i noszą inskrypcję Iste liber est ecclesie

Syon, que et Strahov dicitur. Rękopisy te (w śród nich M oralia Grzegorza

W ielkiego i dw a to m y De civitate D ei św. A ugustyna) podarow ał Straho- vowi najpraw d o p o d o bniej Zdik, chcąc ty m sam ym rozbudzić zainteresowa­ n ia in telek tu alne m nichów i zakonników nowego op actw a2. Ź ródła p o d a ją też, że król K arol IV w spierał scrip to ria klasztorne, przyczyniając się do p o w stan ia dzieła nazyw anego zbiorowo C zeską Szkołą Ilum inacji3. Chociaż zachow ało się wiele kodeksów łacińskich z najstarszej biblioteki, należy stw ierdzić, że w ciągu stuleci rozwój biblioteki, podobnie ja k i klasztoru, był w ielokrotnie zak łócany przez burzliwe w ydarzenia historyczne i losowe. W 1258 roku pożar dotkliw ie uszkodził bud yn ki klasztoru. Poważne znisz­ czenia d o tk n ęły również bibliotekę. W krótce jed n a k klasztor został odbu ­ dowany, a dzięki hojności czeskich książąt m ógł przeżywać kolejny okres rozkw itu, co wym ownie p o tw ierd za fakt, że S trahov s ta ł się w ty m czasie skład n icą B iblioteki Królewskiej.

Podczas w ojen husyckich (1419-1436), w 1420 roku, opactw o zostało splądrow ane przez zwolenników J a n a H usa i - w w yniku walk - porzucone n a 18 lat. B ad an ia archeologiczne dowiodły, że cłioć w czasie tych wojen

2 H isto ry o f the private, royal, im perial, m onastic and public libraries (2007), h tt p :// w w w .libraries.gr/nonm ebers/en/libraries strahof.htm .

3 K. Murphy, A com prhensive h isto ry o f the Strahov Library: Prague S u m m e r

S e m in a r (2006), h ttp ://w w w .il.u n c .e d u /~ w ild e m /P r a g u e _ S e m in a r _ 2 0 0 6 /M u r p h y -p a - per.2006-12-18.pdf.

Biblioteka Strahovska w Pradze - perła bibliotek klasztornych ₂₀₁

klasztor nie został zburzony, to częściowemu zniszczeniu uległ księgozbiór (co do oceny rozm iarów zniszczenia p o jaw ia ją się rozbieżności)4.

Podczas długiego okresu następującego po w ojnach, kiedy klasztor był opuszczony (aż do 1438 roku), część kolekcji książek praw dopodobnie gdzieś schowano i dopiero później w róciła do biblioteki5. Zdaniem Sidlovsky’ego do końca XVI wieku klasztor raczej wegetował, niż żył, a wszelkie próby jego odbudow y były nieskuteczne6.

Do m aterialnego i duchowego odro d zen ia klaszto ru przyczynił się dopie­ ro J a n Lohel (opat w latach 1586-1612, a n astęp n ie arcybiskup P rag i), k tóry m .in. przeprow adził rekonstrukcję kościoła, założył pracow nie, w ybudow ał nowe dorm itorium , zlecił przygotow anie p ro je k tu ogrodów klasztornych i odzyskał znaczną część m ienia. B iblioteka z o sta ła wówczas odbudow ana i utw orzono trzo n nowego księgozbioru. Dzięki ty m zabiegom biblioteka szybko odzyskała daw ną św ietność i weszła w kolejny okres rozkw itu7.

K ontynuatoram i dzieła Lohela byli jego n astęp cy - K asp ar Q uesten- berg i K ryspin Fuk. Za czasów tych trzech opatów dokonano rozbudow y klasztoru w stylu renesansow ym 8. Q uestenberg powiększył kolekcję biblio­ teki i czynił s ta ra n ia zm ierzające do w ybudow ania dla niej nowego b u d y n ­ ku, udarem nione przez inwazję Szwedów w czasie w ojny trzydziestoletniej. W 1648 roku regim ent g en erała K ónigsm arka spustoszył klasztor i Szwedzi wywieźli na północ E uropy większość księgozbioru.

Jednakże w 1665 roku biblioteka w zbogaciła sw oją kolekcję dzięki naby­ ciu przez o p a ta V incenca Franka książek Freislebena z Jihlavy. Po wojnie trzydziestoletniej dzięki opatow i Jeronym ow i H irnheim ow i (1671-1679) Bi­ blioteka Strahovska o trz y m ała now ą siedzibę d la swoich zbiorów - barokow ą salę zaprojektow aną przez p raż a n in a włoskiego pochodzenia Giovanniego D om enica Orsiego. Sala ta , zw ana Teologiczną, sw oją św ietnością dorów­ nyw ała w spaniałości całego opactw a. Jej budow ę ukończono w 1671 roku, a w nętrza urządzono w 1679 roku. M iała o n a pom ieścić pow iększające się po podpisan iu pokoju westfalskiego zbiory książek. M niej więcej w tym czasie (1672 rok) spisano s ta tu t biblioteki9. K iedy po śm ierci H irnheim a zin­ wentaryzowano księgozbiór biblioteki, liczył on 5564 to m y 10. W 1727 roku

4 W artykule poświęconym historii biblioteki K ate Murphy (2006) dokonuje przeglądu literatury na ten tem at i przedstawia w ystępujące w piśm iennictw ie sprzeczności w opisach dziejów klasztoru, a szczególnie jego książnicy.

5 P. Kneidl, A. Rollova, P. Preiss, Strahovska knihovna: p a m a tn iku nadniho p isem n n ic-

tvi: historicke saly, dejiny a ru st fo n d u , Praha 2006, s. 168.

6 E .G . Sidlovsky, op. cit., s. 4. 7 H istory o f the p riva te...

8 Praga, Bielsko-Biała 2007, s. 251-255.

9 Strahov M o n a stery (2007), h ttp ://w w w .strah ovsk yk laster.cz/. 111 P. Kneidl, A. Rollova, P. Preiss, op. cit., s. 168.

z okazji setnej rocznicy sprow adzenia relikwii św. N o rb e rta Salę Teologicz­ n ą w ydłużono o kilka m etrów i udekorow ano nowym i barokow ym i freskami. W ykonawcą fresków był n o rb e rta n in strahovski, m alarz Siard Nosecky.

P o d koniec X V II w ieku do B iblioteki Strahovskiej zaczęły napływ ać d a ry będące częścią kolekcji lub całym i zbioram i bibliotek należących do d y g n itarzy kościelnych i wykładowców praskiego uniw ersytetu. W efekcie, w nowym katalogu biblioteki w roku 1756 odnotow ano zwiększenie liczby książek do 12 tysięcy tom ów . P o jaw iła się zatem p o trz e b a budow y nowego pom ieszczenia d la ty ch cennych nabytków . W ty m czasie doszedł do w ładzy cesarz Józef II (1780 rok). Z ajął się on reform ow aniem kościoła i likwida­ cją tych klasztorów , k tó re nie m ogły się wylegitym ow ać społecznie użytecz­ n ą aktyw nością. N a ry n ku pojaw iło się wiele książek, które tan io kupione zo stały przez S traho v sk ą Bibliotekę.

K lasztorow i Strahow skiem u groziło zam knięcie i pew nie zostałby zli­ kwidowany, gdyby nie o p a t W acław M ayer, k tó ry zaproponow ał, by obok istniejącej biblioteki klasztornej otw orzyć d ru g ą - publiczną. Propozycję zaakceptow ał cesarz i w te n sposób klasztor nie podzielił losu innych zniesionych opactw , a w krótce w zbogacił się o now ą salę biblioteczną. Tak p o w sta ła w spaniała, zbudow ana w stylu klasycystycznym Sala Filo­ zoficzna. B udynek, w edług p ro je k tu J a n a Ignaca Palliardiego, wzniesiono w 1783 roku, a następ n ie, w latach 1794-1797, dostosow ano go do rozm ia­ rów okazyjnie nab y tych m ebli bibliotecznych z drzew a orzechowego, pocho­ dzących ze zlikwidowanego w łaśnie k laszto ru n o rbertan ów w Louce koło Z nojm a. M eble te, zaprojektow ane przez J a n a Lahofera, przerobiono, na­ d a ją c im w czesnoklasycystyczny ch arakter. Szczyt rozw oju biblioteki przy­ p a d ł n a okres od końca X V III w ieku do około 1870 roku, czyli w czasie narodow ego o d rod zen ia Czech, będącego reakcją n a intensyw ną germ aniza­ cję. K laszto r Strahow ski s ta ł się w ażnym ośrodkiem tego rucłiu, a kierujący w ty m czasie biblio teką G .J . D labać powiększył zasób czeskich rękopisów i książek z okresu renesansu oraz zapoczątkow ał zbiór ówczesnych czaso­ pism , k tó re stano w ią dzisiaj unik alną kolekcję.

N a przełom ie X V III i X IX wieku B iblioteka Strahovska s ta ła się miej­ scem odw iedzin wielu znanych osób. W najstarszej książce odw iedzin, któ rą prow adzono o d 1792 roku, odnotow ano w izyty m .in. brytyjskiego archeolo­ ga i m ęża sta n u W illiam a H am iltona, jego żony E m m y H am ilton (Lady E m m a H am ilto n b y ła je d n ą z pierw szych kobiet, k tóre o trzy m ały pozwole­ nie n a wejście do biblioteki; wcześniej z a b ra n ia ła tego reg uła zakonna) oraz a d m ira ła N elsona (1800 rok), ja k również księżniczki austriackiej i żony N a­ poleona B o n ap arteg o - cesarzowej M arii Ludw iki (1812 rok).

W drugiej połow ie XIX wieku n a stą p ił okres pewnej stagnacji, po któ ry m , w pierwszej połow ie XX wieku, zbiory pow iększały się dzięki licz­

B iblioteka Strahovska w Pradze - perła bibliotek klasztornych ₂₀₃

nym ofiarodawcom: kolekcjonerom , zakonnikom , a także tak im in sty tu ­ cjom, ja k Czeska A kadem ia N auki i Sztuki. P ra c a w bibliotece sk u p ia ła się n a katalogow aniu księgozbioru. R ozpoczął ją strahovski bibliotekarz Cyryl Straka, a kontynuow ał jego n a stę p c a V it H ûlka11.

Niemiecka o kupacja Czech i M oraw zaczęła się 15 m arca 1939 roku. In ­ stytucje nauki i k u ltu ry zostały zam knięte i rozgrabione. S tra ty m aterialn e poniosły także biblioteki, zw łaszcza p o siad ające ta k cenne zbiory, ja k Bi­ blioteka Strahovska.

Po II wojnie światowej B iblioteka n a Strahovie nie podzieliła losu innych pryw atnych i kościelnych zbiorów w Czechach, któ re zostały zlikwidowane przez państw o. Mimo usunięcia n o rbertan ó w z klasztoru zbiory biblioteki przetrw ały czasy kom unizm u w całości pozostaw ione w jedn ym miejscu. W 1950 roku biblioteka z o sta ła wcielona do nowo pow stałego M uzeum Li­ te ra tu ry Narodowej, a rok później o tw a rta dla publiczności. W ty m mo­ mencie jej księgozbiór liczył blisko 130 tysięcy tom ów , w ty m 2 tysiące rękopisów, 2 tysiące pierw odruków i wiele staro druk ów pochodzących z lo­ kalnych i europejskich d ru k a rń 12.

W tym czasie rozpoczął się nowy okres rozw oju biblioteki. Liczba 130 ty ­ sięcy tom ów w zrosła do 900 tysięcy. Pierw szym dużym nabytk iem było blisko 400 tysięcy tom ów lite ra tu ry m onastycznej z północnych i środko­ wych Czech. Zbiory były system atycznie powiększane, szczególnie w zakre­ sie XIX- i XX-wiecznej lite ra tu ry czeskiej.

W 1960 roku p rzystąpiono do restau racji i renowacji b udynku. K lasz­ to r na Strahovie, jako cenny zabytek, został o b jęty specjalnym program em , a prowadzone tu b ad an ia archeologiczne pozwoliły odsłonić i zrek onstru­ ować jego rom ańską część.

Po zm ianie sytuacji politycznej w 1989 roku biblioteka wraz z całym skonfiskowanym m ają tk ie m po niem al czterech dziesięcioleciach z o sta ła zwrócona norb ertan o m . Przybyli t u nowi zakonnicy oraz powrócili ci, k tó ­ rych wcześniej wysiedlono. O drodziło się życie duchowe i przeprow adzono prace rekonstrukcyjne (odrestaurow ano kościół, w ybudow ano now ą galerią obrazów, odnowiono bibliotekę, zad b an o o zaplecze techniczne). M uzeum L ite ratu ry zajm uje już tylko niew ielką część klasztornych pom ieszczeń. K lasztor przez la ta w yw ierał ogrom ny i w ielostronny w pływ n a życie d u ­ chowe, społeczne i polityczne Czech i M oraw jako najw ażniejszy ośrodek edukacyjny, z k tóry m zw iązani byli najw ięksi myśliciele i artyści cesar­ stwa.

11 Ibidem, s. 169. 12 Ibidem.

S ta n o b ecn y

B iblioteka Strahovska obecnie je s t in sty tu cją naukową. O prócz działal­ ności bibliotecznej p ełn i funkcję m uzealną, ud ostęp n iając do zwiedzania swoje reprezentacyjne sale biblioteczne (Teologiczną i Filozoficzną) oraz G ab in et Osobliwości. P o siad a też dw a duże m agazyny, czytelnię i katalog. Swe zbiory u d o stęp nia badaczom tylko w czytelni.

S ala T eolog iczn a

J a k ju ż w spom niano, n a js ta rs z ą część B iblioteki Strahovskiej - Salę Teo­ logiczną - w ybudow ano w lata ch 1671-1679 w edług p ro je k tu włoskiego ar­ c h ite k ta Giovanniego D. Orsiego w m iejscu starszej biblioteki zniszczonej przez arm ię szwedzką. P o siad a o n a wczesnobarokowe sklepienie kolebkowe, je s t b og ato zdobiona sztu k ateriam i oraz freskami, k tó re p o w stały w latach 1724-172713. Ich au to rem je s t n o rb e rta n in ze Strahova Siard Nosecky. Freski są inspirow ane przez Biblię (Księgę M ądrości i Księgę Przysłów , Psalm y i Nowy T estam en t) oraz tr a k ta ty filozoficzne fu n d a to ra sali - o p a ta Hirn- heiina. Lakoniczny opis m alow ideł p o d a je przew odnik po P radze wydaw­ nictw a Pascal:

Cykl 25 fresków przedstawia symbolicznie poszukiwanie mądrości w powiązaniu z miłością do nauki i literatury. Południową część skle­ pienia zajmuje malowidło Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, dalej można zobaczyć apoteozę budowy biblioteki, sceny nauczania Chrystusa w Świątyni i stworzenia świata, wreszcie fresk z grupą pięciu mężczyzn zastanawiających się nad kulą ziemską, który sym­ bolizuje granice ludzkiego poznania wobec złożoności świata14. N azw a sali naw iązuje do tem a ty k i znajdującej się t u kolekcji. Mieści ona około 18 tysięcy tom ów lite ra tu ry teologicznej, przy czym na północnej ścianie z n a jd u ją się w yłącznie w y d an ia Biblii lub jej fragm entów w różnych językach. K siążki są ułożone n a półkach w pozycji stojącej, co jest charak­ tery sty czn e d la barokowej koncepcji biblioteki, w odróżnieniu od rom ań­ skiego u k ład u skarbcowego czy gotyckiego - pulpitowego. Z najdujące się n a d półkam i złocone drew niane ozdoby z drew nianym i kartuszam i u łatw ia­ ły pracę bibliotekarską, gdyż obrazki w k artuszach z napisam i identyfiko­ w ały rodzaj lite ra tu ry przechowyw anej n a półkach.

13 E .G . Sidlovsky, op. c it., s. 24. 14 Praga, s. 253.

Biblioteka Strahovska w Pradze - perła bibliotek klasztornych ₂₀₅

Po obu stron ach Sali Teologicznej ustaw ione są globusy ziemskie i gwiezdne, pochodzące z XV II, X V III i X IX wieku. N iektóre z nich pocho­ dzą z pracow ni holenderskiej rodziny Blaeu, specjalizującej się w p ro d u k ­ cji m ap, atlasów i globusów. W tej sali zn ajd u je się również późnogotycki drew niany posąg św. J a n a Ew angelisty, trzy m ająceg o w lewym ręku wo­ reczek z książką. Inny ciekawy ek sp o n at to koło kom pilacyjne w ykonane w 1678 roku na zlecenie o p a ta H irnhheim a. N a jego półkach sk ry b a rozkła­ dał źródła, z których korzystał. Dzięki tzw. m echanizm owi p lan etarn em u w czasie ob racania koła półki u trzym yw ały te n sam k ą t nachylenia, dzięki czemu książki się nie zsuw ały15.

Sala F ilo zo ficzn a

P ow stała później, ale większa Sala Filozoficzna w ybudow ana zo sta ła z ini­ cjatyw y o p a ta M ayera w edług p ro je k tu Palliardiego w 1783 roku i niem al natychm iast p o d d an o ją przebudow ie (zakończonej w 1792 roku). P rzeb u ­ dowa t a b y ła niezbędna, by w nowej sali m ogły pom ieścić się okazyjnie n abyte szafy biblioteczne pochodzące ze zlikwidowanego k lasztoru Louka. Freski n a m onum entalnym sklepieniu, w ykonane w 1794 roku przez wie­ deńskiego m alarza rokokowego F ran za A n to n a M aulbertscha, przedstaw ia­ ją alegoryczne w yobrażenia filozofii i nauki we w zajem nej harm onii z religią oraz wędrówkę ludzkiego ducha w poszukiw aniu Praw dy. N a śro dk u zn aj­ duje się wyobrażenie triu m fu Bożej O patrzności w trakcie historycznego rozw oju ludzkości: od Starego T estam en tu , reprezentow anego przez M oj­ żesza z tablicam i dziesięciu przykazań w otoczeniu postaci A dam a i Ewy, Salomona, Daw ida, A arona, M elchizedeka i innych, do św. P aw ła n a Ae- ropagu przy o łta rz u poświęconym nieznanem u Bogu. J e st t u p rze d sta ­ w iona g ru p a Ojców K ościoła oraz święci p a tro n i Czech - św. L udm iła, św. W acław, św. J a n N epom ucen oraz św. N o rb ert. Z n ajdu je się t u również p o rtre t o p a ta M ayera. O prócz nich zostały przedstaw ione postaci A leksan­ d ra M acedońskiego, A rystotelesa, Diogenesa, Sokratesa, G alena, E skulapa, P la to n a i D em okryta. N a głów nym m iejscu p o d freskiem z g ru p ą francu­ skich encyklopedystów mieści się ich Encyklopedia.

B ogato rzeźbione szafy n a książki z drzew a orzechowego w ykonane i za­ instalow ane przez J a n a Lahofera z Tasovic szczelnie z a sła n ia ją ściany. Mieszczą one około 50 tysięcy tomów, w ty m encyklopedie oraz książki z takich dziedzin, ja k filozofia, m atem aty k a, fizyka, astronom ia, lite ra tu ra piękna, poezja, sztuka, h isto ria i inne. N ajw yższe rzędy książek w szafach

są dostępne jedynie z galerii, do której prow adzą u k ry te spiralne schody za­ m askow ane zasłonam i im itu jący m i grzbiety książek. W sali stoi inkrustow a­ n a m asą perło w ą szafa m ieszcząca dziesięć tom ów podarow anych bibliotece w 1813 roku przez cesarzow ą M arię Ludw ikę - czterotom ow e dzieło M usée

Français C rozé-M agnana z reprodukcjam i obrazów i figur z Luw ru oraz

sześć tom ów Liliaceae J. P. R e d o u té ’a. N ależy w spom nieć również o a tla ­ sach B leue’a z X V II wieku oraz O obrotach sfer niebieskich M ikołaja Ko­ p ern ik a z 1543 ro k u 16.

G a b in et O sob liw ości

G abinet Osobliwości został zakupiony w 1798 roku od barona K arla Ja n a E rbena. Kolekcja jest odzwierciedleniem renesansu rudolfińskiego z typowym dla niego zainteresowaniem tym , co tajem nicze i godne podziwu. W jej skład wchodzi kolekcja przyrodnicza (fauna morska, zbiory owadów, minerałów i woskowych replik owoców). Praw dziw ą ciekawostką są tu ta j spreparowane szczątki w ym arłego p tak a dodo (Dodo neptus) oraz dwie spreparowane trąby słonia i ząb narw ala (wcześniej uznawany za róg jednorożca).

O prócz eksponatów przyrodniczych w zbiorach znajd uje się również ko­ lekcja „archeologiczna”: ceram ika, kajdany, chłopska broń husytów oraz m ap a p rzed staw iającą historię klasztorów n orbertanów w latach 1120-1727.

W kolekcji są tak że ek spo n aty m ilitarne: m odel o k rętu z przełom u X V II i X V III wieku, lufa arm aty, pięć kul arm atn ich , b u ty jeździeckie z czasów oblężenia P rag i przez wojska francuskie w 1742 roku, trz y polskie kopie, łuk ta ta rs k i i inne. W k o rytarzu zn ajd u je się wiele tom ów ksiąg z zakresu m edycyny, praw a, hu tn ictw a i alchem ii oraz biblioteka dendrologiczna (ksy- loteka) z 1825 roku, w ykonana przez K arela z H interlagen. S kłada się ona z 68 tomów; każdy poświęcony je s t jed n em u gatunkow i drzew a, które rośnie n a obszarze Czech. O kładki są w ykonane z d rew na g atu n k u , którem u dany to m je s t poświęcony, grzbiet - z kory. W ew nątrz z n a jd u ją się b ogate ilu­ stracje przedstaw iające korzenie, gałęzie, liście kw iatostany, owoce, przekro­ je gałęzi oraz szkodniki. Za ksyloteką, ty ln ą ścianę ozdabia perspektyw iczne m alow idło z 1825 roku a u to rstw a A chbauera, k tóre spraw ia wrażenie, że ko­ ry ta rz je s t znacznie dłuższy.

N a specjalnym staty w ie prezentow ane jest faksym ile Ew angeliarza Stra- hovskiego. M an u sk ry p t te n je s t arcydziełem okresu rom ańskiego, pow stał w IX wieku w kręgu szkoły trew irskiej. W X wieku był ozdobiony czterem a pełnostronicow ym i ilu stracjam i Ew angelistów.

B iblioteka Strahovska w P m d ze - perła bibliotek klasztornych ₂₀₇

Z aw artość k sięgozb ioru

Biblioteka p osiada około 140 tysięcy woluminów, w tym 2 tysięce rękopisów i 2600 inkunabułów 17. Zbiór inkunabułów jest drugi co do wielkości w Cze­ chach (po kolekcji Biblioteki Narodowej w P radze). N atom iast kolekcja rę­ kopisów jest wyjątkowo cenna i zaliczana do n ajbogatszych w Republice Czeskiej. Jej znaczącą część tw orzy 90 ilustrow anych m anuskryptów . N aj­ starszy rękopis to ilum inowany Ew angeliarz z Tours datow any n a 860 rok. Spośród rzadkicłi kodeksów rękopiśm iennych pow stałych w Strahovie wy­ mienić trzeb a kodeks zaw ierający H istorię Anglii Bedy Czcigodnego, opis najazd u Italii przez Fryderyka B arbarossę, stare czeskie tłum aczenie spra­ wozdania z podróży J a n a M andevilla oraz Tristiana i Izoldy. Są t u również cenne tłum aczenia Biblii oraz wiele teologicznych pism z X IV i X V wieku. W śród bogato ilum inowanych rękopisów jest Pontyfikat A lb e rta von Stern- berk. Z późnego gotyku pochodzi Biblia dato w an a n a 1446 rok. Kolekcja rękopisów zawiera również prace m edyczne, botaniczne i filozoficzne. Je st tu także wiele prac J a n a Husa. Spośród rękopisów z końca XVI i początku XVII wieku m ożna wyróżnić bardzo interesujące bogato ilustrow ane Godzin­

ki lub opis podróży B edricha z Donina. Z tego okresu pochodzi też zbiór wi­

doków m iast czeskich, oryginalny szkicownik J a n a W illenberga18.

Również wiele inkunabułów to unikaty w skali światowej lub europejskiej, nie­ zwykle cenne nie tylko z uwagi na wartość finansową, ałe również ze względu na znaczenie historyczne. Są to dzieła tak wybitnych typografów, jak: Aldusa Ma- nutiusa z Wenecji, Christophe’a Plantin z Antwerpii czy holenderskiej rodziny Elsevier, a także pochodzące z XIX wieku druki G iam battisty Bodomego.

Biblioteka ze względu n a w yjątkow y ch a ra k te r i w artość zbiorów nie wy­ pożycza icłi n a zew nątrz klasztoru, czytelnicy k o rzy sta ją z nich n a m iejscu w czytelni.

Księgozbiór podręczny czytelni zaw iera lite ra tu rę encyklopedyczną, u ła­ tw iającą studiow anie starycłi ksiąg (Encyclopaedia Britannica, Brockhaus,

Allgem eines Künstlerlexikon, Lexikon f ü r Theologie und Kirche, Theolo­ gische Realenzyklopädie, Lexikon des M ittelalters) oraz kilka specjalistycz­

nych ty tu łó w (zw łaszcza w dziale dotyczącym n o rb ertan ó w ), czasopism a („A nalecta P ra em o n stra te n sia ”, „Archiv für K irchengeschichte von Böhm en- -M ähren-Schlesien”, „Casopis katolického duchovenstva”, „Sborm'k Historic- kého krouźku”), specjalistyczne słowniki (H istorisches W örterbuch der P h i­

losophie, D izionario degli in stitu ti di perfezione) i inne m ate ria ły z zakresu

historiografii, historii sztuki i teologii.

17 E .G . Sidlovskÿ, op. cit, s. 22.

Poszukiw anie dokum entów um ożliw ia zn ajd u jący się w czytelni katalog kartkowy, k tó ry był uzu pełn ian y do 1950 roku. J e st to alfabetyczny k ata­ log au to rsk i w szystkich zbiorów (również inkunabułów i rękopisów) z odsy­ łaczam i w p rzy p ad k u w ażnych słów kluczowych (np. P rag a, Czechy itp.). Trzy p iąte kolekcji rękopisów je s t dostępne w katalogu drukow anym , opra­ cowanym przez B. R ybę. N abytki do 1992 roku m ożna odnaleźć w „Spisie nowycłi nabytków ”. Część z nich z o sta ła skatalogow ana.

O b ecn a d z ia ła ln o ść b ib lio tek i

B iblioteka n a S trahovie je s t d ru g ą d z ia łają c ą nieprzerw anie n a jsta rsz ą bi­ blioteką kościelną w Czechach. W ciąż funkcjonuje jako in sty tu cja naukowa d o stę p n a dla w szystkich badaczy.

W 1991 roku n o rb ertan ie rozpoczęli konwersję katalogu kartkowego na elektroniczny. Je st on tw orzony w program ie Clavius. W bazie znajduje się około 30% nabytków sprzed 1950 roku i praw ie w szystkie pozycje zgro­ m adzone po 1991 roku. Są to sta re k arty katalogowe: litery A -J (zawiera­ jące inform acje o rękopisach, in k u nab ułach , starod ru kach , drukach z XIX i X X w ieku do 1950 roku), opracow ane n ab y tk i z la t 1991-2001 (przede w szystkim książki w ydane przed X IX wiekiem) oraz wszystkie dokum enty n a b y te od p o c z ątk u 2002 roku (naw et nieskatalogow ane).

W katalogu elektronicznym nie m a jeszcze sta ry c h k art katalogowych: litery K-Z (są w trakcie opracow ania) i nieskatalogow anych nabytków z lat 1991-2001 (spis nowych nabytków je s t dostępn y w oddziale opracow ania).

T rw ają prace n ad p ublikacją specjalnego naukowego katalogu ilustrow a­ nych rękopisów B iblioteki Straliovskiej. P ra c a t a m a n a celu popularyzację kolekcji z p u n k tu w idzenia w kład u czeskiego ilum inow ania książek do dzie­ dzictw a europejskiego.

N orbertanie otrzym ali g ran t od czeskiego M inisterstw a K u ltury na digi­ talizację swoich rzadkich zbiorów (P ro jek t GA 404/06/0007 - „Katalog Ilu­ strow anych Rękopisów Biblioteki Strahovskiej”) . D igitalizacja rozpoczęła się w 1991 roku. Zaczęto od rękopisów średniowiecznych i unikalnych książek bę­ dących w złym stanie fizycznym (np. kolekcja rysunków Ja n a Rudolfa Sporcka). W szystkie wersje cyfrowe rękopisów i druków strahovskicli stanow ią wkład biblioteki w czeski program digitalizacji cennych dzieł i są dostępne w bazie M anuscriptorium n a stronie h t t p : / /w w w .m anuscriptorium .com .

Biblioteka Strahovska uczestniczy w tym ciekawym projekcie pilotowa­ nym przez Bibliotekę N arodow ą Republiki Czeskiej i firmę kom puterow ą AiP B eroun Ltd. Inicjatyw a p o d ję ta zo stała jako pilotażow y projekt digitalizacji w ram ach pierwszego program u U N ESC O „Pamięć św iata” („Memory of the

Biblioteka Strahovska w Pradze - perła bibliotek klasztornych ₂₀₉

W orld”) w 1992 roku. Obecnie prow adzona jest w ram ach program u MMSB („Memoriae M undi Series Bohem ica”). Zawiera po nad tysiąc cyfrowych wersji rękopisów i starych druków (w końcu 2004 roku w pełni zdigitalizowanych obiektów było już 1508) - blisko 550 tysięcy stro n pełnych tekstów zdigita­ lizowanych przez 30 partnerów w Republice Czeskiej i za granicą. Roczny przyrost m ateriałów w bazie utrzym uje się n a poziomie od 105 tysięcy do 120 tysięcy stron. B aza M anuscriptorium , wbrew nazwie, zawiera nie tylko rękopisy, ale również stare druki i inne tzw. dokum enty rzadkie.

Dalekosiężnym celem p ro je k tu je s t stw orzenie w irtualnej przestrzeni badawczej m ającej za podstaw ę historyczne dokum enty. Bibliograficzny opis danych tworzony jest w form acie M A S T E R (M anuscript Access th ro ­ ugh S tan d ard s for Electronic Records) D T D (D ocum ent T yp e Definition) dla opisów bibliograficznych m anuskryptów . FormaLt o p a rty je s t n a języku XML o stru k tu rz e naw iązującej do sta n d a rd u L ib rary of Congress M ETS. Od początk u 2004 roku w bazie akceptow ane są również zapisy w form acie UNIM ARC (opracowano narzędzie do konwersji pom iędzy o bom a fo rm ata­ mi). Również inne form aty m ogą być konwertow ane i dołączane do bazy. Cyfrowa biblioteka rękopisów p o siad a w łasny katalog O C H B R (O pen C a­ talogue of H istorical Book R esources).

Digitalizacji poddaw ane są nie tylko księgi z własnej kolekcji Biblioteki Narodowej, lecz także rzadkie obiekty z czeskich muzeów regionalnych, zamków czy klasztorów. Czeski program digitalizacji opiera się n a bazie wielkiej aktyw ności badawczej. Zainteresowanie dla możliwości uzup ełn iania bazy istnieje także za granicą, dlatego pracuje nad nią 18 partn eró w z Unii Europejskiej. M iędzy innym i w 2003 roku um owa m iędzynarodow a została po dpisana z B iblioteką U niw ersytecką we W rocław iu. W tej chwili zasoby M anuscriptorium udostępniane są b ezp łatn ie w szystkim p artn e ro m projek­ tu , nato m iast dla pozostałych chętnych - n a licencji (około 150 -6 rocznie).

Biblioteka Strahovska po siad a sw oją stro nę interneto w ą d o stę p n ą po d adresem h ttp ://w w w .stra lio v sk y k la ster.c z . O sobą odpow iedzialną za biblio­ tekę jest n o rb ertan k i O. E verm od G ejza Sidlovsky. O prócz niego pracuje tu ośmiu bibliotekarzy zajm ujących się grom adzeniem i opracow aniem zbiorów oraz obsługą użytkowników. W ydaw ane są dw a czasopisma: od 1995 roku rocznik „Bibliotheca Strahoviensis”, a od 1999 roku seria „B ibliotheca S tra- hoviensis. Series M onographica”.

Zakończenie

Podsum ow ując prezentację jednej z najw spanialszych bibliotek klasztor­ nych n a świecie, szczycącej się wielowiekową h istorią, należy odnotow ać,

że po dobnie ja k w przeszłości, ta k i obecnie B iblioteka Strahovska m a ogrom ne znaczenie k u ltu raln e. Jej bezcenne zbiory zaliczane są do n a jb o ­ gatszych w R epublice Czeskiej. Ilu stru ją one historię księgarstw a od IX do X V III wieku. W śród nich z n a jd u ją się unikaty w skali światowej lub euro­ pejskiej.

B iblioteka zasługuje n a zainteresow anie nie tylko ze względu n a swe uni­ kalne zbiory, ogrom ną w artość m uzealną jej urokliwych pom ieszczeń i ich zabytkow ego b og ato zdobionego w yposażenia oraz im ponującą kolekcję cie­ kawych eksponatów , ale również z uwagi n a jej a k tu a ln ą działalność na­ ukową, usługow ą i ośw iatow ą - grom adzenie, opracow anie i udostępnianie zbiorów, udostępn ianie sal do zw iedzania oraz w spółtw orzenie bazy cyfro­ wych kopii najcenniejszych egzem plarzy. P row adzona przez nią digitaliza­ cja rzadkich zabytków piśm iennictw a um ożliw ia dostęp do najcenniejszych dzieł E uropy z dowolnego m iejsca n a świecie. B iblioteka Strahovska zatem to nie tylko obiekt o w alorach zabytkow o-m uzealnych, ale równocześnie dobrze funkcjonująca now oczesna biblioteka.