Kwestia osób niepełnosprawnych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 863. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Grażyna Holik Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Zygmunt Nowak Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Kwestia osób niepełnosprawnych w Polsce 1. Wprowadzenie Procesom rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego poszczególnych krajów towarzyszą różnorodne kwestie społeczne. Są one, z jednej strony, skutkiem niezrealizowania w polityce państwowej zasady jedności rozwoju ekonomicznego i społecznego, a z drugiej strony, konsekwencją zmieniających się uwarunkowań, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. W tym kontekście można uznać, że źródłem powstawania problemów społecznych są zarówno przyczyny obiektywne, jak i subiektywne. Spotykane w literaturze przedmiotu definicje kwestii społecznych wyjaśniają ich istotę w sposób bardzo ogólny. Najbardziej przejrzystą definicję opisującą istotę i specyfikę kwestii społecznych opracowali J. Auleytner i K. Głąbicka. Według nich kwestia społeczna to różnorodne potrzeby podstawowe oraz problemy ludzi, których zaspokojenia lub rozwiązania oczekuje się od państwa (władzy publicznej) w imię powszechnego akceptowania pewnych wartości humanistycznych, etycznych, moralnych, ekonomicznych itd., zapewniających sprawiedliwość społeczną, warunkujących spokój społeczny i możliwości rozwoju cywilizacyjnego. W takim ujęciu pojęcie kwestii społecznej ma zarówno charakter diagnostyczny, jak.

(2) Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. 34. i wartościujący, dotyczy bowiem stanów patologicznych występujących w danej rzeczywistości społeczno-gospodarczej i stanów społecznej świadomości1. Kwestie społeczne mogą mieć różny zakres przestrzenny (terytorialny). Ze względu na obszar oraz liczbę zamieszkującej na nim ludności można umownie wyróżnić kwestie o charakterze lokalnym (np. na szczeblu gminy, powiatu, regionu), narodowym (cały kraj), ponadnarodowym, a nawet globalnym. Rozwiązanie problemów dotyczących tych kwestii wiąże się z zastosowaniem – przez kompetentne instytucje publiczne – określonych instrumentów polityki społecznej oraz ekonomicznej, w wypadku kwestii globalnych wymaga zaś zgodnego, wspólnego działania rządów większości państw świata. Warto podkreślić, że większość kwestii społecznych ma jednak charakter oddolny, a więc generowana jest na poziomie lokalnym lub krajowym. O wyodrębnieniu kwestii społecznych w wymiarze krajowym przesądzają ich następujące właściwości2: – dotyczą one dużych grup społecznych, a niektóre posiadają charakter masowy, – sprowadzają się do niemożności zaspokojenia bardzo ważnych, z reguły podstawowych potrzeb społecznych, co prowadzi do kumulowania się negatywnych skutków związanych z niekorzystną sytuacją materialną, społeczną, a nawet polityczną, – są odbierane przez grupy społeczne jako nieprawidłowość i niesprawiedliwość oraz zakłócają, a niekiedy wykluczają ich prawidłowy rozwój, – wywołują niepokój społeczny i są źródłem napięć społecznych, a nawet ostrych konfliktów, które mogą prowadzić do kryzysu społecznego, są więc zaprzeczeniem idei tworzenia społeczeństwa obywatelskiego, – nie mogą być rozwiązane przez grupę społeczną, której dotyczą, za pomocą dostępnych jej metod i możliwości, a więc wymagają podjęcia stosownych działań przez władze państwa i ich partnerów społecznych (np. organizacje pozarządowe). Kwestie narodowe najczęściej dzieli się na przedmiotowe i podmiotowe, chociaż taka klasyfikacja nie jest ścisła, ponieważ niektóre kwestie są współzależne, istnieją więc duże trudności w precyzyjnym ustaleniu ich zasięgu społecznego – dokładnym określeniu liczby osób, których dotyczy konkretna kwestia. Ponadto wiele z kwestii społecznych, zwłaszcza nowych, nie jest poddawanych obserwacji statystycznej, a dane o ich rozmiarach są często oparte na szacunkach bądź fragmentarycznych, często pośrednich informacjach. J. Auleytner, K. Głąbicka, Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie–Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 11–12. 1. M. Szylko-Skoczny, Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 17. 2.

(3) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 35. Jedną z kwestii o charakterze podmiotowym jest kwestia osób niepełnosprawnych. Ocena skali problemu i tendencji w tym zakresie w Polsce jest przedmiotem niniejszego artykułu. 2. Niepełnosprawność jako zjawisko społeczno-ekonomiczne Według Światowej Organizacji Zdrowia niepełnosprawność to ograniczenie lub brak zdolności do wykonania czynności w sposób uważany za normalny dla człowieka, wynikające z uszkodzenia i upośledzenia fizycznych lub psychicznych funkcji organizmu3. W wyniku tego osoby niepełnosprawne nie mogą samodzielnie, częściowo lub całkowicie, prowadzić życia indywidualnego i społecznego. Skutki niepełnosprawności rozpatruje się najczęściej w aspekcie uszkodzenia ciała, niezdolności do wykonywania pewnych czynności oraz ograniczenia w odgrywaniu ról życiowych. Uszkodzenie, niezależnie od przyczyny, dotyczy nieprawidłowości budowy i wyglądu ciała oraz funkcji narządów lub układów, jest więc zaburzeniem na poziomie fizycznym. Niezdolność odzwierciedla skutki uszkodzenia w wykonywaniu czynności i aktywności danej osoby. Ograniczenia w odgrywaniu ról są zaś następstwami uszkodzenia i niezdolności, które mają wpływ na kontakty międzyludzkie i przystosowanie do otoczenia4. Do niedawna niepełnosprawność jako następstwo choroby lub urazu rozpatrywano wyłącznie z medycznego punktu widzenia. Aspekty psychospołeczne, obejmujące rzeczywiste, życiowe problemy osób niepełnosprawnych, np. ograniczenia uniemożliwiające ich uczestnictwo w życiu społecznym, nie były dotąd w pełni uwzględniane. Obecnie osoba niepełnosprawna jest postrzegana nie tylko jako jednostka z problemami chorobowymi, wymagająca odpowiedniej opieki medycznej, ale jako członek społeczności, którego prawa człowieka dotyczą w takim samym stopniu jak reszty społeczeństwa. Konieczne jest więc prowadzenie nie tylko działań zapobiegających niepełnosprawności, ale także umożliwiających osobom niepełnosprawnym pełne uczestnictwo w życiu społecznym i zawodowym, dla dobra ich samych i całego społeczeństwa. Pod względem zasięgu społecznego kwestię osób niepełnosprawnych należy zaliczyć do najważniejszych kwestii socjalnych, zarówno w Polsce, jak i na świecie. 3 A. Wilmowska, P. Goryński, Niepełnosprawność rejestrowana w systemie ubezpieczenia społecznego [w:] Sytuacja zdrowotna ludności Polski, red. B. Wojtyniak, P. Goryński, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego–Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008, s. 171.. 4 W polskim prawodawstwie niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do odgrywania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 2008 r., nr 14, poz. 32..

(4) Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. 36. Według szacunków ONZ 10% ludności całego świata jest dotknięta niepełnosprawnością, z czego na kraje słabo rozwinięte przypada 80% ogółu niepełnosprawnych5. W Polsce ostatnie pełne statystyki dotyczące liczby osób niepełnosprawnych pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 r. Ogólna populacja niepełnosprawnych wynosiła wówczas blisko 5,5 mln osób, w tym około 4,5 mln posiadało prawne potwierdzenie niepełnosprawności. W latach 1989–1996 odsetek osób niepełnosprawnych w Polsce wzrósł z 9,6% do 14,3%. Zgodnie z wynikami reprezentacyjnych badań aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) w latach 2006 i 2007 liczba niepełnosprawnych zmniejszyła się do około 3,8 mln osób, co oznacza, że 12% ludności w wieku co najmniej 15 lat posiadało prawne orzeczenie o niepełnosprawności. Zmniejszenie liczby osób niepełnosprawnych wynikało przede wszystkim ze zmiany zapisów niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym6, wprowadzających reformę orzecznictwa lekarskiego. Wprowadzone rozwiązania ustawowe polegały na uzależnieniu prawa do renty od utraty lub istotnego ograniczenia zdolności do pracy zarobkowej. Orzekanie w celu ustalenia uprawnień do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powierzono lekarzom orzecznikom ZUS. W orzecznictwie o niepełnosprawności wprowadzono następujące kategorie: całkowitą niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji, całkowitą niezdolność do pracy oraz częściową niezdolność do pracy. Zgodnie z ustawą niezdolna do pracy jest osoba, która częściowo lub całkowicie utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu ograniczenia sprawności organizmu i nie odzyska tej zdolności po przekwalifikowaniu. Częściowo niezdolna do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami, a całkowicie niezdolny do pracy jest ten, kto utracił zdolność do wykonywania jakiegokolwiek zawodu. Nowe regulacje ustawowe nie tylko zmieniły dane statystyczne dotyczące niepełnosprawnych, ale przyczyniły się również do racjonalizacji funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych i zaprzestania przyznawania świadczeń ze względów socjalnych na podstawie stwierdzonego inwalidztwa biologicznego. W wyniku wprowadzonych zmian renty otrzymują ubezpieczeni, którzy rzeczywiście utracili zdolność do pozyskiwania dochodów z pracy i którym renta zastępuje część utraconych zarobków. Dotychczasowy system rentowy został przekształcony w rzeczywiste ubezpieczenie od ryzyka utraty zdolności do pracy i zarobkowania7. T. Kowalak, Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1998, s. 143. 5. 6 Ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym, Dz.U. nr 100, poz. 461.. A. Wilmowska, P. Goryński, op. cit., s. 172.. 7.

(5) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 37. Według danych Eurostatu odsetek niepełnosprawnych w Polsce wśród ogółu ludności w wieku produkcyjnym wynosił w 2005 r. 16% i był największy w UE (rys. 1). Osoby niepełnosprawne w UE stanowią ponad 15% całkowitej liczby ludności, przy czym udział ten wzrasta w miarę starzenia się społeczeństwa8. 18 16. 16,0. 14 12 8. 7,0. 8,0. Polska. Wielka Brytania. Irlandia. 4,0. Czechy. Finlandia. Słowacja. Austria. Dania. Włochy. Łotwa. Luksemburg. Litwa. Estonia. 0,9 0,1 0,2 0,5 0,6 0,7 Malta. 0. Portugalia. 2. 1,6 1,6 1,8 1,9 1,9 2,0 Słowenia. 4. Szwecja. 6. Niemcy. %. 10,4 11,0. 10. Rys. 1. Udział osób niepełnosprawnych wśród ogółu ludności w wieku produkcyjnym w krajach UE w 2005 r. Źródło: A. Wilmowska, P. Goryński, op. cit., s. 173.. W państwach UE nie obowiązuje jedna definicja niepełnosprawności i ujednolicony system orzekania o niepełnosprawności. W konsekwencji osoba uznana w jednym z krajów za niepełnosprawną w innym może nie otrzymać takiego statusu prawnego. Sytuacja ta w znacznym stopniu utrudnia porównania skali i struktury tego zjawiska w poszczególnych krajach Wspólnoty. 3. Charakterystyka zjawiska niepełnosprawności w Polsce 3.1. Uwagi ogólne. Kwestię osób niepełnosprawnych w Polsce charakteryzują dane dotyczące m.in.: – przyczyn niezdolności do pracy, Dane opracowane przez Eurostat pochodzące z badań z 2005 r. dotyczących statystyk dochodów i warunków życia (SILC). 8.

(6) Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. 38. – orzecznictwa o niezdolności do pracy w celu przyznania świadczeń rentowych, – liczby osób, którym przyznano renty z tytułu niezdolności do pracy, i świadczeniobiorców, – struktury rent z tytułu niezdolności do pracy według stopnia niepełnosprawności i wieku, – aktywności zawodowej niepełnosprawnych i poziomu ich wykształcenia, – przyczyn bierności zawodowej, – stopy bezrobocia, – sytuacji społeczno-ekonomicznej niepełnosprawnych, – skuteczności rehabilitacji leczniczej mającej na celu poprawę lub przywrócenie zdolności do zarobkowania. 3.2. Przyczyny niezdolności do pracy. Według danych ZUS w latach 1990–2003 najczęstszą przyczyną niepełnosprawności w Polsce były schorzenia układu krążenia, kostno-stawowego, zaburzenia psychiczne i choroby układu nerwowego (około 70%). Od 2004 r. znacznie wzrósł udział chorób nowotworowych. W 2007 r. wśród głównych przyczyn wymienianych w orzeczeniach o niezdolności do pracy znalazły się: choroby układu krążenia (23,3%), nowotwory (20,1%) oraz choroby układu kostno-stawowego (19%). Zmniejszył się odsetek orzeczeń wydawanych z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania (z 17,8% w 2004 r. do 14,3% w 2007 r.) oraz chorób układu nerwowego (z 8,6% w 2005 r. do 8% w 2007 r.)9. 3.3. Niezdolność do pracy w świetle orzecznictwa. W latach 2000–2007 niemal o połowę spadła liczba orzeczeń, w których po raz pierwszy stwierdzano niezdolność do pracy (z 104,8 tys. do 57,2 tys.). Spośród orzeczeń wydanych w 2007 r. 8,4% stanowiły dokumenty stwierdzające całkowitą niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji, 39,2% – całkowitą niezdolność do pracy, a 52,4% – częściową niezdolność do pracy. Od 2004 r. wydaje się coraz mniej orzeczeń o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji, natomiast liczba orzeczeń o całkowitej niezdolności do pracy wykazuje tendencję wzrostową (z 27,8% w 2000 r. do 39,2% w 2007 r.). Z analizy wydanych orzeczeń z uwzględnieniem płci osób ubiegających się o przyznanie renty wynika, że w 2007 r. mężczyznom wydano 64,2% orzeczeń pierwszorazowych, to jest o prawie 80% więcej niż kobietom. Również we wcześniejszych latach udział orzeczeń wydanych mężczyznom był większy niż J. Tomczyk, Przestrzenne zróżnicowanie współczynników częstości orzekania o niezdolności do pracy w 2007 roku, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa, sierpień 2008, s. 4. 9.

(7) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 39. w wypadku kobiet i wahał się od 59,6% w 2000 r. do 64,3% w 2006 r. Najwięcej orzeczeń wydano osobom w wielu 45–54 lat, podobnie jak w latach poprzednich, zarówno w wypadku mężczyzn, jak i kobiet10. Miernikiem natężenia niezdolności do pracy w danym roku jest liczba wydanych orzeczeń, w których po raz pierwszy stwierdza się niezdolność do pracy w celu przyznania świadczeń rentowych, przypadająca na 100 tys. pracujących (bez rolników indywidualnych i osób pracujących w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego). Z analizy współczynnika natężenia niezdolności do pracy przeprowadzonej na podstawie materiałów ZUS wynika, że w latach 2000–2007 nastąpił duży spadek jego wartości (o 41,9%: z 914 do 531 orzeczeń na 100 tys. pracujących osób). Natężenie niezdolności do pracy było dużo niższe wśród kobiet (428 orzeczeń) niż mężczyzn (613 orzeczeń) i silnie zależne od wieku (największe w grupie wiekowej 55–59 lat wśród kobiet i powyżej 60. roku życia wśród mężczyzn). Tabela 1. Natężenie niezdolności do pracy w Polsce w 2007 r. według województw Wyszczególnienie. ogółem. Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie. 531 577 801 786 547 482 408 438 337 426 381 375 470 456 727 746 641. Źródło: J. Tomczyk, op. cit., s. 24. Ibidem, s. 3, 11–12, 22.. 10. Współczynnik niezdolności do pracy całkowita niezdolność całkowita do pracy i samodzielnej niezdolność egzystencji do pracy 45 208 65 233 72 283 27 332 35 248 45 221 57 131 46 175 22 183 35 154 39 154 53 162 30 179 29 207 15 345 39 239 73 258. częściowa niezdolność do pracy 278 279 446 427 264 216 220 217 132 237 188 160 261 220 367 468 310.

(8) Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. 40. O ile w 2000 r. wśród 914 orzeczeń stwierdzających niezdolność do pracy, wydanych na każde 100 tys. osób pracujących, 82 dotyczyły całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji, 254 – całkowitej niezdolności do pracy, a 578 – częściowej niezdolności do pracy, o tyle w 2007 r. na 531 takich orzeczeń 45 stanowiły orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji (spadek o 45,1%), 208 – orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy (spadek o 18,1%), a 278 – orzeczenia o częściowej niezdolności do pracy (spadek aż o 51,9%)11. Wartości współczynnika natężenia niezdolności do pracy były zróżnicowane w przekroju terytorialnym (tabela 1). W 2007 r. w klasyfikacji pod względem wysokości tego współczynnika na pierwszym miejscu znalazło się województwo kujawsko-pomorskie (801 nowych orzeczeń o niezdolności do pracy na 100 tys. pracujących), na ostatnim zaś, z najniższą wartością współczynnika natężenia, województwo opolskie (337). W wypadku całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji najwyższą wartość współczynnik natężenia osiągnął w województwie zachodniopomorskim (73) i kujawsko-pomorskim (72). Najniższy współczynnik charakteryzował województwo warmińsko-mazurskie (15). W klasyfikacji województw pod względem całkowitej niezdolności do pracy najwyższy współczynnik odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim (345), a najniższy w małopolskim (131). Jeśli chodzi o częściową niezdolność do pracy, najwyższy współczynnik natężenia zanotowano w województwie wielkopolskim, gdzie na 100 tys. pracujących przypadało aż 468 nowych orzeczeń, najniższy zaś w województwie opolskim (132), gdzie był on ponad dwukrotnie niższy od średniej w kraju. 3.4. Renty jako odzwierciedlenie zjawiska niezdolności do pracy. Zmniejszająca się liczba orzeczeń pierwszorazowych ustalających niezdolność do pracy oraz korzystne zmiany wartości współczynnika natężenia niezdolności do pracy znajdują odzwierciedlenie w liczbie osób pobierających renty. W latach 2001–2007 obniżyła się liczba osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy. W 2001 r. renty pobierało 2,5 mln osób, w 2005 r. – około 2 mln osób, a w latach 2006 i 2007 – po około 1,5 mln osób. Większy spadek liczby osób pobierających renty w 2006 r. w stosunku do 2005 r. wynikał także z art. 24a Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z nim od 1 stycznia 2006 r. osobom, które osiągnęły wiek uprawniający do emerytury oraz podlegały ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom. 11. J. Tomczyk, op. cit., s. 5, 24..

(9) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 41. emerytalnemu i rentowemu, przyznaje się zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy emeryturę z urzędu12. Obniża się średni wiek osób pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy. W 2005 r. wynosił 57,7 roku, a w 2007 r. już tylko 55,7 roku. W wypadku mężczyzn było to, odpowiednio, 57,1 roku i 56,2 roku, kobiet zaś – 58,5 i 54,8 roku. W latach 2005–2007 wzrósł odsetek mężczyzn pobierających rentę (z 58,2% do 63,6%), obniżył się natomiast udział kobiet (z 41,8% do 36,7%). Zmianom uległa także struktura rent z tytułu niezdolności do pracy przyznawanych w latach 2001–2007 ze względu na stopień niezdolności. W 2007 r. najniższy odsetek rent (7,3%) dotyczył rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji, najwyższy zaś (60,5%) – rent z powodu częściowej niezdolności. W obu przypadkach wystąpiła tendencja spadkowa nasilenia zjawiska. Z kolei rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przyznaje się coraz więcej (28,4% w 2001 r., 32,2% w 2007 r.). Przeciętna miesięczna wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy w 2007 r. wynosiła 1011,47 zł i stanowiła 44,5% przeciętnego wynagrodzenia – o 2,3–3,5 pkt procentowego mniej niż we wcześniejszych latach13. 3.5. Aktywność zawodowa niepełnosprawnych. Sytuacja społeczno-ekonomiczna osób niepełnosprawnych zależy od ich sytuacji na rynku pracy. W analizie tego zjawiska, obejmującej głównie sytuację w okresie od I kwartału 2001 r. do II kwartału 2008 r., wykorzystano wyniki BAEL (tabela 2). W II połowie 2008 r. liczba osób niepełnosprawnych w wieku co najmniej 15 lat, które posiadały prawne potwierdzenie niepełnosprawności, wynosiła 3678 tys. (w porównaniu do 2001 r. spadła o 616 tys.). Wśród nich było tylko 558 tys., tj. 15,2%, aktywnych zawodowo. Zbiorowość osób biernych zawodowo liczyła 3120 tys. W grupie aktywnych zawodowo około 88% osób, tj. 489 tys., pracowało, a 69 tys. było bezrobotnych. Wskaźnik zatrudnienia wynosił 13,3% i był o 0,7 pkt procentowego wyższy niż w 2006 r., w którym osiągnął najniższy poziom w analizowanym okresie (12,6%). Stopa bezrobocia wynosiła 12,4%. Zmniejszyła się również liczba osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym (18–59/64 lat): w II kwartale 2008 r. wynosiła 2192 tys., co oznacza spadek o 371 tys. osób w stosunku do 2001 r. Współczynnik aktywności zawodowej w tej grupie był zdecydowanie wyższy i ukształtował się na poziomie 23,5%, co ozna12 Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2007 r., ZUS, Departament Statystyki, Warszawa, maj 2008. 13. Ibidem, s. 15, 38..

(10) 2458. 2280. 2192. 2006. II kwartał 2008. 2007. 2005. 2259. 2386. 2462. 2004. 2003. 2555. 2563. 2002. 2001. 566. 3678. 2007. 3753. II kwartał 2008 658. 516. 511. 503. 570. 576. 584. 668. 558. 571. 663. 3806. 2005. 4085. 2006. 677. 690. 775. 4175. 4167. 2004. 2003. 4298. 794. razem. 4294. 2002. 2001. Okres. 451. 439. 416. 444. 446. 471. 523. 535. 489. 494. 481. 535. 544. 574. 637. 656. w tys.. pracujący. 66. 72. 87. 125. 130. 112. 135. 132. 69. 73. 90. 128. 133. 116. 139. 138. bezrobotni. Aktywni zawodowo. 1676. 1748. 1777. 1816. 1882. 1878. 1897. 1895. 3120. 3187. 3235. 3422. 3490. 3485. 3523. 3500. Bierni zawodowo. 23,5. 22,6. 22,1. 23,9. 23,4. 23,7. 25,8. 26,1. 15,2. 15,1. 15,0. 16,2. 16,2. 16,5. 18,0. 18,5. Wskaźnik aktywności zawodowej. 20,4. 19,4. 18,2. 18,6. 18,1. 19,1. 20,5. 20,9. 15,8. 16,5. 19,2. 20,0. 19,5. 19,0. 19,4. 18,8. w%. Wskaźnik zatrudnienia. Źródło: Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy w Polsce w 2008 r., www.niepelnosprawni.gov.pl, dostęp: 18.07.2008.. Osoby w wieku produkcyjnym. Osoby w wieku co najmniej 15 lat. Wyszczególnienie. Ogółem. Tabela 2. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w latach 2001–2008 (zestawienie średnioroczne). 12,8. 14,1. 17,3. 21,9. 22,6. 19,2. 20,5. 19,8. 17,7. 16,3. 11,5. 11,3. 11,6. 13,7. 14,7. 14,3. Stopa bezrobocia. 42. Grażyna Holik, Zygmunt Nowak.

(11) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 43. czało, że 516 tys. osób było aktywnych zawodowo. Spośród nich 451 tys. pracowało, a 66 tys. było bezrobotnych. Liczba osób biernych zawodowo wynosiła 1676 tys. W 2007 r. została powstrzymana spadkowa tendencja współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia. W II kwartale 2008 r. w grupie osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wskaźnik zatrudnienia wyniósł 20,4% przy stopie bezrobocia 12,8%. Na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych duży wpływ ma stopień niepełnosprawności14. W populacji niepełnosprawnych w wieku co najmniej 15 lat w II kwartale 2008 r. 26,8% osób posiadało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne)15 – wzrost o 1,5% w stosunku do 2007 r. – 38,2% o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równoważne)16 – wzrost o 2,2% – a 35% orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności (lub równoważne)17 – spadek o 3,7%. W zbiorowości osób w wieku produkcyjnym udział osób ze znaczną niepełnosprawnością był mniejszy przy wyraźnie wyższym odsetku osób z lekką niepełnosprawnością (odpowiednio: 18,5%, 39,6%, 41,9%; tabela 3). Tabela 3. Osoby niepełnosprawne w wieku co najmniej 15 lat i w wieku produkcyjnym według stopnia niesprawności i aktywności zawodowej w II kwartale 2008 r. (w %) Osoby niepełnosprawne. Wyszczególnienie W wieku co najmniej 15 lat. W wieku produkcyjnym Aktywni zawodowo w wieku produkcyjnym Pracujący. o znacznym stopniu niepełnosprawności. o umiarkowanym o lekkim stopniu stopniu ogółem niepełnosprawności niepełnosprawności. 26,8. 38,2. 35,0. 100. 18,5. 39,6. 41,9. 100. 6,8. 37,5. 55,7. 100. 7,0. 36,0. 57,0. 100. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bieżąca sytuacja…, s. 3–4.. 14 Bieżąca sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy – na podstawie BAEL, bezrobocia rejestrowanego i innych danych statystycznych. Opracowania analityczno-tabelaryczne, www.niepelnosprawni.gov.pl, dostęp: 18.09.2008.. 15 I grupa inwalidztwa lub całkowita niezdolność do pracy oraz do samodzielnej egzystencji bądź orzeczenie o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym w połączeniu z uprawnieniem do zasiłku.. II grupa inwalidztwa lub całkowita niezdolność do pracy.. 16. III grupa inwalidztwa lub częściowa niezdolność do pracy bądź orzeczenie o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego. 17.

(12) 44. Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. W II kwartale 2008 r. wśród ogółu osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym aktywnych zawodowo było 55,7% osób z lekkim stopniem niepełnosprawności (61,4% w 2007 r.), 37,5% z umiarkowanym (32,1% w 2007 r. ) oraz 6,8% ze znacznym (7% w 2007 r.). W grupie osób pracujących wartości te były zbliżone i wynosiły, odpowiednio, 57%, 36% i 7%. Większość pracujących osób niepełnosprawnych w wieku co najmniej 15 lat oraz w wieku produkcyjnym stanowili pracownicy najemni. Według danych BAEL w II kwartale 2008 r. wynosili oni, odpowiednio, 64,6% i 67,4% ogółu pracujących osób niepełnosprawnych w danej grupie wiekowej. Osoby te były zatrudnione głównie w sektorze prywatnym – 77,6% w wypadku osób w wieku 15 lat i starszych oraz 78,3% w wypadku osób w wieku produkcyjnym. Najwięcej osób pracowało jako rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy (28%), przy prostych pracach (17,3%), w usługach i jako sprzedawcy (14,9%), jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (10,6%), technicy i średni personel (8,4%), specjaliści (7,3%) oraz operatorzy i monterzy maszyn bądź urządzeń (7,1%). Większe szanse na znalezienie pracy miały osoby z wyższym wykształceniem. W drugiej połowie 2008 r. wykształcenie wyższe posiadało zaledwie 5,7% osób niepełnosprawnych. Wykształceniem co najmniej średnim legitymowało się 32,4% osób w wieku produkcyjnym, a zasadniczym zawodowym – aż 40,3% osób. Zdecydowana większość niepełnosprawnych pracowników najemnych pracowała w zakładach pracy chronionej. Zatrudnianie ich było zatem dofinansowywane ze środków publicznych. Środki z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) i budżetu państwa są przeznaczone na dofinansowywanie wynagrodzeń osób niepełnosprawnych oraz refundowanie składek na ubezpieczenie społeczne. Z danych zamieszczonych w tabeli 4 wynika, że w systemie obsługi dofinansowań PFRON w latach 2004–2007 wzrastała liczba zarejestrowanych osób niepełnosprawnych pracujących w zakładach pracy chronionej i na otwartym rynku. W grudniu 2007 r. w zakładach pracy chronionej zatrudnionych było 179 tys. osób niepełnosprawnych, a 42 tys. podjęło pracę na otwartym rynku. Według danych BAEL we wrześniu 2008 r. liczebność pracujących niepełnosprawnych zmniejszyła się, odpowiednio, do 166 tys. oraz 38,7 tys. W porównaniu do 2004 r. wzrósł udział pracowników z otwartego rynku (14% w grudniu 2004 r., 15,9% w grudniu 2005 r., 17,9% w grudniu 2006 r., 19,2% w grudniu 2007 r. i 19% we wrześniu 2008 r.). Było to spowodowane zmniejszeniem się liczby pracodawców prowadzących zakłady pracy chronionej (w stosunku do sytuacji z grudnia 2004 r. w grudniu 2007 r. spadek wyniósł ponad 10%). Wzrosła natomiast liczba pracodawców na otwartym rynku pracy (o około 65%)..

(13) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 45. Istotnym problemem jest bierność zawodowa osób niepełnosprawnych, szczególnie w wypadku osób w wieku produkcyjnym. W drugiej połowie 2008 r. liczba osób niepełnosprawnych biernych zawodowo w wieku 15 lat i starszych wynosiła 3120 tys., co stanowiło 84,8% niepełnosprawnych ogółem (zob. tabela 1). Biernych zawodowo w wieku produkcyjnym było 1676 tys., tj. 76,4%. To niepokojące zjawisko jest obserwowane już od dłuższego czasu. Tabela 4. Liczba osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym zarejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań PFRON oraz liczba pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne Wyszczególnienie Pracownicy niepełnosprawni ogółem (w tys.). Pracownicy niepełnosprawni w zakładach pracy chronionej (w przeliczeniu na pełny etat) Pracownicy na otwartym rynku pracy (w przeliczeniu na pełny etat). Pracodawcy ogółem. Pracodawcy prowadzący zakład pracy chronionej Pracodawcy na otwartym rynku pracy. 2004. Grudzień. 2005. 2006. 2007. 200,7. 206,8. 212,8. 220,4. 172,6. 173,9. 174,1. 178,7. 28,1. 32,9. 37,9. 41,7. 6585. 7290. 7949. 9012. 4122. 4934. 5698. 6797. 2463. 2356. 2251. 2215. Źródło: Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy w Polsce w 2008 r., www.niepelnosprawni.gov.pl, dostęp: 10.10.2008.. Udział osób niepełnosprawnych biernych zawodowo w wieku 15 lat i starszych oraz w wieku produkcyjnym był wyższy w miastach niż na wsi. W wypadku osób w wieku produkcyjnym większą bierność zawodową przejawiali mężczyźni (57,3%) niż kobiety (42,7%). Wśród biernych zawodowo w wieku produkcyjnym wyższe wykształcenie posiadało zaledwie 4,3% niepełnosprawnych. Najwięcej osób w tej grupie miało wykształcenie podstawowe i zawodowe (70,4%). Aż 89% biernych zawodowo w wieku produkcyjnym wskazywało chorobę i niesprawność jako przyczynę nieposzukiwania pracy. Wśród nich były osoby o różnym stopniu niepełnosprawności. Największy udział stanowiły te z umiarkowanym (39,8%) i lekkim (36,9%) stopniem niepełnosprawności, a najmniejszy – ze znacznym stopniem (23,3%). 3.6. Sytuacja materialna osób niepełnosprawnych. Mała aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych znajduje odzwierciedlenie w strukturze tej grupy ze względu na źródła utrzymania. Głównymi źródłami utrzymania osób niepełnosprawnych w drugiej połowie 2008 r. (podobnie jak i wcześniej) były: renta z tytułu niezdolności do pracy (46,4%), emerytura (31,9%),.

(14) Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. 46. inne świadczenia społeczne (8,1%), praca (8,5%), inne niezarobkowe źródła utrzymania (2%), pozostawanie na utrzymaniu innych osób (3,1%). W wypadku osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym do głównych źródeł utrzymania należały: renta z tytułu niezdolności do pracy (65%), praca (13,8%), emerytura (6,3%), inne świadczenia społeczne (8,9%). Niepokój budzi to, że wśród osób w wieku produkcyjnym aż dla 65% renta była głównym źródłem utrzymania18. Jak wspomniano, w 2007 r. przeciętna miesięczna wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy stanowiła około 44,5% przeciętnego wynagrodzenia. Sytuacja ekonomiczna przeważającej części osób niepełnosprawnych była więc bardzo trudna. Zgodnie z oszacowaniem dokonanym na podstawie wyników badania gospodarstw domowych, przeprowadzonym przez GUS w 2007 r., stopa ubóstwa skrajnego, określająca udział osób żyjących w gospodarstwach domowych o wydatkach niższych niż kwota ustalona jako minimum egzystencji19, wynosiła 6,6%. W wypadku gospodarstw domowych z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną (o prawnie stwierdzonej niepełnosprawności) jej poziom wynosił 8,4%. Jeśli osoba niepełnosprawna pełniła funkcję głowy gospodarstwa domowego, wówczas wartość tego wskaźnika wynosiła 9,1%. Jeśli w gospodarstwie było przynajmniej jedno dziecko poniżej 16. roku życia posiadające orzeczenie o niepełnosprawności, to stopa ubóstwa sięgała 14,2%. Dla porównania: w gospodarstwach domowych bez osób niepełnosprawnych wskaźnik ten kształtował się na poziomie 6%20. Z przeprowadzonej analizy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce wynika, że jednym z podstawowych zagrożeń w tej grupie jest duża bierność zawodowa i związane z tym konsekwencje społeczno-ekonomiczne. 3.7. Rehabilitacja jako szansa przywrócenia zdolności do pracy. W orzecznictwie o niepełnosprawności w Polsce określono również uprawnienie do świadczenia rehabilitacyjnego. Celem świadczeń w zakresie rehabilitacji (zarówno medycznej, jak i zawodowej) jest przywrócenie ubezpieczonym zdolności do pracy zarobkowej. Aby proces ten był efektywny, działania rehabilitacyjne muszą być podejmowane jak najwcześniej, gdyż skraca się okres leczenia oraz zapobiega powstaniu lub utrwaleniu kalectwa. Rehabilitacja jest również niezbędnym warunkiem późniejszego przygotowania do pracy i znalezienia odpowiedniego zatrudnienia. Bieżąca sytuacja…, s. 17–20.. 18. W minimum egzystencji ustalonym przez IPiSS uwzględniono jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odkładane w czasie, a konsumpcja mniejsza niż na tym poziomie prowadzi do wyniszczenia biologicznego. 19. 20. Bieżąca sytuacja…, s. 20..

(15) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 47. W tabeli 5 zaprezentowano dane statystyczne obrazujące zmiany, jakie nastąpiły w liczbie i strukturze orzeczeń pierwszorazowych, na podstawie których stwierdza się niezdolność do pracy i uprawnia do świadczeń rehabilitacyjnych. W latach 2004–2007 wzrastała ogólna liczba orzeczeń o niezdolności do pracy i uprawnieniach do świadczeń rehabilitacyjnych. W 2004 r. przeważały orzeczenia o niezdolności do pracy (71,4%), a uprawnienia do świadczeń rehabilitacyjnych otrzymało 28,3% osób. W 2007 r. struktura ta uległa zmianie: 67%, tj. 127,6 tys. osób, otrzymało uprawnienia do świadczeń rehabilitacyjnych, wobec 33%, tj. 62,7 tys. osób, orzeczono niezdolność do pracy. Tabela 5. Orzeczenia pierwszorazowe ustalające niezdolność do pracy, uprawnienia do świadczeń rehabilitacyjnych i celowość przekwalifikowania zawodowego w latach 2004–2007 Wyszczególnienie Orzeczenia ogółem. Orzeczenia o niezdolności do pracy Orzeczenia o celowości przekwalifikowania zawodowego. Orzeczenia o uprawnieniach do świadczenia rehabilitacyjnego. Osoby pobierające renty z tytułu niezdolności do pracy, które po raz pierwszy podjęły wypłatę. 2004. 2005. 2006. 2007. w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w % 68,3. 95,6. 71,4. 100. 136,1 69,9. 51,3. 100. 182,8. 100. 190,5 62,7. 32,9. 0,2. 0,3. 0,2. 0,2. 0,2. 0,2. 0,2. 0,1. 27,1. 28,3. 66. 48,5. 116,7. 63,8. 127,6. 67. 59,7. –. 52,4. –. 50,3. –. 50,1. –. 65,9. 36. 100. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2005–2007, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2006–2008; P. Kubalczak, Emerytury i renty przyznawane w latach 2004–2007 finansowane z FUS, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa, 2005–2008.. W analizowanym okresie sukcesywnie zmniejszała się też liczba osób, którym po raz pierwszy wypłacono renty z tytułu niezdolności do pracy. Może to świadczyć o wzrastającej roli rehabilitacji w procesie leczenia. Potwierdzeniem tego są wyniki programu prewencji rentowej, realizowanego przez ZUS, które przedstawiono w tabeli 6. Program rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej jest skierowany do ubezpieczonych osób w wieku produkcyjnym, które w wyniku następstw chorób i urazów są zagrożone utratą zdolności do pracy, ale rokują odzyskanie tej zdolności po zastosowaniu odpowiedniego leczenia rehabilitacyjnego. Przyjęto, że rehabilitacja jest skuteczna, jeśli po jej zakończeniu ubezpieczony nie pobiera żadnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego przez 12 miesięcy od daty.

(16) Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. 48. zakończenia leczenia w ośrodku rehabilitacyjnym lub gdy jedynym świadczeniem pobieranym po rehabilitacji jest zasiłek chorobowy do 20 dni21. Tabela 6. Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w latach 2002–2006 i w pierwszym roku po jej zakończeniu Wyszczególnienie. Liczba ubezpieczonych poddanych rehabilitacji leczniczej (w tys.) Odsetek rencistów kierowanych na rehabilitację leczniczą. Skuteczność rehabilitacji leczniczej (tys./%). Ubezpieczeni, którzy po zakończeniu rehabilitacji nie pobierali żadnych świadczeń (tys./%). Ubezpieczeni, którzy pobierali jedynie zasiłek chorobowy do 20 dni (tys./%). 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 65,8. 64,4. 53,2. 53,6. 68. 50,2. 42,7. 38,8. 31,1. 21,1. 21,2/32,2 19,4/30,2. 15,3/28,7 20,5/38,3 28,1/41,2. 16,6/25,2 14,2/22,1 10,5/19,8 13,1/24,4 19,5/28,6 4,6/7. 5,2/8,1. 4,8/8,9. 7,4/13,9. 8,6/12,6. Źródło: M. Łabęcka, Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2002, 2004 i 2006 r., ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2004–2008; Ubezpieczeni po upływie dwóch lat od zakończenia rehabilitacji leczniczej, której zostali poddani w 2003 r. w ramach prewencji rentowej ZUS, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2006, s. 63–64; M. Łabęcka, E. Kocemba-Gumowska, Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2005 r., ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2007.. Na podstawie danych zamieszczonych w tabeli 6 można stwierdzić, że w latach 2002–2006 zmieniała się ogólna liczba osób poddawanych rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji ZUS. Od 2005 r. stałe wzrastała liczba osób kończących rehabilitację. W 2006 r. rehabilitację ukończyło 68 tys. osób zagrożonych całkowitą lub częściową utratą zdolności do pracy zarobkowej albo pobierających renty okresowe. Z roku na rok zmniejszał się odsetek osób pobierających przed rehabilitacją okresową rentę z tytułu niezdolności do pracy. W 2002 r. renciści stanowili 50,2% skierowanych, w 2003 r. – 42,7%, a w 2006 r. – 27,1%. Ponad 93% rencistów kierowanych na leczenie rehabilitacyjne było częściowo niezdolnych do pracy. Od 2005 r. skuteczność rehabilitacji jest coraz większa. W 2006 r. rehabilitacja okazała się skuteczna w wypadku 28,1 tys. rehabilitowanych, tj. 41,2% badanej populacji. W porównaniu do 2005 r. efektywność zwiększyła się o prawie 3 pkt procentowe, a w porównaniu do 2002 r. o 9 pkt. Można więc uznać, że w wyniku M. Łabęcka, Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2006 r., ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2008, s. 35. 21.

(17) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 49. przeprowadzonego leczenia rehabilitacyjnego w wypadku coraz większej liczby osób przywracana jest zdolność do pracy. Jest to pozytywne zjawisko, ale nie zawsze niepełnosprawne osoby gotowe podjąć pracę są w stanie ją zdobyć z uwagi na brak odpowiednich kwalifikacji zawodowych, bariery psychiczne, stosunek ich rodzin do pracy, utrudniony dostęp do informacji, bariery architektoniczne, niedostosowany system transportu, obawę przed utratą świadczeń (tzw. pułapka rentowa). 4. Podsumowanie Sytuacja społeczno-ekonomiczna osób niepełnosprawnych w Polsce ulega stopniowej poprawie. Po 1989 r. niepełnosprawni przestali być grupą izolowaną społecznie. Wynika to, z jednej strony, z realizowanej polityki państwa wobec osób niepełnosprawnych, z drugiej zaś, z dynamicznego rozwoju instytucji pozarządowych, których celem są m.in. działania na rzecz poprawy warunków życia osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Wstąpienie Polski do UE sprawiło ponadto, że poprawiła się jakość prawa krajowego odnoszącego się do osób niepełnosprawnych, w którym uwzględniono wiele unijnych standardów. Polska stosuje również otwartą metodę koordynacji polityki społecznej w ramach Wspólnoty. Dziedziną objętą koordynacją są kwestie dotyczące ochrony socjalnej i integracji społecznej, w tym osób niepełnosprawnych. W związku z tym państwa członkowskie zostały zobowiązane do przygotowania – zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej – krajowych programów „Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna na lata 2008–2010”. 16 grudnia 2008 r. Rada Ministrów przyjęła taki program22. Jednym z trzech obszarów objętych programem jest integracja społeczna, w ramach której przewidziano działania mające na celu poprawę aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych dotychczas biernych zawodowo. Zwraca się w nim uwagę na konieczność wzmocnienia koordynacji sfery rehabilitacji zawodowej ze sferą świadczeń, m.in. przez: – utworzenie stabilnych ram prawnych sprzyjających zatrudnianiu osób niepełnosprawnych; – rozwój usług doradztwa zawodowego i wsparcia – w zakresie doradztwa finansowego, zdrowotnego, rehabilitacji społecznej; – utworzenie prawnych możliwości przeciwdziałania dyskryminacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy oraz przeprowadzenie zmian w systemie świadczeń w celu ograniczenia czynników zniechęcających do podejmowania pracy (zmniejszanie lub zawieszanie świadczeń); Krajowy program „Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna na lata 2008–2010”, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, grudzień 2008, s. 4, 33–34. 22.

(18) 50. Grażyna Holik, Zygmunt Nowak. – objęcie nowymi formami wsparcia – indywidualnymi programami rehabilitacyjnymi osób niepełnosprawnych w największym stopniu zagrożonych wykluczeniem społecznym (np. osób z rzadko występującymi rodzajami niepełnosprawności); programy te będą współfinansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego (przewiduje się, że w latach 2008–2010 skorzysta z tej formy wsparcia 6 tys. osób niepełnosprawnych). Do 2010 r. planuje się ponadto: – dostosowanie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych do wymogów UE dotyczących pomocy publicznej, w tym m.in. sposobu i zakresu udzielania pomocy przedsiębiorcom na zatrudnianie i szkolenie osób niepełnosprawnych, – opracowanie ustawy o języku migowym, – przygotowanie projektu ustawy o wyrównywaniu szans osób niepełnosprawnych (2 grudnia 2008 r. projekt podobnej ustawy, opracowany z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji, został przekazany Premierowi RP). Polityka wyrównywania szans osób niepełnosprawnych znajduje również odzwierciedlenie w realizowanej w Polsce strategii lizbońskiej i europejskiej strategii zatrudnienia. Tworzenie warunków, w których osoby niepełnosprawne mogą przezwyciężyć trudne sytuacje życiowe, a nie są do tego wystarczające ich środki i możliwości, należy do podstawowych obowiązków i kompetencji państwa. W ostatnich latach można zaobserwować, że z obowiązków tych władza publiczna wywiązuje się coraz lepiej, podejmując różnorodne działania w sferze organizacyjnej, prawnej i finansowej, w ramach prowadzonej polityki społecznej i ekonomicznej. Mimo to nadal liczne bariery utrudniają sytuację życiową osób niepełnosprawnych w Polsce, np. w dziedzinie aktywności zawodowej, korzystania ze świadczeń publicznej ochrony zdrowia, sytuacji materialnej i warunków życiowych, uczestnictwa w życiu kulturalnym itp. Rozwiązywanie kwestii społecznych dotyczących osób niepełnosprawnych, a zwłaszcza ich integracji społecznej i zapobiegania wykluczeniu (marginalizacji), powinno koncentrować się na przygotowywaniu ich do aktywnego życia w otwartej społeczności oraz do odgrywania różnorakich ról w życiu zawodowym i społecznym. Oprócz działań podejmowanych przez instytucje państwowe konieczne jest także edukowanie społeczeństwa o sytuacji osób niepełnosprawnych oraz zachęcanie do zaangażowania się w proces wyrównywania szans tej dyskryminowanej grupy społecznej. Literatura Auleytner J., Głąbicka K., Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie–Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001..

(19) Kwestia osób niepełnosprawnych…. 51. Bieżąca sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy – na podstawie BAEL, bezrobocia rejestrowanego i innych danych statystycznych. Opracowania analityczno-tabelaryczne, www.niepelnosprawni.gov.pl, dostęp: 18.09.2008. Kowalak T., Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1998. Krajowy program „Zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna na lata 2008–2010”, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, grudzień 2008. Kubalczak P., Emerytury i renty przyznawane w latach 2004–2007 finansowane z FUS, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2005–2008. Łabęcka M., Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2002, 2004 i 2006 r., ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2004–2008. Łabęcka M., Ubezpieczeni po upływie dwóch lat od zakończenia rehabilitacji leczniczej, której zostali poddani w 2003 r. w ramach prewencji rentowej ZUS, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2006. Łabęcka M., Kocemba-Gumowska E., Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2005 r., ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2007. Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy w Polsce w 2008 r., www.niepełnosprawni.gov.pl, dostęp: 10.10.2008. Szylko-Skoczny M., Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004. Tomczyk J., Przestrzenne zróżnicowanie współczynników częstości orzekania o niezdolności do pracy w 2007 roku, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa, sierpień 2008. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 2008 r., nr 14, poz. 32. Ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym, Dz.U. nr 100, poz. 461. Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2005–2008, ZUS, Departament Statystyki, Warszawa 2006–2008. Wilmowska A., Goryński P., Niepełnosprawność rejestrowana w systemie ubezpieczenia społecznego [w:] Sytuacja zdrowotna ludności Polski, red. B. Wojtyniak, P. Goryński, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego–Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008. Economic and Social Issues Concerning Individuals with Disabilities in Poland The article presents an overview of social and economic issues concerning individuals with disabilities in Poland. After characterising the different aspects of disability, both from a medical and psycho-social point of view, trends shaping this issue in Poland are discussed based on various criteria illustrating its scale and structure in recent years. In the analytical considerations, a good deal of space is devoted to the professional activity of this group and its entitlement to rehabilitation-pension benefits, depending on the court ruling and degree of disability. Current trends in state action undertaken to promote the social integration of individuals with disabilities in Poland are presented in the conclusion..

(20)