Genowefa Sobczyk
Podstawy formowania strategii
rozwoju usług bytowych
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 305-328
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X III, 20 SECTIO H 1989
Z a k ła d E k o n o m i k i P r z e m y s ł u W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S
G e n o w e f a S O B C Z Y K
Podstawy formowania strategii rozwoju usług bytowych
Основы ф орм ировани я стратегии развития бы товы х услуг T he B asis for th e F orm u lation of th e S tra teg y of D evelop m en t
of th e S erv ice s C oncerning the L iv in g C onditions
We w spółczesnych w a ru n k ach gospodarow ania coraz pow szechniej w skazuje się na konieczność form ułow ania w ieloletniej w izji rozw ojow ej całej gospodarki oraz poszczególnych jej podsystem ów . P rzygotow anie takiego p ro g ram u działania poprzez określenie celów, dróg i środków ich osiągania m a c h a ra k te r strategiczny. Składnikiem stra te g ii rozw oju spo łeczno-ekonom icznego k ra ju jest rozwój sfery usług, a w ty m tak że usług bytow ych. U sługi są bowiem niezbędnym elem entem s tru k tu ry gospo darczej każdego k ra ju . P rzesłan k ą w zrostu ich ro li i znaczenia je s t roz wój gospodarki, a zwłaszcza p ro dukcyjnych jej działów, ale z drugiej stro n y sp raw n y i ekonom icznie efekty w n y przebieg procesów re p ro d u k cji społecznej w ym aga coraz to większego zakresu czynności, o b e jm u ją cych obsługę procesów produkcyjnych, jak i zatrudn ion ych w nich p ra cowników.
U sługi bytow e, stanow iące głów ny przedm iot zainteresow an ia w n i niejszym a rty k u le, o b ejm u ją ogół społecznie użytecznych czynności za ku py w an y ch przez konsum enta na zasadzie dobrow olnego w yboru, zas p o k ajający ch e lem en tarn e potrzeby gospodarstw dom ow ych i odbiorców zbiorow ych oraz n iek tó re potrzeby osobiste ludności. Zgodnie z zakresem u słu g stosow anym od 1986 r. w planow aniu i spraw ozdaw czości s ta ty s tycznej, do usług bytow ych zalicza się n astęp u jące g ru p y rodzajow e usług: przem ysłow e, budow lane, handlow e, pralnicze, gazyfikacji bez przew odow ej, w zakresie opieki zdrow otnej św iadczone przez lekarsk ie spółdzielnie p racy oraz u sługi o c h arak terze osobistym (zaliczane w
kia-syfik acji usług do pozostałych b ran ż usług n iem aterialnych, z w y ją t kiem izb w y trz e ź w ie ń )1. P roblem tw orzenia, w yboru i realizacji strateg ii rozw oju usług bytow ych w gospodarce narodow ej polega na rozw iązaniu tak ich zasadniczych kw estii, jak: określenie i w ybór celów, m etod i środ ków działania zap ew niających realizację ty ch celów.
PO JĘCIE ST R A TEG II
Słowo strateg ia jest pochodzenia greckiego (strategia = dowództwo), w yw odzi się ze sztu ki w ojennej, w któ rej oznaczało um iejętność p row a dzenia w ojny jako całości i poszczególnych jej kam panii i bitew . P o ję cie to szybko przeniknęło do term inologii nauk ekonom icznych i choć obecnie stało się term in em obiegow ym nie pozbawione je st cech w ielo znaczności. W dziedzinie procesów społeczno-gospodarczych strateg ię d e fin iu je się jako „koncepcję działania, działanie, sztukę działania na w ielką skalę, o bejm ującą podstaw ow e cele i w ielkie zespoły środków k sz ta łtu ją cych rozwój społeczno-ekonom iczny” 2. S tra te g ia oznaczająca działanie św iadom ie n akiero w ane na określenie i osiąganie celu głównego i dróg dochodzenia do niego o b ejm u je n a stę p u jąc e etapy: 1) rozpoznanie (sy tuacji, w aru n k ó w i rozporządzalnych środków ), 2) m etody i środki re a lizacji (obecnie posiadane i e w en tu aln e rezerw y), 3) realizację i bieżącą korektę, 4) spraw dzenie w yznaczonego celu z osiągniętym stanem .
W zależności od h ierarch icznej s tr u k tu ry zarządzania gospodarką n a rodow ą m ożna w yróżnić ogólnosystem ow ą stra te g ię gospodarow ania i stra te g ie poszczególnych części składow ych system u. P ojęcie strateg ii odnosi się więc najczęściej do rozw oju ekonomicznego, rozw oju społeczno- -gospodarczego, zarządzania gałęzią, b ran żą czy organizacją gospodarczą.
Ogólną definicję stra te g ii rozw oju ekonom icznego sform ułow ał J. P a- jestka, k tó ry określa ją jako „zespół w zajem nie zgodnych, podstaw ow ych rozw iązań społeczno-ekonom icznych dotyczących: celów działalności spo łeczno-ekonom icznej, dróg i m etod ich osiągania oraz środków i in s tru m entów d ziałania” 3. K. Secom ski, w ychodząc z definicji J. P ajestk i, roz szerzył pojęcie stra te g ii rozw oju o obszar zjaw isk społecznych. W szcze gólności stw ierdza on, że „ je st to planow a działalność p aństw a oraz w y stę p u jący ch z jej ram ien ia lub w spółdziałających z nim organizacji, zapew
1 Sk r ó c o n a K l a s y f i k a c j a U słu g (SK U), Z eszy ty M etod yczn e nr 58, G U S, W arsza w a 1985, cz. IV.
2 B. P r a n d e c k a : S tr a te g i a g o s p o d a r c za [w:] M ała e n c y k lo p e d ia e kon o m iczn a . PW E, W arszaw a 1974, s. 803.
8 J. P a j e s t k a : P r o b l e m y s t r a te g i i r o z w o j u e k o n o m ic zn e g o P o ls k i [w:] P r o
P od staw y form ow ania strategii.., 307 niająca realizację celów i założeń polityki społeczno-ekonom icznej w w y n ik u stosow ania w zajem nie skoordynow anych rozw iązań społeczno-eko nom icznych przy w yko rzy stan iu m etod, środków i in stru m entów działa nia, zm ierzających do optym alizacji procesów rozw ojow ych” 4.
J. Gościński stategię uważa za niezbędny elem ent celowego i św iado mego sterow ania procesam i gospodarczym i. A utor ten definiuje to poję cie jako sztukę form ułow ania zbioru długookresow ych celów system u, ich m odyfikacji w zależności od przew idyw anych zm ian (głównie w oto czeniu system u), określania zasobów niezbędnych do realizacji ty ch ce lów oraz polityki pozyskiw ania ty ch zasobów, racjonalnego rozm ieszczenia i użytkow ania w ew n ątrz sy stem u 5. K oncepcje strategiczne ukształtow ane na gruncie gospodraki w olnorynkow ej zajm ują się głów nie planow aniem strateg iczn ym i strateg iczn ym zarządzaniem p rz e d sięb io rstw a m i6. S tra tegia — w m yśl tych koncepcji — jest procesem w yznaczania długofa low ych celów i zam ierzeń organizacji, przyjęcia kieru n ków działania oraz alokacji zasobów koniecznych do osiągnięcia ty ch celów. J. K w ejt defi n iu je strateg ię przedsiębiorstw a jako: „aktyw ne kształtow anie działalno ści, zm ierzające do realizacji celów przy optym alizacji w yników dzięki odpow iedniem u reagow aniu na różne czynniki, zwłaszcza zew nętrzne, a rów nocześnie kreow anie w łasnych czynników ” 7.
R easum ując różne poglądy i definicje stra te g ii m ożna stw ierdzić, że obejm u je ona następu jące człony:
1) określenie i w ybór celów społeczno-ekonom icznych tw orzących spójną w izję dla realizacji w przyszłości,
2) określenie dróg, m etod i środków działania zapew niających re a li zację tych celów,
3) w ybór najb ard ziej odpow iednich sposobów realizacji poszczegól nych etapów w danych w a ru n k ach i ograniczeniach działania,
4) w ew n ętrzną harm onizację w szystkich elem entów składow ych s tr a tegii (celów, m etod, środków i in stru m en tó w działania).
Szczegółowe konkretyzow anie zasad strategicznego postępow ania n a
4 K. S e c o m s k i : P o l i t y k a społeczn o -ek o n o m iczn a . Z a r y s t e o r i i , PWE, W arsza w a 1978, s. 55.
5 J. G o ś c i ń s k i : Z a r y s te orii stero w a n ia e k on om iczn ego, PW N, W arszaw a 1977, s. 211.
6 Z ostały on e ro zw in ięte m. in. w n a stęp u ją cy ch pracach: H. I. A n s o f f, R. P. D e c l e r c k , R, L. H a y e s (ed.): F rom S tr a te g i e Plan n in g to S tr a te g ie
M a n a g e m e n t. J. W iley and Sons, London, N e w Y ork, S yd n ey, T oronto 1976; K. R. A n d r e w s : T h e C o n c e p t of C orp o ra te S t r a t e g y . D o w J o n e s- Irw in , H o m e
w o o d , Illin o is 1971; H. H. H i n t e r h u b e r : S tr a te g i s c h e U n tern eh m u n g sfü h ru n g .
W alter de G ruyter, B erlin , N ew York 1984.
7 J. K w e j t : M e t o d y i str a te g i a z a r z ą d za n ia p r z e d s i ę b i o r s t w e m p r z e m y s ł o w y m . PW E, W arszaw a 1970, s. 227.
leży do ta k ty k i gospodarczej. Może ona polegać na określeniu sposobów w ykonania poszczególnych etapów stra te g ii długofalow ej w k olejnych o kresach k ilk u letn ich . Inaczej, ta k ty k a polega na w yborze sposobów działania prow adzących do realizacji określonych przez stra te g ię celów w k o n k retn e j sy tu a c ji gry. D ziałanie zaś — je s t zbiorem czynności up orządkow anych w czasie ze w zględu na m aksym alnie efek tyw n ą r e alizację sta n u rzeczy, k tórego osiągnięcie je s t m otyw em tego dzia łania) 8.
Pojęcie s tra te g ii nierozłącznie k o jarzy się z rozw ojem . Jeżeli zm ia n y zachodzące w d an ym sy stem ie prow adzą do zróżnicow ania i wzboga cenia jego elem entów składow ych i (lub) zachodzących m iędzy nim i sto sun kó w oznacza to, że sy ste m te n się rozw ija 9. Jeżeli n ato m iast zm iany prow adzą do zanik u lu b zubożenia sk ład u elem entów sy stem u, to ulega on reg re sji. Je śli rozw ój połączony je s t z doskonaleniem system u, zbliża go do określonego ideału ocenianego pozytyw nie, w ted y m a m iejsce po stęp. K. Secom ski podkreśla, że proces rozw oju polega na ilościowej i jak o śc io w o -stru k tu raln e j rozbudow ie bazy m aterialno -tech nicznej oraz zw iązanej z nią zm ianie sto su n k ó w i sposobie produkcji, ja k też sto su n ków sp o łe c z n y ch 10. O dzw ierciedleniem procesów rozw ojow ych są tak ie zjaw iska społeczno-gospodarcze, jak dochód narodow y na jednego m ie szkańca, zw iększająca się liczba u rządzeń socjalnych i k u ltu ra ln y c h , ro snąca dostępność św iadczonych ludności usług.
ELEM ENTY SK Ł A D O W E I W Y BÓ R ST R A T E G II ROZW OJU U SŁ U G BYTOW YCH
P ro b lem tw orzen ia i w y b o ru s tra te g ii rozw oju usług bytow ych do tyczy tak ich zasadniczych kw estii, jak: określenie celów, dróg i m etod ich osiągania oraz środków i in stru m e n tó w działania. J e s t to zatem po stępow anie w ieloetapow e, ob ejm u jące w pierw szym k ro k u sfo rm u łow a nie celów sta w ia n y c h sferze usłu g bytow ych. Cel stra te g icz n y rozw oju usług byto w y ch m ieści się w ogólnym celu stra te g ii rozw oju gospodarki socjalistycznej, jak im je st dążenie do coraz pełniejszego zaspokojenia m aterialn y ch i n ie m a te ria ln y ch potrzeb społecznych. T ak określony cel m usi być zdezagregow any, a więc n a stę p u je przypisanie każdej z dwóch rodzajów potrzeb społeczeństw a jednego lu b w ięcej celów, k tó ry ch r e
8 A . K. K o ź m i ń s k i , A. M. Z a w i ś l a k : P e w n o ś ć i gra. W s t ę p do te o r ii z a c h o w a ń o r g a n i z a c y jn y c h . PW E, W arszaw a 1979, s. 84. 9 J. S z c z e p a ń s k i : E le m e n ta r n e p o ję c i a socjologii. PW N, W arszaw a 1970, s. 505. 10 K . S e c o m s k i : E l e m e n t y p o l i t y k i ek o n o m i c z n e j . PW E, W arszaw a 1972, s. 70.
P od staw y form ow an ia strategii... 309 alizacja zapew ni zaspokojenie ty ch potrzeb. Cele te są form ułow ane w kolejnych planach gospodarczych. Jako k ry te riu m stopnia realizacji celu stra te g ii rozw oju usług bytow ych można przyjąć m aksym alizację spożycia usług zgodnie z zapotrzebow aniem odbiorców i postęp społecz ny w tej sferze działalności gospodarczej, polegający na popraw ie w a ru n k ó w życia ludności. Do realizacji celu ogólnego (globalnego) dochodzi się poprzez w prow adzenie w życie celów cząstkow ych (odcinkowych). Dla okresu krótkiego może zostać ustalony w yłącznie całościowy cel, nie d ający się podzielić na części składow e. P rzyjęcie takiego celu może być uw arun k ow an e k o n k retn ą sy tu a c ją całej gospodarki narodow ej, w ty m także usług bytow ych oraz założeniam i ogólnej stra te g ii społe czno-gospodarczego rozw oju kraju .
Strategicznym celem cząstkow ym sfery usłu g bytow ych może być sp raw n e zaspokojenie potrzeb odbiorców w dziedzinie usług przez jed n ostki gospodarcze je świadczące. Spraw ność — poza rentow nością p rzed siębiorstw a — należy łączyć z takim i cecham i, jak: w ysoką jakością, term inow ością i dostępnością usług, dostosow aniem o ferty podażowej do wielkości i s tru k tu ry popytu, k u ltu rą obsługi itp. M akroekonom iczne cele tej działalności są — w zasadzie — w tórne i pow inny być re z u lta tem w łaściw ie sp ełnianych przez przedsiębiorstw a i zakłady usługow e celów społecznych w m ikroskali. Celem rozw oju usług b ytow ych może być też aktyw izacja gospodarcza regionu, pomoc w osiąganiu rów now a gi pieniężno-rynkow ej, w yższy sta n d a rd życia gospodarstw dom owych, ochrona najuboższych g ru p społecznych. W yróżnić m ożna także cele w sp ierające się i cele współzaw odniczące ze sobą. P ierw szy rodzaj celu realizu je strateg ia, któ ra prow adzi równocześnie do w zrostu konsum pcji u sług na jednego m ieszkańca i popraw y jakości usług; jej efek ty m ają więc na względzie podniesienie poziomu zaspokojenia potrzeb. Jeśli ce lem realizow anej stra te g ii rozw oju usług na danym tere n ie je st kon c e n trac ja w y konaw stw a i rozwój sieci dla zbliżenia jed nostek usługo w ych do odbiorcy, m ożna mówić o celach w spółzaw odniczących. S to su jąc do podziału celów stra te g ii horyzont czasu, w yodrębnia się cele d al sze, czyli m ożliw e do osiągnięcia w dłuższym okresie oraz cele bliższe d ające się zrealizow ać w niedługim czasie. Można w reszcie w yróżnić bezpośrednie i pośrednie cele stra te g ii usług bytow ych. Jeśli bezpośred nim celem postęp u w niektó ry ch rodzajach usłu g je st zaoszczędzenie nakładów w łasnej pracy odbiorców usług, to jego celem pośrednim bę dzie stw orzenie — w in teresie ludności — w iększej ilości czasu wolnego (przeznaczonego np. na odpoczynek, rozryw kę, czy inną pracę).
W m om encie form ułow ania stra te g ii rozw oju usług bytow ych ważne je s t określenie ujaw nionych, a także nieujaw nionych potrzeb społecz nych w dziedzinie usług oraz dynam iki ich rozw oju w przyszłości. P o
trzeb y praw ie zawsze przew y ższają m ożliwości ich pokrycia. Dlatego też niezbędna jest h ierarch izacja celów rozw oju usłu g bytow ych. R ealiza cja celów strateg iczn y ch odbyw a się etapam i i polega na ko nk rety zacji celów poprzez podporządkow anie im określonych zadań rozłożonych w czasie. Celom form u ło w anej stra te g ii rozw oju usług bytow ych pow in ny odpow iadać w łaściw e m etody i środki działania. Z drugiej stro n y w ybór celów i sposobów ich realizacji nie jest decyzją dowolną, lecz u w aru n ko w aną p rzew id y w an ym stan em całej gospodarki, w ty m ró w nież sy tu a c ją w sferze u sług bytow ych. S tra te g ia rozw oju usług b y to w ych je st bow iem częścią składow ą ogólnej stra te g ii społeczno-gospo darczej k raju . Dla precyzyjnego określenia zadań w zakresie rozw oju usług bytow ych niezbędne je st oszacow anie różnicy m iędzy ak tu aln y m a założonym w celach poziom em tej dziedziny gospodarczej. Rozpozna nie problem u je st bow iem w ażną fazą procesów decyzyjnych u .
K olejna grup a zagadnień w y stę p u ją c y ch w tw orzeniu i w yborze s tr a tegii rozw oju u słu g bytow ych zw iązana jest z w yznaczeniem różnych m ożliw ych rozw iązań zm ierzających do osiągania wcześniej sform ułow a nych celów i zadań. Złożoność przedm iotow a i podm iotow a sfe ry usług b ytow ych pow oduje po w staw anie różnych dylem atów , a lte rn a ty w n y c h rozw iązań. P o stęp polegający na w zroście w olum enu św iadczonych usług m ożna osiągnąć np. poprzez w zrost zatru d n ien ia, ale także drogą roz szerzania działalności in w e sty c y jn ej i w prow adzania do sfery usług, w szerszym zakresie, postępu technicznego. U now ocześnienie s tru k tu ry poten cjału usługow ego wiąże się z k o n cen tracją organizacyjną, zaś zbli żenie usług do odbiorcy w ym aga rozproszenia sieci jedn o stek usług o w ych. N ależy poszukiw ać tak ich dróg rozw ojow ych, k tó re m ogłyby łą czyć efektyw ność w y k o rzy stan ia czynników usługotw órczych ze społe cznym zapotrzebow aniem na usługi bytow e i pełnym jego zaspokojeniem . O w yborze jed n ej lub k ilk u określonych m etod i sposobów rea liz a cji potrzeb w zakresie u sług bytow y ch decyduje w znacznej m ierze do stępność środków rozw ojow ych, m ożliwości zasilania tej sfe ry działal ności gospodarczej przez p ro du centó w dóbr inw esty cy jn y ch, m aszyn, narzędzi, m ateriałó w i części zam iennych. W system ie organizow ania i w ykonaw stw a usług isto tn ą rolę odgryw a też człow iek ze swoim i k w a lifik acjam i i um iejętnościam i. R ów now aga m iędzy popytem a podażą w dziedzinie usług byto w ych zależy zatem ściśle od sposobu i sp ra w ności jej pow iązań z całym otoczeniem społeczno-gospodarczym . Do czynników ogólnych, b ran y c h pod uw agę przy ostatecznym w yborze m ożliw ych i p o rów nyw anych w a ria n tó w stra te g ii rozw oju u sług b y to
11 T eoria o rg a n iza c ji i z a r zą d za n ia . Pod red. J. K urnala, PWE, W arszaw a 1979, s. 342.
P od staw y form ow ania strategii.., 311 wych, należą: wielkość i podział p ro d u ktu społecznego, s tru k tu ra spo łeczno-zawodow a ludności, poziom rozw oju produkcji m aterialn ej, docho dy i spożycie ludności, dotychczasow e k ieru nk i i stan rozw oju usług bytow ych.
PODM IOTY I O BSZA R Y K SZTAŁTO W A NIA STRA TEG II ROZWOJU U SŁU G BYTOW YCH
Sfera u słu g bytow ych nie stanow i w naszym k ra ju zintegrow anego kom pleksu gospodarczego i wyodrębnionego działu, ale organizacyjnie przynależy do kilku resortów , koordynow ana jest przez gestorów spół dzielczych, organizacje gospodarcze i społeczne. Znaczący udział w św iad czeniu usług m a rzem iosło zgrupow ane w C entralnym Zw iązku Rzem io sła. Jego udział w sprzedaży usług bytow ych w ynosił w 1986 r. 60,9°/o12. P rzedsiębiorstw a państw ow e i spółdzielcze często łączą św iadczenie usług z działalnością p ro d u k cy jn ą lub handlow ą. P aństw ow e przedsiębiorstw a usługow e są podstaw ow ym i jednostkam i św iadczącym i usługi m oto ry zacyjne, radiow o-telew izyjne, napraw cze zmechanizowanego sp rzętu go spod arstw a domowego, optyczne, zegarm istrzow skie. Działalność w za k resie obsługi technicznej w yrobów trw ałego użytkow ania połączono w ty ch przedsiębiorstw ach z głów nym kieru nk iem działalności, tj. ich sprzedażą (WPHW, P.P. ,,Polm ozbyt”) lub produkcją (,,P red om -S erw is”, „U n itra -S erw is”, „P o lar-S e rw is”). N ajpow ażniejszą część uspołecznione go poten cjału usługow ego sku p iają wielobranżow e i specjalistyczne spół dzielnie pracy, spożywców, inwalidów, rolnicze. Św iadczenie różnego ro d zaju usług bytow ych, rów nież w przedsiębiorstw ach spółdzielczych, łączone je st z w y tw arzan iem w yrobów gotow ych lub z handlem . W y specjalizow ane usługow e spółdzielnie pracy działają jedynie w usługach pralniczych, fryzjersko-kosm etycznych, fotograficznych i opieki zdro w otnej.
W ielobranżowość i wielopodmiotowość sektora usług b ytow ych u tru d nia procesy in teg racy jne, pow oduje w ystępow anie różnych s tr u k tu r o r ganizacyjnych i sposobów zarządzania. W scentralizow anym system ie zarządzania decyzje program ujące działalność jed no stek w ykonaw czych podejm ow ały c en traln e organy władzy, cen traln e i wojew ódzkie związ ki spółdzielcze, centrale lub zjednoczenia przedsiębiorstw państw ow ych, a także terenow e o rgany w ładzy i ad m in istracji państw ow ej. Ta w ie lość ośrodków dyspozycyjno-koordynacyjnych nie sprzyjała tw orzeniu
12 O bliczono na p od staw ie R ocznika S ta ty sty czn eg o 1987, G U S, W arszaw a 1987,. s. 404, tabl. 4 (606).
jednakow ych w aru n kó w rozw oju usług w porów naniu z innym i rodza jam i działalności gospodarczej, a rów nież pociągała za sobą przew agę k ry te rió w ad m in istra c y jn y ch nad ekonom icznym i w tw orzeniu i g ru po w aniu jed n o stek u s łu g o w y c h 13. W m odelu zarządzania sferą usług b y tow ych tw orzonych w w a ru n k a ch reform ow ania gospodarki ro la i od działyw anie ośrodków cen traln ie ste ru ją c y c h uległy znacznem u og ran i czeniu i przekształceniu . P o leg ają one obecnie głównie na w yko n yw a niu fu n k cji k o o rd yn acyjny ch, nadzorczo-doradczych i zasilających w sto su n ku do p rzed sięb iorstw usługow ych. Oznacza to nadanie decydującej roli w k ształto w an iu procesów rozw ojow ych usług bytow ych ośrodkom decyzyjn ych szczebla terenow ego i podm iotem św iadczącym usługi.
F orm ułow anie i w ybór stra te g ii rozw oju u sług bytow ych w sy ste m ie gospodarki planow ej m u si m ieć jed n a k zw iązek z ogólną sy tu acją społeczno-ekonom iczną k ra ju w p rzew id yw an ym do realizacji ty ch s tr a tegii horyzoncie czasu. Ich uszczegółow ienie je s t jed n ak niezbędne w układ ach terenow ych, gdyż opiera się na dokładniejszym rozpoznaniu po p ytu rynkow ego w zakresie u słu g i rzeczyw istych m ożliwości oraz sposobów jego zaspokojenia w p rze k ro ju rodzajow ym , podm iotow ym i te ry to rialn y m .
P ro cesy rozw ojow e w u słu gach byto w ych k ształtow ane są przez cen tru m decyzyjne, su b c en tra gałęziow e i branżow e, c e n tra terenow e i przedsiębiorstw a usługow e. W form uło w aniu celów stra te g ii usług w a żną rolę o d g ry w ają ponadto go spodarstw a konsum enckie i odbiorcy zbio row i jako ogniwo popytotw órcze. M ożna zatem w ydzielić trz y szczeble tw orzenia i realizacji stra te g ii rozw oju u sług bytow ych. J e s t to szczebel cen traln y , k tó ry tw o rzy Sejm , R ada M inistrów i P rezyd ium Rządu, K o m isja Planow ania, M in isterstw o Finansów , zrzeszenia przedsiębiorstw , c e n traln e zw iązki spółdzielcze oraz M inisterstw o R y nku W ew nętrznego, n astępn ie szczebel reg io n aln y (terenow y) i najniższy — podm ioty poda ży usług. Z fak tu , iż sfera usług byto w ych je st sw oistym subsy stem em gospodarki narodow ej, w y n ik a jej zależność od całokształtu zjaw isk spo
łeczno-gospodarczych, celów gospodarki, zasad i m ożliwości realizacji. C en tru m plan isty czn e u sta la głów ne k ieru n k i i tem po rozw oju poszcze gólnych dziedzin gospodarki, dokonuje podziału dochodu narodow ego na część konsum ow aną i przeznaczaną na inw estycje, prow adzi politykę zatru dn ien ia, rozdziału deficytow ych środków m aterialn o-techniczn y ch, określa p odstaw y sy stem u ekonom iczno-finansow ego przedsiębiorstw . Są to więc decyzje i propozycje m akroekonom iczne, określające m iejsce usług w p rzew idyw anej, na dan y okres, s tru k tu rz e społeczno-ekonom i
13 A. M a s ł o w s k i : W z o r c o w e s t r u k t u r y o rg a n i z a c y jn e p r z e d s i ę b i o r s t w u s ł u
P o d sta w y form ow ania strategii.., 313
cznej k ra ju i środki na ich rozwój. Szczególnie w ażną rolę pełni M ini sterstw o Finansów , gdyż k o n stru u je finansow e in stru m e n ty sterow ania, m ające decydujący w pływ na w aru n k i ekonom iczne rozw oju usług. Z kolei w aru n k i m ate ria ln e tw orzą podm ioty gospodarcze dostarczające niezbędnych dla św iadczenia usług części zam iennych i środków pracy, a także pro du ku jące dobra niekonsum pcyjne. Na c h a ra k te r określonych stra te g ii rozw ojow ych usług bytow ych m a w pływ przew idy w an y po ziom, s tru k tu ra i jakość produkcji przem ysłow ej i budow lanej zaspo k ajającej potrzeby konsum pcyjne społeczeństw a.
W w arun k ach reform ow ania gospodarki zlikw idow any został pośred ni szczebel zarządzania o ch arak terze stanow iącym , tzn. c en traln e i te renow e związki spółdzielni, cen trale i zjednoczenia przedsiębiorstw p a ń stw ow ych. D ziałające nadal jednostki (chodzi tu o c e n traln y związek sk u piający spółdzielnie p racy oraz centralne związki branżow e) speł n iają funk cje pomocnicze, usługow e i koordynacyjne wobec organizacji dobrow olnie w nich zrzeszonych. Podobną rolę o dgryw ają zrzeszenia w sto su n k u do przedsiębiorstw handlow o-usługow ych i produkcyjno- usługow ych. O czekiw ana ze stro n y jednostek usługow ych pomoc od ty ch ogniw dotyczy głównie zasilania m ateriałow o-technicznego, opracow yw a nia now oczesnych użytkow o-funkcjonalnych form usług, in te rp re ta c ji przepisów p raw ny ch itp.
Ogólną koordynację usług bytow ych na szczeblu c e n traln y m s p ra w u je M inister R y nku W ew nętrznego. Działalność ta dotyczy funkcjono w ania w szystkich podm iotów gospodarczych niezależnie od form y w łas ności. W iodąca ro la nowego M inisterstw a R ynku W ew nętrznego (wcześ niej spełniało ją M inisterstw o H andlu W ew nętrznego i Usług) w ty m układzie pow inna oznaczać tw orzenie ogólnej i pełnej stra te g ii usług bytow ych, w ytyczającej główne kieru n k i rozw ojow e w p rze k ro ju gałę- ziow o-przedm iotow ym na d any okres oraz jego udział w zapew nieniu w aru nkó w praw nych, ekonom icznych i m aterialn y ch realizacji tej s tr a tegii. Są to bow iem w znacznej m ierze kw estie, k tóre m uszą znaleźć rozw iązania system ow e, uw zględniające z jednej stro n y realn e m ożli wości gospodarki i in teres ogólnospołeczny, z drugiej zaś — pobud zają ce do rozw oju i efektyw nego działania w ykonaw ców usług. M in ister stw o, jako c e n tra ln y organ do sp raw usług, może w pływ ać na te proce sy przez realizację zaw artych w jego kom petencjach takich zadań, jak
— analizow anie i program ow anie m odelu konsum pcji, — analizow anie i prognozow anie popytu na usługi,
14 U staw a o u tw orzen iu urzędu M inistra R ynku w ew n ętrzn eg o z dnia 23.10.1987 r., D zien n ik U sta w nr 33 z 1987 r., poz. 177.
— w spółudział w kształto w an iu system ów ekonom iczno-finansow ych podm iotów podaży u słu g rep re z en tu ją c y c h różne fo rm y własności, — w spółdziałanie w k ształto w an iu narzędzi oddziaływ ania na roz
m iary i s tru k tu rę p o p y tu na usługi,
— inicjow anie przedsięw zięć gospodarczych zm ierzających do zw ięk szenia podaży usług.
W całości zadań re so rtu funk cjo n aln ie odpowiedzialnego za sta n r y n ku usług zn a jd u ją się rów nież ta k szczegółowe działania, k tó ry ch w y konanie przez szczebel c e n tra ln y w w aru n k ach rozw oju sam orządności tery to ria ln e j i sam odzielności jed n o stek usługow ych w y daje się m ało realne. N ależy do nich inicjow anie fo rm organizacyjnych św iadczenia usług, w ystępow anie z in ic ja ty w ą tw orzenia jednostek d robnej w y tw ó r czości, podejm ow anie d ziałań w celu podnoszenia jakości u s łu g 15. Do w ażnych u w aru n k o w ań realizacji stra te g ii rozw oju usług bytow ych, k tó ry ch inspirow anie i koordynow anie byłoby niezbędne ze szczebla cen traln eg o należy po stęp techniczno-technologiczny i organ izacy jn y w u słu gach. Z ty m w iąże się po trzeba zorganizow ania sy stem u i zapew nienia w aru n k ó w do p rzep ły w u in fo rm acji naukow o-technicznej i ekonom icz nej m iędzy jedn o stk am i badaw czym i, gestoram i u sług i organizacjam i w spó łp racujący m i (w zakresie zaopatrzenia m ateriałow o-technicznego).
Przesunięcie bieżącej p ro b le m aty k i gospodarczej zw iązanej z rozw o jem u słu g bytow ych na szczebel w ładzy tereno w ej i sam odzielnych p rzed sięb io rstw spowodow ało, że c e n tra ln y o rgan ste ru ją c y rozw ojem usług pow inien przekazyw ać tu in fo rm acje niezbędne do program o w a nia działalności usługow ej w skali w ojew ództw (np. bilans pieniężnych przychodów i w y d atk ó w ludności, przew idy w ane do staw y na ry n e k dóbr trw ałego u ży tk u , w a ru n k i i m ożliwości zaopatrzenia usług w przedm io ty i narzędzia pracy).
P rzygotow anie stra te g ii rozw oju regionalnego ry n k u u słu g bytow ych, uw zględniającej w szerokim zakresie lokalne w a ru n k i i potrzeby, je st m ożliw e w układzie gospodarki teren o w ej. We w szystkich socjalistycz nych p aństw ach eu ro p ejsk ich ra d y narodow e odgry w ają bardzo w ażną rolę w stero w an iu rozw ojem usług b y to w y c h 10. O gólnym celem s tr a te gii form ułow anej na szczeblu pośrednim pow inno być osiągnięcie i u trz y m yw anie dynam icznej rów now agi m iędzy zapotrzebow aniem społecz n ym na u sługi a ich podażą w p rze k ro ju branżow o-rodzajow ym i lo kaln y m . Może zostać ponadto w yznaczona cała w iązka celów szczegóło
15 Ibid., art. 2.
16 M. R y 1 k e, I. E p s z t e j n, E. J a c k o w i a k : O rg a n iz a c ja usług w w y
b r a n y c h k r a ja c h s o c j a li s ty c z n y c h i k a p it a li s t y c z n y c h . In sty tu t E k onom iki U słu g
P o d sta w y form ow ania strategii... 315 w ych (etapowych), prow adzących do osiągnięcia celu głównego. Zbiór ty ch celów może różnić się znacznie w poszczególnych regionach k ra ju w zależności od osiągniętego dotychczas poziomu rozw oju usług, p rze w idyw anego popytu i u w aru nk o w ań jego realizacji. W nowym m odelu funkcjonow ania ad m in istracji terenow ej i sam orządu tery to rialn eg o — k ształto w an ych w dru g im etapie reform y gospodarczej — nadano duże upraw n ienia radom narodow ym w zakresie sam odzielnego planow ania społeczno-gospodarczego i przestrzennego rozw oju oraz zaspokajania po t rzeb ludności swojego tere n u . Zw iększony zakres oddziaływ ania i u p ra w nień terenow ych organów w ładzy dotyczy zatem także bieżącego i p rzy szłego k sz ta łtu sfery usług bytow ych. Rola ta przejaw ia się głównie w tw orzeniu rzeczow ych w arun k ów rozw oju tej sfery.
Dobór m etod i środków działania niezbędnych w realizacji p rzy jętej stra te g ii rozw oju usług w regionie jest co najm n iej podw ójnie u w a ru n k o w any. Po pierw sze, pow inien on kojarzyć lokalne potrzeby w zakresie usług bytow ych z interesam i sam odzielnych przedsiębiorstw św iadczących usługi. Po drugie zaś dobór ten uzależniony jest od sta n u rów now agi na lokal nym ry n k u usług i ogólnej rów now agi gospodarczej. Nie ulega w iątp li- wości, że w w aru n k ach znacznej nierów now agi rynkow ej, dla p ręż n iej szego i skuteczniejszego oddziaływ ania na w zrost podaży usług niezbędny je st szerszy zestaw środków , będących w dyspozycji a d m in istracji te re now ej. U praw nienia w zakresie sterow ania m iejscow ym i zasobam i siły roboczej, polityki in w esty cyjn ej, gospodarki lokalam i, u sta la n ia opłat czynszow ych i niektó ry ch podatków pow inny być rozszerzone o m ożli wość stosow ania ulg i zw olnień podatkow ych, grom adzenia i dyspono w ania środkam i finansow ym i dla w sparcia p rio ryteto w ych in w esty cji usługow ych oraz prow adzenia d y stry b u cji środków m ateriało w ych i te c h nicznych 17. W w aru n k ach zbliżonych do rów now agi, tereno w a ad m in i s tra c ja państw ow a pełniąc wobec podm iotów podaży usług bytow ych rolę inicjującą, pobudzającą i kontrolno-oceniającą pow inna stosow ać przede w szystkim narzędzia p olityki rynkow ej (podatki, k red y ty , um ow y) i pośrednio oddziaływ ać na realizację określonych celów i zadań. C ałko w ite spełnienie p o stu la tu decentralizacji i terenow ego sy stem u o rg an i zacji i zarządzania sferą usług bytow ych w ym aga więc w yposażenia rad narodow ych w odpow iednie narzędzia ekonomiczne, środki i rzeczyw iste kom petencje pozw alające na w ypełnianie roli gospodarza teren u .
O statecznym ogniw em k ształtu jący m stra te g ie rozw oju usłu g b y to w ych są p rzedsiębiorstw a usługow e. D ecydują one o sposobie realizacji
17 M. N u r o w s k i : S te r o w a n i e r o z w o j e m usług b y t o w y c h [w:] U słu g i w teorii
i p r a k t y c e g o s p o d a r c ze j. R eferaty na konferencją n au k ow ą, M HW iU, IRW iK , W ar
szaw a 1983, s. 13; M. G r a d : Ja k a d m in is tr a c ja t e r e n o w a p o m a g a usługom. Rada „N arodow a, G ospodarka, A d m in istracja” 1984, 11.
w ytyczonych przed sferą usług b ytow ych celów. Ich w pły w na przebieg procesów społeczno-gospodarczych znacznie w zrósł od chw ili w drażania refo m y gospodarczej. Zw iększyła się autonom ia jedn o stek usługow ych, k tó re k ie ru ją się w sw ojej działalności rach u n k iem ekonom icznym i ro zeznaniem potrzeb odbiorców. P odstaw ow e obszary sam odzielnych d e cyzji p rzed sięb iorstw a św iadczącego usługi to: planow anie poziomu i s tru k tu ry działalności gospodarczej, u stalan ie cen na świadczone usługi, gospodarka zasobam i p racy ludzkiej i środkam i m ateriało w o -techn iczn y mi. W gestii p rzed siębio rstw a z n a jd u je się także tw orzenie podstaw rze czowych, finansow ych oraz kadrow ych dla realizacji procesów rozw o jow ych (w drodze pow iększania istn iejącej sieci usługow ej, w kraczania na now e ry n k i lokalne, m odernizacji posiadanego wyposażenia). Sam o rządność oznacza u p raw n ien ia sam orządów spółdzielczych i pracow ni czych do decydow ania o w szystkich spraw ach m ających isto tn e znacze nie dla bieżącego i przyszłego sta n u gospodarki p rzedsiębiorstw a. Zasada sam ofinansow ania stanow i ekonom iczną podstaw ę sam odzielności p rzed sięb io rstw i zarazem sam orządności załóg.
Są to przesłan k i um ożliw iające tw orzenie — na szczeblu podm iotów św iadczących u słu gi bytow e — w łasny ch koncepcji długookresow ego działania poprzez form uło w anie pożądanych przez siebie celów i spo sobów ich realizacji. Ze w zględu na zróżnicow ane w a ru n k i w ew nętrzne, zew nętrzne, m eto dy i tech n ik i działania, na ty m najniższym szczeblu k ształtow an ia s tra te g ii rozw oju u słu g by tow ych dochodzi do znacznej ich d y w ersy fikacji. W ydaje się jednak, że do sam odzielnego w ybo ru i r e alizacji stra te g ii rozw ojow ych zdolne są w iększe przedsiębiorstw a u słu gowe (np. w ielozakładow e), k tó re m ogą dostosow yw ać w ew n ętrzn ą s tr u k tu rę i ak ty w n ie k ształto w ać otoczenie, zgodnie z p rzy ję ty m i celam i roz w oju. W zależności od istn iejący ch u w aru n k o w ań może to być strateg ia zorientow ana na rozw ój lub p rze trw a n ie .
W ażną k w estią je st tak że problem zgodności celów poszczególnych podm iotów św iadczących usłu g i z celam i ogólnospołecznym i. O siąganiu tej zgodności pow inny służyć m echanizm y planow ania i ry n k u . P re fe ren cje p ań stw a p rzek azyw ane są przez inform acje zaw arte w planach (w ieloletnich, rocznych, regionalnych) i p a ra m e try ekonom iczno-finanso we. Je śli m ów im y o celach społecznych w plan ach gospodarczych, to n ależy odróżnić problem y, czy cele te zostały w nich postaw ione, od tego na ile i w jaki sposób b y ły realizow ane 18. W ięzi planow e m ają c h a ra k te r in fo rm acy jn y i dotyczą p rzew idyw anej sy tu a c ji na ry n k u środków p ro
18 N a p o d sta w ie a n a lizy c e ló w stra teg iczn y ch , ja k ie b y ły rea lizo w a n e w ok resie P o lsk i L u d o w ej trzeb a stw ierd zić, że p referen cje p a ń stw a n ie zaw sze rep rezen to w a ły szeroko u jm o w a n y in teres sp ołeczn y. W p ew n y ch ok resach d ecy zje gospodarcze
P o d sta w y form ow ania strategii.., 317
dukcji, dostaw tow arów na rynek, sy tu acji pieniężno-dochow ej ludności. O bow iązująca przedsiębiorstw a usługow e in stru m en tacja ekonom iczna (procent, narzu ty , podatki, obciążenia finansow e) ma, z jednej strony, w ym uszać racjonalność gospodarow ania i optym alizow ać w ynik działal ności, a z drugiej — um ożliw iać grom adzenie środków na cele gospodar cze. Podobne fun k cje spełnić może rynek, a szczególnie w aru n k i u ru c h a m iające m echanizm konkurencyjności m iędzy jedostkam i św iadczącym i u słu gi bytowe.
PO PY T N A U SŁU G I W Y ZNACZNIK IEM DOBORU STRA TEG II
W form ułow aniu stra te g ii rozw oju usług bytow ych podstaw ow ym p ro blem em badaw czym je st rozpoznanie nie tylko obecnych, ale przede w szystkim przyszłych potrzeb odbiorców w zakresie usług. O kreślenie najb ard ziej praw dopodobnego poziomu zapotrzebow ania na usługi w przyszłości w ym aga znajom ości sy tuacji na ry n k u usług bytow ych, do kład n ej analizy dotychczasow ych praw idłow ości w zakresie konsum pcji poszczególnych gru p nabyw ców , przew idyw anych w arun kó w rozw ojow ych i czynników w pływ ający ch na poziom oraz s tru k tu rę popytu na u s łu g i19. R ów now aga na ry n k u usług bytow ych m a m iejsce wówczas, gdy osią ga się pow szechną dostępność u sług i pełną możliwość realizacji popytu, czyli:
Z > P = S (1)
gdzie:
Z — zapotrzebow anie społeczne na usługi (odczuwane potrzeby),
cen tru m p o d ejm ow an e b y ły w sposób w olu n tarystyczn y, sp ołeczn ie n iea k cep to w a ln y . D o ty czy to w szczególn ości p referen cji stosow an ych od 1950 f., a p olegających na fo rso w a n iu rozw oju g a łęzi p rzem ysłu ciężkiego i su ro w co w o -w y d o b y w czeg o , co doprow adziło do obecnego załam an ia gospodarczego i k a ta stro fy ek ologiczn ej. W spólną cechą tego ok resu — w d zied zin ie form u łow an ia ce ló w stra teg ii gosp o darczej — b y ł p riorytet celó w produkcyjnych. J e śli chodzi o p osu n ięcia w ła d zy polityczn ej n iezgod n e z rzeczy w isty m in teresem sp ołeczn ym w sferze u słu g i p rze m y słu drobnego, to m ożna w y m ien ić zniszczen ie w la ta ch 1949— 1954 p r y w a tn eg o drobnego p rzem ysłu i rzem iosła oraz drastyczne ogran iczenie rozw oju ruchu sp ó ł dzielczego, czy też lik w id a c ję w p o ło w ie lat sied em d ziesią ty ch p a ń stw o w eg o p rze m y słu teren ow ego.
19 W ro zw in ięc iu tego problem u pom in ięto — z u w a g i na ograniczoną objętość a rty k u łu — obszerne zagad n ien ie m etod yk i p rzew id yw an ia p op ytu na u słu g i b y to w e oraz szczegółow ą ch a ra k tery sty k ę czyn n ik ów k szta łtu ją cy ch popyt na u słu gi. Szerzej na te tem a ty m. in. w pracach: G. S o b c z y k : S t r a te g i e r o z w o j u usług
b y t o w y c h w g o sp o d a r c e n a r o d o w e j. W ydział E konom iczny UM CS, L ublin 1988, pod
ro zd zia ł 2.3; G. S o b c z y k : P r z e s ła n k i r o z w o j u p o p y t u na u sługi b y t o w e [w :],
P — popyt efektyw ny,
S —■ sprzedaż (podaż) usług zarejestro w an y ch podm iotów u słu gowych.
P o trzeb y społeczne w dziedzinie usług są zawsze w iększe od popytu, bo część ty ch potrzeb je s t w sposób n a tu ra ln y realizow ana w ram ach au to - konsum pcji. Je d n ak że w sy tu a c ji rynk ow ej określonej form ułą (1) rów now aga jest osiąg n ięta dzięki zrów naniu się sprzedaży u słu g z popytem e fekty w ny m m ający m pokrycie w fu n d uszu nabyw czym . S ta n nierów now agi na ry n k u usług b ytow ych może być dw ojakiego rodzaju. W ystę p u je on w tedy, gdy usługi są niedostępne dla nabyw ców z powodu b rak u sieci usługow ej i niew ystarczającego w yposażenia placów ek usługow ych w czynniki w ytw órcze (m ateriały, części zam ienne, w ystarczającą licz bę pracow ników ). N ierów now agę ta k ą m ożna w yrazić następująco:
Z > P > S (2) oznaczenia jak w yżej.
O kreślenie skali p o p y tu nie zaspokojonego i jego s tr u k tu ry rodzajow o- p rzestrzen n ej je s t isto tn ą p rze słan k ą doboru stra te g ii rozw oju u sług b y tow ych um ożliw iających p ełn ą jego realizację. P rzedm iotem analizy po w in n y więc być w szystkie p rzy czyn y niepełnego zaspokojenia p oten cjal nego po p ytu na usług i b ytow e dla ich skutecznego przezw yciężania (ryc. 1). D rugi rodzaj nierów now agi ry n k u usług bytow ych może p rzy b rać n a stę p u jąc ą postać:
Z > P < S (3) oznaczenia jak w form ule (1).
R yc. 1. S p osob y rea liza cji popytu n a u słu g i W ays o f r e a liz in g dem and for se r v ic e s Źródło: O p racow an ie w ła sn e.
P od staw y form ow ania strategii... 319 Oznacza ona przew agę podaży rynkow ej nad popytem , a zachodzi w ów czas, gdy obniża się popyt na usługi lub fun kcjonuje d rug i ry n e k usług w postaci nasilonej działalności wykonaw ców nie rejestrow an ych. Całoś ciow a analiza zapotrzebow ania społecznego na usługi może także p rzy czynić się do poznania popytu kształtującego się, k tó ry dotyczy usług jeszcze nie dość znanych lub zupełnie now ych oraz popytu odłożonego wiążącego się ze zm iennością fu n du szy nabyw czych.
Rów noległe badanie potrzeb i popytu um ożliw ia ustalenie pojem ności i chłonności ry n k u usług. Przez pojem ność ry n k u usług określa się w ielkość o ferty podażowej, któ ra została sprzedana lub przy pełnym pokryciu potrzeb na u sługi mogła być sprzedana 20. J e s t to więc sum a popy tu zaspokojonego i nie zaspokojonego. Chłonność ry n k u na usługi oznacza stan natężenia potrzeb w porów naniu z ak tu aln y m stanem ich zaspokojenia na ry n k u . W yraża ją także w pew nej m ierze różnica m ię dzy popytem zaspokojonym a nie zaspokojonym .
U sługi bytow e świadczone są na rzecz odbiorców indyw idualnych (ludności) i odbiorców zbiorow ych (jednostek gospodarki uspołecznionej). W ujęciu sta ty sty czn y m przez ludność rozum ie się osoby fizyczne, gospo d a rstw a domowe i jed n o stk i gospodarki nie uspołecznionej. U sługi św iad czone ludności m ają przew ażający udział (w 1982 r. — 62,4%, a w 1986 r. — 53,2%) w ogólnej w artości usług bytow ych. W w yrazie rz e czowym, udział konsum entów indyw idualnych w św iadczeniach usługo w ych jest jeszcze wyższy, gdyż odbiorcą usług g w arancyjnych je st także ludność, lecz z uw agi na źródło ich finansow ania zaliczane są do św iad czeń na rzecz in sty tu c ji (odnosi się to szczególnie do usług napraw czych zm echanizow anego sp rz ę tu gospodarstw a domowego i radiow o-telew i- zyjnego, m o toryzacyjnych i zegarm istrzow skich).
Z akres każdej z trzech podstaw ow ych form realizacji zapotrzebow ania społecznego na usługi bytow e, przedstaw ionych na ryc. 1, tj. zakupu w placów kach usługow ych, samodzielnego ich w ykonyw ania, a także odpłatn ej i nieodpłatnej pomocy osób spoza gospodarstw a uzależniony jest od n astęp ujący ch czynników : dostępności danego rodzaju usług na ry n ku, ich cen, dochodów ludności, s tru k tu ry gospodarstw dom owych, u m ieję tności technicznych w ykonania określonych prac przez konsum entów itp. czynników . Większość usług bytow ych jest konsum ow ana zbiorowo przez całe gospodarstw a domowe, podstaw ow e jedn ostki konsum pcyjne w sensie ekonom icznym . Dlatego też poznanie praw idłow ości w y stę p u jących w konsum pcji usług bytow ych poszczególnych typów gospodar
20 E. G a r b a c i k: E k o n o m ik a ob ro tu to w a r o w e g o i usług. PW N, W arszaw a- -Ł ódź 1978, s. 174.
stw dom ow ych może m ieć isto tn e znaczenie w form ułow aniu założeń roz w ojow ych tej sfery.
P o stęp ekonom iczny i społeczny w p ły w ają na zm ianę c h a ra k te ru po w iązań gospodarstw konsum enckich z gospodarką narodow ą. F akt, iż większość g o spodarstw opiera sw ą egzystencję na dochodach z pracy zarobkow ej, św iadczy o wzroście ro li ry n k u w zaspokajaniu różnorakich potrzeb. W yraża się to m iędzy in ny m i w przejm ow aniu w ielu zadań sp ełn ian ych uprzednio przez gospodarstw o dom owe przez społecznie zor ganizow aną sferę u słu g (np. usługi gastronom iczne, opieka nad dzieckiem , p ranie bielizny, organizacja w ypoczynku). Poziom w ydatków i sposób k o rzy stania z usług przez go spodarstw a dom owe uzależniony je st od ich przynależności do g ru p y społeczno-ekonom icznej, od ich dochodów, w iel kości, w y k ształcen ia członków, m iejsca zam ieszkania i w ieku odbiorców. P odstaw ow y m źródłem in form acji o rozm iarach i s tru k tu rz e w ydatków gospodarstw dom ow ych na zakup usłu g są rep re z en ta cy jn e badania budżetów rodzinych i badan ia ankietow e. Z b adań tych w ynika jedno znacznie, że re la ty w n ie n ajw y ższy udział w y d atk i pieniężne na usługi w w y d atk ach ogółem m ają w g ospodarstw ach pracow ników um ysłow ych, następ n ie em ery tó w i rencistów , pracow ników fizycznych, robotniczo- chłopskich i n ajn iższy — w śród gospodarstw chłopskich.21 G ospodar stw a zam ożniejsze częściej k o rz y sta ją z o d p łatn y ch usług placów ek u słu gow ych i w iększe są ich przeciętn e w y d atk i na usługi w przeliczeniu na jedn ą osobę. W w yższych g ru p ach dochodow ych zwiększa się zwłaszcza udział gospo d arstw zak u p u jący ch u słu gi turystyczno-w ypoczynkow e, odzieżowe, dziew iarskie, pralnicze, a także b ardziej luksusow e, jak złot nicze, k u śn iersk ie itp. Z zakupów usług w w iększym zakresie k o rzy sta ją gospodarstw a pracow nicze m ałe liczebnie. W ydatki na zakup usług w przeliczeniu na osobę m aleją w gospodarstw ach pracow niczych w ie loosobow ych. W g o sp odarstw ach chłopskich n ato m iast zw iększa się za sięg odpłatnego k o rzy stan ia z w ielu rodzajów u słu g w m iarę w zrostu liczebności osób w rodzinie. G łów nym nabyw cą większości usług b y to w ych je s t jed n ak ludność m iejska. Z p u n k tó w pralniczych np. m iesz kańcy w si i m ałych m iast k o rz y sta ją k ilk a k ro tn ie rzadziej niż gospodar stw a w ielkom iejskie. Poziom w y d atk ó w na usługi zw iązany je st rów nież
z w ykształceniem i w iekiem ludności. W rodzinach z w ykształceniem w yż szym i średnim są one w iększe w porów naniu z gospodarstw am i dom o wym i, k tó ry ch głowa m a w y k ształcen ie podstaw ow e. Pon adto w iększe
21 G. S o b c z y k : P r z e g l ą d i ocena f o r m z a s p o k a ja n ia p o p y t u na u sługi p r z e z
g o s p o d a r s t w a d o m o w e w Polsce [w :] F u n k c jo n o w a n ie r y n k u usług w Polsce. Pod
red. J. O learn ik a, P ra ce n a u k o w e A E w e W rocław iu 1986 nr 355, seria: M onografie i op racow an ia nr 36, s. 18.
P o d sta w y form ow an ia strategii... 321 zapotrzebow anie na usługi odpłatne w y stęp uje w gospodarstw ach doj rzałych niż w m łodych gospodarstw ach domowych.
W ykonyw anie usług sam odzielnie przez członków gospodarstw a do mowego wiąże się zw ykle z czynnikam i ekonomicznym i, organizacją poda ży usług i zam iłow aniem do m ajsterkow ania. Udział w łasnego w ykonaw stw a usług zależy także od rodzaju czynności usługow ych. J e s t ono znacz nie szersze przy p rostych pracach (np. sprzątanie, pranie, rem o n ty i odnaw ianie m ieszkań) niż przy złożonych czynnościach napraw czych i w ytw órczych (np. nap raw a sp rzętu elektroakustycznego, sam ochodów osobowych, szycie odzieży). Istotnym powodem w yboru sam oobsługi m o że być zła jakość św iadczonych usług. B rak odpow iedniej ilości jedn ostek św iadczących usługi zw iązane z prow adzeniem gospodarstw a dom owego lub też niew łaściw e ich rozm ieszczenie są przyczyną większego zasięgu sam oobsługi w zakresie usług na teren ie wsi niż w m iastach.
Znajom ość przesłanek w arun k u jący ch konsum pcję usług b ytow ych w gospodarstw ach dom ow ych i zakres poszczególnych form jej realiza cji m a istotne znaczenie dla ogniw gospodarczych odpow iedzialnych za stra te g ie rozw oju usług. W ybrane strateg ie pow inny prow adzić do sto p niowego i konsekw entnego racjonalizow ania zachow ań konsum cyjnych gospodarstw dom owych w w ypełnianiu przez nie w ielorakich funkcji.
U W A R U N K O W A N IA R EA LIZAC JI STRATEG II ROZW OJU U SŁ U G BYTOW YCH
Możliwości zaspokojenia potrzeb społecznych w zakresie usług by tow ych zależą, obok czynników popytow ych, od w arunków , jakie stw a rza podaż, k tó ra oznacza realn ą możliwość w szystkich jedn ostek do w y konyw ania św iadczeń usługow ych. W ujęciu fizycznym o podaży u słu g d ecyd u ją trz y czynniki usługotw órcze: praca ludzka, środki p racy i p rzed m ioty pracy. P o ten cjał usługow y k sz ta łtu ją nie tylko zasoby ty ch czyn ników , ale rów nież ich jakość i efektyw ność w ykorzystyw ania. Do głów nych
uw aru n k o w ań w zrostu podaży usług bytow ych należą zatem :
— poziom i s tru k tu ra zatrudnienia, k w alifikacje k adr, w ydajność p racy i czas p racy zatrudnionych,
— baza m aterialn o -tech n iczn a usług, obejm ująca sieć odpowiednio w yposażonych w narzędzia pracy, m ateriały i części zam ienne zakła dów,
— postęp techniczno-organizacyjny oddziałujący na efektyw ność p ra cy jedn ostek usługow ych oraz jakość obsługi odbiorców usług,
— sy stem ekonom iczno-finansow y, a zwłaszcza rach u n ek ekonom icz ny stosow any w przedsiębiorstw ach usługow ych.
szy-stkich rodzajów usług b ytow ych w iąże się z dużym udziałem pracochłon nych czynności ręcznych nie dających się zm echanizować (diagnostyczne, m ontażow e, obsługa odbiorcy) i ind yw id ualn ym system em w ykonyw ania prac. U dział p rac y żyw ej w św iadczeniu usług m ożna podzielić na pracę zużyw aną bezpośrednio na w ytw orzenie usług i na pracę tow arzyszącą ich w ykonaniu. W zrost liczby pracow ników bezpośrednio usługow ych w ogólnej ilości zatru d n io n y ch w procesie usługow ym w pływ a n a zw ięk szenie w olum enu św iadczonych usług. Możliwości n apły w u k ad r do usług bytow ych u w aru n ko w an e są w ielkością zasobów siły roboczej i sposo bem jej rozdysponow ania na lokalnych ry n k ach pracy.
Na tere n ie n iem al każdego rejo n u k ra ju w y stęp u je odm ienny stopień aktyw ności zawodowej ludności i różna s tru k tu ra społeczno-gospodarcza. D ecyduje o tym , w głów nej m ierze, c h a ra k te r regionu (przem ysłow y, rolniczy, tu ry sty czn y ), m ożliwości z a tru d n ien ia w sferze pozarolniczej, poziom dochodów ludności, czynn iki zwyczajow e, k u ltu ro w e itp. W związ k u z ty m różnie będą u k ład a ły się m ożliwości pokrycia przez jednostki św iadczące usługi bytow e zapotrzebow ania na siłę roboczą. P oten cjaln ie w iększe źródło n ab o ru k a d r stanow ią regiony rolnicze, ale w ażne są jesz cze m ożliwości z a tru d n ie n ia pracow ników o w ym aganych w poszczegól nych rodzajach usług k w alifik acjach zawodowych. Pod tym względem zw ykle ko rzy stn iej p rzed staw ia się sy tu a c ja zatru d n ien ia w regionach o rozw iniętym przem yśle. W w ielu p rzy pad kach sta rsi fachow cy, z od pow iednim w y kształcen iem i z dużym dośw iadczeniem , przechodzą z róż nych p rzed sięb io rstw do p rac y w usługach; w ty m często do rzem iosła. U zupełniającą k a d rę stanow ić m ogą renciści i em eryci jed n o stek gospo d a rk i uspołecznionej. P raca w usługach stw arza bowiem duże możliwości zatru d n ien ia osobom niepełn o sp raw n ym , a także w niepełnym w ym iarze czasu.
O wielkości podaży u sług decy du je nie tylko liczba i s tru k tu ra za trud n io n ych , ale rów nież jakość i w ydajność ich pracy. Na efektyw ność pracy ludzkiej m a w pływ w iele czyników zależnych od sam ego pracow nika oraz jed n o stk i św iadczącej usługi. C h a ra k te r pracy w usługach spraw ia, że z a tru d n ie n i pow inni posiadać w ysokie k w alifikacje i um ie jętności zawodowe, cechow ać się solidnością i zdyscyplinow aniem . Do czynników zależnych od przed siębio rstw a usługowego, a m ających w pływ na w ydajność pracy, należą m. in.: płace i inne bodźce m aterialneg o zain teresow ania, poziom tech n iczn y i o rganizacy jny św iadczenia usług, w a ru n k i p racy i św iadczenia socjalne. Poziom i dynam ika w zrostu płac jest nie tylko w ażnym czynnikiem pobudzającym pracow ników do w zrostu w ydajn o ści p racy i stab ilizu jący m załogę, ale także m o tyw u jącym dopływ k a d r do usług.
P od staw y form ow an ia strategii... 323 baza m aterialno-techniczna obejm ująca całokształt m aterialn y ch czyn ników p rodukcji odpowiednio zorganizow anych w celu bezpośredniej r e alizacji procesu usługow ego lub jego obsługi. W ielkość i sta n bazy m a terialno -techn iczn ej usług zależy od liczby, rozm ieszczenia, pow ierzchni i w yposażenia przedsiębiorstw usługow ych w środki i przedm ioty p racy 22. Odpowiednio zorganizow ana sieć placów ek usługow ych, k tó rą tw orzą zakłady usługow e, p u n k ty przyjęć i świadczenia usług, odzw ierciedla dostępność danego rod zaju usług dla konsum enta. O rzeczyw istej zdol ności usługow ej ty ch jed n ostek decyduje ich wielkość i w yposażenie w m aszyny, urządzenia techniczne, narzędzia i przyrządy, sp rz ę t diag nostyczny i kontrolno-pom iarow y, środki tra n sp o rtu .
W łaściwe i pełne w y ko rzy stn ie środków pracy w usługach zależy od w ielu czynników , w tym m. in. od poziomu zaopatrzenia m ateriałow ego i organizacji procesu św iadczenia usług. Surowce, m ateriały , p ó łfab ry k aty i części zam ienne w a ru n k u ją w sposób zasadniczy w ykonaw stw o w szy stk ich rodzajów usług bytow ych, będąc jednym ze składników w artości usług i (za w y jątk iem usług niem aterialnych, jak np. tu ry sty cz n y c h i w y poczynkowych, lekarskich itp.). W dziedzinie zaopatrzenia m ate ria ło w o-technicznego przedsiębiorstw a usługow e pow iązane są licznym i w ię zam i m aterialno -en erg ety czn ym i z jednostkam i p ro du kcy jny m i i obrotu to w a ro w e g o 2S. W ażne znaczenie dla u trzy m an ia ciągłości św iadczenia u sług m ają tak ie cechy sy stem u zaopatrzenia, jak term inow ość, kom pletność, aso rty m e n t zgodny z zamówieniam i, dobra jakość d ostarczanych przedm iotów pracy.
S tra te g ia rozw oju u sług bytow ych m ająca na celu p ełne zaspokojenie potrzeb nabyw ców m usi uw zględniać w drażanie do tej sfery postępu techniczno-organizacyjnego. O bejm uje on w szelkie zm iany w technice, technologii i organizacji św iadczenia usług, k tóre przynoszą korzyści ekonom iczne i społeczne w postaci obniżki kosztów, po praw y jakości usług, rozszerzenia ich aso rty m en tu now ym i usługam i, zw iększenia dostęp
ności usług oraz p opraw y w arunków pracy 24. Konieczność w prow adzania na coraz szerszą skalę postępu technicznego w przedsiębiorstw ach św iad czących usłu gi bytow e w ynika rów nież z szybkiego postępu techn iki
22 G. S o b c z y k , L. S k a ł e c k a , K. W r ó b l e w s k i : B aza m a t e r i a ł o w o -
-te c h n ic zn a usług, W ydział E konom iczny, UMCS, L ublin 1984, s. 8.
23 P rzyk ład ow o, W PHW L ublin w 1983 r. prow ad ził serw is ok. 200 ty p ó w sp rzę tu g osp od arstw a dom ow ego, d ostarczanych przez 53 k rajow ych p rod u cen tów . A so r ty m en t sprow ad zan ych w tej branży usług części zam ien n ych w y n o sił 20 tys. W u słu gach r a d io w o -telew izy jn y ch w y k o rzy sty w a n o 12 tys. p ozycji części, w n a p raw ach 300 ty p ó w sprzętu k rajow ego i 50 typ ów z im portu.
24 G. S o b c z y k : K i e r u n k i i f o r m y p o stę p u t e c h n i c z n o -o r g a n iz a c y j n e g o w u słu
gach. A nn. U n iv . M ariae C u rie-S k łod ow sk a, sectio H, vol. X V /X V I, 1981/1982 s.
i technologii w sferze produkcji, k tó ry przejaw ia się w w ytw arzan iu dużej ilości jakościowo now ych dóbr trw ałego użytku. Stym ulow anie rozw oju postępu technicznego w działalności usługow ej za pośrednictw em postępu w pro d k u cji odnosi się szczególnie do u sług technicznych, k tó rych głów nym celem je st u trzy m y w an ie w stałej spraw ności eksplo atacy jn ej sp rzętu zm echanizow anego i elektronicznego znajdującego się w użytko w aniu.
N iezw ykle w ażnym w aru n k iem pobudzania technicznego rozw oju u sług je s t zapew nienie jed no stko m usługow ym dostępności niezbędnych środków p racy i now ych technologii z dostaw k rajo w y ch i z im portu. W iąże się z ty m konieczność w yprzedzającego działania ośrodków zap lecza technicznego w zakresie opracow ania w yposażenia o p a ra m etrac h dostosow anych do specyfiki i b ran ży usług oraz planow ania i koordy nacji zaopatrzenia m ateriałow o-technicznego. Możliwości realizacyjn e projek to w an y ch rozw iązań o c h a ra k te rz e postępu technicznego zależą w dużej m ierze od sy ste m u m oty w acji działającego u producentów środ ków pracy, stanow iących w yposażenie zakładów usługow ych i u bez pośrednich w ykonaw ców usług. O płacalność w d rażania now ych przed sięw zięć technicznych w iąże się ściśle ze stosow aniem postępu org ani zacyjnego rozum ianego jako udoskonalenia organizacyjne poszczególnych odcinków p ro d u k cji w m ik ro - czy m akroskali, czy też w obu łącznie, dające odpow iednie k o rz y ś c i25. P o stęp o rg an izacyjny może być przy ty m zw iązany z postępem technicznym , składać się na jego istotę lu b też być niezależny od niego (m ów im y w te d y o niezależnych zm ianach org ani zacyjnych). Z m iany organ izacyjn e o c h a ra k te rz e postępu organizacyjnego pow inny nie tylk o tow arzy szyć postępow i technicznem u, ale go w y p rze dzać, czyli m ieć c h a ra k te r a n ty c y p a c y jn y w sto sun ku do nowej techniki
i technologii. Chodzi tu nie tylko o czysty postęp organ izacy jny z ta kim i jego form am i, jak k o n cen tracja, specjalizacja i kooperacja, ale rów nież w szelkie dro b n e zm iany i u sp raw n ien ia organizacyjne. M ają one um ożliw iać efek ty w n e w y k o rzy stan ie postępu technicznego, rozw ijanie usług na teren ach o rozproszonym popycie, zw iększanie ich dostępności przez różnorodne fo rm y św iadczenia, a także zw iększanie podaży i sk ra canie term inó w realizacji usług.
Na procesy dostosow yw ania podaży usług do po pytu zgłaszanego przez odbiorców isto tn y w pły w w yw iera obow iązujący przedsięb iorstw a u słu gowe sy stem organizacji i zarządzania, a zwłaszcza sy stem ekonom iczno- finansow y. O bejm uje on cało kształt fo rm organizacyjnych gospodarki finansow ej i aktów p raw n y ch o k reślający ch zasady grom adzenia, po
25 E. H o ł d o w s k a: P o s tę p o r g a n i z a c y j n y i p o s t ę p te c h n i c z n y a n ie p e w n o ś ć
P od staw y form ow ania strategii... 325 działu i w ykorzy sty w an ia zasobów pieniężnych w jednostkach w y k o n u jących usługi. N ajw ażniejszym i elem entam i system u są zasady u s ta lania cen na usługi, tw orzenia i podziału akum ulacji pieniężnej, gospo d ark i i u stalen ia źródeł finansow ania środków trw ały c h i obrotow ych, gospodarki czynnikiem ludzkim oraz rozliczeń przedsiębiorstw a z bud że tem państw a. Podział kom eptencji decyzyjnych w zakresie kształtow ania ty ch zasad m iędzy przedsiębiorstw a i cen tru m gospodarcze zależy od o- bow iązującego m odelu zarządzania gospodarką. W m odelu p a ra m etry cz nym działalność jedn o stek gospodarczych realizow ana je st na podstaw ie ich w łasnych decyzji nakierow yw anych na realizację celów ogólnospołecz n y ch za pomocą p a ram etró w ekonomicznych. W takim system ie zwiększa się odpowiedzialność przed sięb io rstw za w yniki gospodarow ania, a pod sta w ą podjem ow ania decyzji staje się rach u nek ekonom iczny.
R achunek ekonom iczny jest narzędziem realizacji w p rak ty c e zasady racjonalnego gospodarow ania. Stanow i on ogół czynności obliczeniowych i analitycznych, zm ierzających do określenia celowości gospodarczej oraz stopnia opłacalności zam ierzonego przedsięw zięcia, a polegających na u sta le n iu jego składników (ilościowych, w artościow ych) oraz porów na niu przew idyw anych nakładów i efektów, ustalen iu w m iarę potrzeby różnych w arian tów rozw iązania danego zam ierzenia i uzasadnieniu w y boru najkorzystniejszego (optym alnego) w danych w aru n k ach 26. S to sunek nakładów do efektów określa się jako efektyw ność ekonom iczną pod w aru nk iem , że zam ierzony efek t realizu je d any cel gospodarczy.
E lem entam i rac h u n k u ekonomicznego, oprócz nakładów i efektów , są w a ru n k i działania podm iotów podaży usług oraz k ry te riu m w yboru decyzji. Na w a ru n k i działania, zwane rów nież w aru n k am i o g ran iczają cym i, gdyż zakreślają granice swobody w yboru w arian tó w realizacji określonego przedsięw zięcia, składają się 27:
1) w a ru n k i w ew nętrzne, określone przez zasoby m aterialn e, kadrow e i finansow e przedsiębiorstw a,
2) w a ru n k i zew nętrzne, określane przez: a) przepisy reg u lu jąc e po szczególne dziedziny działalności usługow ej przedsiębiorstw , b) lim ity, określające przydział lub dopuszczalne granice zużycia n iek tó ry ch śro d ków, a także w y k o rzystan ia pew nych funduszy, c) p a ra m e try ekonom icz ne (ceny, staw ki, opłaty), um ożliw iające w yliczenie ponoszonych kosztów i osiąganych efektów .
Je d n y m z narzędzi stosow ania ra c h u n k u ekonomicznego w sferze
26 Z ałącznik do u ch w a ły n r 224 R ady M in istrów z 29 lip ca 1964 r., M onitor P o lsk i nr 55 z 1965 r., poz. 260, podpunkt 4, § 2.
27 M. K l i m a s : A n a li z a i r a ch u n ek e k o n o m i c z n y w handlu . PW E, W arsza w a 1984, s. 19— 20.
usług są ceny. W system ie zdecentralizow anym kom petencji w zakresie u stalenia cen n a usługi, poszczególne przedsiębiorstw a o kreślają ich po ziom na zasadzie kosztow o-rynkow ej. M echanizm cen pow inien zapew niać rentow ność działalności usługow ej, czyli w p ły w y ze sprzedaży usług przew yższające ponoszone k oszty w łasne o zysk um ożliw iający dalszy w zrost p o ten cjału usługow ego. P onadto ceny usług w p ły w ają — jako p a ra m e tr ekonom iczny — na w ybór m etod i zakres św iadczenia różnych rodzajów usług. Z d ru g iej stro n y dla odbiorcy, ceny usłu g są w ażnym in stru m e n te m k ształto w an ia w ielkości i s tru k tu ry popytu na nie zarówno w k rótkim , ja k i długim okresie. Z by t w ysokie ceny usług w pływ ają ham ująco na popyt, zaś ceny niższe są bodźcem do w zro stu w olum enu zakupów , a to z kolei pow oduje zw iększenie globalnego zysku przedsię- siębiorstw a. P o jaw ien ie się społecznej b a rie ry popytu w stosu nk u do określonego (wysokiego) poziom u cen na usługi powinno być przesłank ą dla p rzeprow adzenia pogłębionej an alizy ich zasadności. W żadnym p rzy pad k u u p raw n ien ia jed n o stek usługow ych do sam odzielnego u stalan ia cen nie m ogą być w y k o rzy sty w an e do ponoszenia nieuzasadnionych złą pracą i niegospodarnością zaw yżonych kosztów św iadczenia usług.
W śród zew n ętrzn y ch w a ru n k ó w działania jedno stek podaży usług b ytow ych zn ajd u je się po lity k a finansow a, a zwłaszcza sy stem p odat kow y i k red y to w y obow iązujący te jednostki. S ystem ten pow inien uw zględniać specyfikę działalności usługow ej, w y rażającą się m. in. sto sunkow o niskim i w y n ik am i finansow ym i osiąganym i przez przed się b io rstw a usługow e w p orów naniu z przedsiębio rstw am i p rodukcyjnym i, odm ienną s tru k tu rą kosztów , rozproszeniem popytu itp 28. P o lity k a fisk al na pow inna odpow iednim i in stru m e n ta m i oddziaływ ać na w zrost ren to w ności jed n o stek usługow ych, m ak sym aln ie w spierać grom adzenie śro d ków na rozw ój i osłabiać ten d e n c je do w zro stu cen usług. W k sz ta łto w aniu w a ru n k ó w rozw ojow ych w ażną rolę — obok stabilnego system u ekonom iczno-finansow ego — spełnia ulgow y w oprocentow aniu, długo term in o w y k re d y t bankow y.
* * *
Na zakończenie należy zwrócić uw agę na fakt, że rozw ażana w a r ty kule p ro b lem aty k a m a ścisły związek z zachodzącym i w o statnich latach zm ianam i w sy stem ie organizacji i zarządzania gospodarką polską. Mo
28 J est to teza n iejed n o k ro tn ie w y p o w ia d a n a zarów no przez n a u k o w có w , jak i organ izatorów u słu g, a czk o lw iek w n ie w ie lk im zak resie sto so w a n a w dotych czasow ej praktyce. S to so w a n ie w u słu gach tak ich sam ych m ech an izm ów p od atk o w y ch ja k w p rodukcji p rzem y sło w ej sp o w o d o w a ło na początku la t o siem d ziesią ty ch znaczne d ysp rop orcje w poziom ie ren to w n o ści tych sfer i ogran iczenie m o żliw o ści ro zw o jo w y ch p rzed sięb io rstw u słu g o w y ch .
