Stefan Ogrodnik
Infrastruktura techniczna a
produkcja rolna : w zarysie
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 253-264
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 16 SECTIO H 1995/1996 Z a k ł a d G o s p o d a r k i Ż y w n o ś c i o w e j W y d z i a łu E k o n o m i c z n e g o U M C S S t e f a n O G R O D N I K
I n fr a s tr u k tu r a tech niczn a a p rod u kcja ro ln a (W zarysie)
Technical Infrastructure versus Agricultural Production (An Outline)
Często m ożna się spotkać z w ypow iadaną, czy pisaną opinią, że p rz y czyną w ielu n e g a ty w n y ch zjaw isk w ro lnictw ie jest b ra k lu b niedorozw ój in fra s tru k tu ry n a o bszarach w iejskich. O pinii te j oczywiście zaprzeczyć nie m ożna, aczkolw iek należy sobie zdaw ać sp raw ę z fak tu , że na ro l n ictw a oddziałuje w iele ró żnych czynników i w szelkie zaistn iałe tam nie dom agania nie m ożna usp raw ied liw iać b rak iem in fra s tru k tu ry . P o d k reś lić n a to m ia st należy, w ro ln ictw ie rozw iniętym , pow iązanym z ry n k iem i innym i działam i gospodarki, zwłaszcza z przem ysłem , in fra s tru k tu ra odgryw a coraz w iększą rolę i bez je j zasadniczych elem entów rolnictw o nie może się obejść. Czym jed n ak jest in fra s tru k tu ra , co oznacza to po jęcie i jaki jest jej zw iązek z rolnictw em ? Na te p y tan ia p rag n iem y dać odpow iedź w n iniejszym opracow aniu.
P ojęcie in fra s tru k tu ry w b ad an iach n aukow ych praw o obyw atelskie uzyskało sobie w zględnie niedaw no, bo dopiero w XX w ieku.1 T erm in „ in f r a s tru k tu ra ” jest pojęciem złożonym , tru d n y m do ścisłego zdefinio w ania.2 J a k pisze L. K upiec — „sam o słowo » in fra stru k tu ra « je st pocho dzenia łacińskiego i zostało utw o rzo n e przez zestaw ienie słów »infra« i » stru k tu ra « . P rzy czym — jak w yjaśnia tenże a u to r — te rm in » stru k tu ra« oznacza rozm ieszczenie gałęzi (zespołu urządzeń) gospodarki n a ro dow ej i cało k ształtu życia społeczno-gospodarczego oraz ogół w spółzależ ności [...] zachodzących m iędzy poszczególnym i elem en tam i tej zbioro
1 U. S z c z e c i ń s k a , In frastru ktura i je j w p ł y w na produkcję rolną. „Bu dow nictw o W iejskie” 1975, nr 6, s. 25.
* A. G i n s b e r t - G e b e r t , In frastruktura i je j rola w rozw oju miast. „Mia sto ” 1971, nr 9, s. 1.
254 S tefan Ogrodnik
wości. T erm in »infra« zaś jest uzn aw an y za synonim tego, co jest p o n i żej czegoś, głębiej czegoś [...] a w ięc może być uznan y za »podstaw ę« s tr u k tu ry ” .5 W edług definicji proponow anej przez L. K upca — in fra s tru k tu ra to „kom pleks użyteczności publicznej, niezbęd nej do z ap ew n ie nia należytego funk cjo n ow an ia gospodarki narod ow ej i życia ludności, odpow iednio rozm ieszczony w p rzestrzeni, w raz z historycznie u k sz ta łto w anym i w ew n ętrzn y m i i zarazem ch a ra k te ry sty c z n y m i relacjam i zacho dzącym i m iędzy poszczególnym i jego e lem en tam i” .4 P rz y jm u je on podział in fra s tru k tu ry na ekonom iczną i społeczną.5 Z. Dziembowski podaje, że term in „ in fra s tru k tu ra ” został zapożyczony „z języka francuskiego, gdzie pojęcie »L’in fra stru c tu re « stanow i pow szechnie stosow any synonim u rz ą dzeń użyteczności pu b liczn ej” .6
W języku angielskim , w edług tegoż au to ra, w obiegu są dw a te rm in y stosow ane na o kreślenie w ym ienionych urządzeń a m ianow icie: „ in fra s tru k tu rę ” oraz „społeczny k a p ita ł podstaw ow y” („Social o w erhead ca p ita l”); w języku niem ieckim zaś używ any jest term in „V erso rg u n g sw irt- sc h aft” , co dosłow nie tłum aczy się jako „gospodarka służąca zao p atrze n iu ”. Pojęcie to — jak w y jaśn ia cytow any a u to r — ob ejm uje tam „zao patrzen ie w wodę, energię elek try czn ą, gaz i ciepło oraz urząd zen ia tr a n sp o rtu ” . Sam Z. Dziem bow ski, w cytow anym a rty k u le d efin iu je pojęcie in fra stru k tu ry jako „zespołu u rządzeń i in sty tu cji stw arzający ch p o d sta wę zarów no dla fun k cjo no w an ia na danym tere n ie gospodarki n aro d o wej, jak i dla życia ludności” . Dzieli on ją na in fra s tru k tu rę techniczną i społeczną.7
W języku rosy jsk im pojęciu in fra s tru k tu ry odpow iada określenie: „obszczestw iennyje soorużenia” , co oznacza urząd zenia społeczne (budow le), przeznaczone do obsługi zarów no in sty tu cji państw ow ych, organizacji społecznych, jak rów nież p o trzeb k u ltu ra ln o -b v to w y ch społeczeństw a (ludności).8
A. G in sb e rt-G e b ert podaje rów nież, że „w języku rosyjskim odpo w iednikiem m iejsk iej in fra s tru k tu ry jest term in „błago ustro jstw o goro- d a ”, oznaczający zagospodarow anie m ia sta ” .®
3 L. K u p i e c, K r yte ria i zasady kształtoioania ukła du przestrzennego in fr a struktu ry ekonomicznej. Rozprawy U niw ersytetu W arszawskiego. Sekcja W ydaw
nicza Filii UW w Białym stoku, 1975, s. 24. 4 Ibid., s. 25—26.
s Ibid., s. 26—27.
6 Z. D z i e m b o w s k i , Pojęcie in frastru ktury i je j ch arakte rystyka. „M iasto” 1966, nr 2, s. 23.
7 Ibid., s. 23.
8 Zob. K u p i e c , op. cit., s. 25. 9 G i n s b e r t - G e b e r t , op. cit., s. 1.
P race na te m a t in fra s tru k tu ry zaczęły pojaw iać się w lite ra tu rz e eko nom icznej w zw iązku z p ro b le m aty k ą w zrostu gospodarczego.10 J a k piszą A. K ubiak i Z. Z ajd a „problem in fra s tru k tu ry w ty m kontekście podjęto w latach p ięćdziesiątych w zachodniej lite ra tu rz e ekonom icznej, pośw ię conej problem om k rajó w ro zw ijający ch się. P ojęcie in fra s tru k tu ry w y stę p u je przede w szystkim w n iek tó ry ch teo riach w zrostu (np. teoria „w ielkiego p ch n ięcia” ) i rozw ażaniach nad p o lity k ą in w esty cy jn ą w k r a jach ro zw ijających się. J e d n y m z głów nych zagadnień teorii w zrostu jest kw estia s tr u k tu ry działow ej i gałęziow ej in w esty cji, k tó ra d ecyduje o k ie ru n k ac h w zro stu gospodarczego”.11
B adania dotyczące w aru n k ó w um ożliw iających w zrost gospodarczy krajów ro zw ijający ch się doprow adziły do zrozum ienia, że n aw et tak w ażne czynniki, jak zasoby p racy i k a p ita łu sam e nie w y starczą jeszcze do tego, aby ten rozw ój n astąp ił. N iezbędne je st ponadto, by d any k ra j czy określone te ry to riu m było już w p ew ny m sto p n iu przygotow ane do p rzyjęcia w zm ożonej działalności ek onom icznej.12
Na to p rzygotow anie składa się zespół elem en tó w w postaci in sty tu cji, u rządzeń i usług um ożliw iających podstaw ow ą działalność ludzką, a więc pro d u k cję, podział i konsum pcję. Ł ącznie nazyw am y te elem enty urządzeniam i in fra stru k tu ra ln y m i. Te z nich, k tó re p rzystosow ują środo w isko do p o trzeb produ k cji, o kreśla się m ian em in fra s tru k tu ry technicz n e j zw anej tak że ekonom iczną, n a to m ia st inne, uk ieru n k o w an e na służe nie człow iekow i, a więc g ru p ie społecznej czy całem u społeczeństw u, zw ykło się nazyw ać in fra s tru k tu rą społeczną. Do pierw szej z nich zalicza się urząd zenia z dziedziny tra n sp o rtu , kom u nik acji, en erg ety k i, m elio racji itp. Są to ele m en ty techniczne, k tó re w a ru n k u ją tw orzenie i fu n k cjonow anie różnych działów gospodarki, a w znaczeniu ogólniejszym um ożliw iają one lub s p rz y ja ją rozw ojow i gospodarczem u całego k raju . Do d ru g iej z kolei tzw. in fra s tru k tu ry społecznej, zalicza się in sty tu cje i urząd zen ia z dziedziny ochrony zdrow ia, o św iaty, k u ltu ry , ubezpieczeń socjalnych, k u ltu relig ijneg o itp. Ta g ru p a urząd zeń oddziałuje przede w szystkim na rozw ój społeczny, ale pośrednio przyczynia się także do rozw oju gospodarczego.
W tym o pracow aniu in te re su je nas głów nie in fra s tru k tu ra tech n icz na. W użyciu są zresztą różne term in y , będące w szystkie raczej sy n o n i m am i in fr a s tr u k tu r y technicznej, jak: in fra s tru k tu ra gospodarcza, ekono m iczna, techniczno-ekonom iczna i inne.
10 W. P u k n i e 1, Definicja i klasyfikacja in fr a stru k tu r y społecznej. „Biuletyn Inform acyjny Instytut Geografii PAN 1974, nr 2, s. 19.
11 A. K u b i a k, Z. Z a j d a, Infrastruktura ekonomiczn a i społeczna. „Przegldą B ibliograficzny P iśm iennictw a Ekonom icznego” 1968, z. 3.,
256 Stefan Ogrodnik
W edług Z. D ziem bow skiego in fra s tru k tu ra techniczna o b e jm u je „urządzenia zaopatrzenia energetycznego (energia elektryczn a, gaz, cie pło), gospodarkę w odną w raz z urządzeniam i zao patrzenia w wodę, k a nalizację z m elio racjam i oraz u rządzenia tra n s p o rtu i łączności” .13 N ie m al identyczny zak res pojęcia in fra s tru k tu ry tech n iczn ej podają: A. G in - s b e rg -G e b e rt14 i B. L ew andow ski.15 L. K upiec n a to m ia st do in fr a s tr u k tu ry technicznej zalicza trz y układy: k o m unik acyjn y, energ ety czny, i w od- n o -sa n ita rn y .16 Je śli m ow a o układzie en erg etyczn ym to stw ierdzić tr z e ba, że w ieś polska zużyw a coraz w ięcej energii elek try czn ej.
W 1990 r. w ro lnictw ie zużyw ano 434 kW h w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych, zaś w gospodarstw ach in d y w id u aln y ch 470 kW h licząc
Tab. 1. Zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach rolnych Expenditures of electrical energy in forms
W yszczególnienie Lata D ynam ika 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1980 = 100 Ogółem w GWh 5360 7656 8663 8467 8613 8848 8124 151,6 na 1 ha uż. rolnych w kWh 283 406 461 451 460 472 434 153,4 W tym gospodarstwa indywidualne w GWh 3651 5978 5749 6389 6530 6602 6685 183,1 na 1 ha uż. rolnych w kWh 259 366 400 445 457 463 470 181,5 Źródło: R olnictwo i Gospodarka Żywnościowa 1986—1990. GUS, W arszawa 1992, tabl. 14.
podobnie, co ilu s tru je tab. 1. Pow ierzchnia zm eliorow anych użytków ro l nych w yniosła w 1992 r. 6684 tys. ha, co stanow iło 35,8% ogólnych za sobów użytków rolnych w k ra ju (tab. 2).
In fra stru k tu ra techniczna posiada elem en ty sieciowe i punktow e. Do pierw szych zalicza się drogi, koleje, linie energetyczne, te le k o m u n ik a cy j ne itp., do drugich zaliczam y stacje, urzędy, m agazyny, sklepy itp. O ile urządzenia p u nk tow e służą do n ad an ia i odbioru przem ieszczanych e le m entów , o ty le u rządzen ia liniow e stanow ią drogę, po k tó re j to p rze m ieszczanie się odbyw a.
13 D z i e m b o w s k i, op. cit., s. 23. 14 G i n s b e r t - G e b e r t , op. cit., s. 1.
18 B. L e w a n d o w s k i , Lokalna infrastru ktura techniczna {„komunalna”) —
tendencje św iatow e i sy tuacja w Polsce. Wybrane Inform acje Tem atyczne. „Cinte”,
1972, nr 58, s. 2.
16 L. K u p i e c, Rola in frastru ktury w zagospodarowaniu przestrzenn ym . „Mia sto” 1973, nr 9, s. 6. ,
Tab. 2. M elioracje użytków rolnych; stan w dniu 31.XII (w tys. ha) R eclam ation of arable lands; the state on D ecem ber 31 (in thousands of ha)
W yszczególnienie L.ata
1980 1985 1989 1990 1991 1992 U żytki rolne zm eliorow ane
w tys. ha 6267 6404 6602 6654 6678 6684 G runty orne 4313 4473 4645 4688 4707 4717 w tym : zdrenow ane 3513 3692 3899 3940 3958 3970 naw adniane 46 58 61 63 63 63 łąki i pastw iska 1954 1931 1957 1966 1971 1967 w tym : zdrenow ane 306 350 387 394 396 400 naw adniane 473 451 427 428 425 423 w % ogólnej powierzchn.
użytków rolnych 33,1 34,0 35,3 35,5 35,7 35,8 w % powierzchni użytków
rolnych w ym agających m elioracji, oszacow anej przez Min. Roln. i Gosp.
Zywn. na 9,5 min ha 64,1 65,4 69,9 70,0 70,7 70,7 Źródło: Rocznik S tatystyczny. GUS, W arszawa 1993, tabl. 33 (448).
„Ścisły zw iązek sieciow ych i p u n k to w y c h elem en tów in fra s tru k tu ry gospodarczej zapew nia dopiero odpow iedni pozoim obsługi sfery p ro d u k c y jn e j ro ln ic tw a ”.17
J a k w iadom o p ro d u k cja ro ln a odbyw a się w w ielu gospodarstw ach roln ych , k tó ry c h liczba w 1990 r. w ynosiła 2138 ty s.18 W przeciw ieństw ie do p ro d u k cji p rzem y sło w ej jest ona bardzo rozproszona. Do w szystkich zatem m iejsc p ro d u k cji, czyli do w szystkich gospodarstw , trzeba d o sta r czyć niezbędne ilości en erg ii i w ody, pasz przem ysłow ych, nawozów sztucznych, m aszyn i narzędzi rolniczych, m ate ria łó w budow lanych i w ielu in n ych środków do p ro d u kcji ro ln ej, od k tó ry c h zależy poziom prod u k cji w roln ictw ie. N iek tó re bow iem z ty c h środków , jak pasze czy naw ozy sztuczne, zw ane obrotow ym i, stan o w ią bezpośrednie surow ce dla p rocesu pro d u k cy jn eg o w roln ictw ie, inne nato m iast, jak m aszyny ro l nicze czy b u d y nki gospodarcze (tzw. środki trw ałe), proces ten um ożli w iają i u ła tw ia ją . Z adaniem więc obiektów i u rządzeń in fr a s tr u k tu r a l nych jest rozdzielenie sk o n cen tro w an ej m asy przem ysłow ych środków pro d u k cji i dostarczen ie ich w ielom ilionow ej liczbie gospodarstw rolnych. Z adanie to spełnia istn ieją ca sieć h andlow a n a wsi, a więc składy, m ag a zyny i sk lepy sp rzed ające a rty k u ły do p ro d u kcji rolnej.
17 R. B u r e k, Infrastruktura gospodarcza a to w a ro w o ść roln ictw a (na przy kładzie woj. kieleckiego), Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, 1984, z. 6, s. 17.
18 Rocznik S tatystyczny GUS 1991, tabl. 6 (419). Są to gospodarstwa p ow yżej 1 ha powierzchni użytków rolnych.
258 S tefan Ogrodnik
Masa tow arow a p ły n ie także w przeciw nym k ieru n k u , od ro ln ictw a do przem ysłu, rolnictw o bow iem w głów nej m ierze p ro d u k u je surow ce do produkcji żywności, k tó re m uszą być dostarczone do zakładów p rz e m y słow ych, przetw órczych. R ozproszona m asa tych surow ców pochodzą ca z w ielom ilionow ej liczby gospodarstw m usi być sk o n cen tro w an a i do starczona do zakładów przem ysłow ych. Zadanie to z kolei pełn i sp ecy ficzna sieć handlow a zw ana siecią skupu, a więc p u n k ty skupu, m a g a zyny i składy stanow iące tak że urządzenia i obiekty in fra stru k tu ra ln e . Istn ieje więc ścisły zw iązek i w spółdziałanie w szystkich obiektów i u r z ą dzeń in fra stru k tu ra ln y c h . P od y k to w an y on jest isto tn y m i w zględam i te c h niczno-ekonom icznym i obsługi pro d u kcy jneg o działu gospodarki, jak im jest rolnictw o.19 O biekty i u rząd zenia in fra stru k tu ra ln e , zarów no p u n k towe, jak i sieciowe, ściśle w spółdziałające ze sobą, stanow ią ja k gdyby pom ost łączący rolnictw o z in n y m i działam i gospodarki naro do w ej „po przez różne rodzaje tra n s p o rtu ”.20
Na wieś, więc do ro ln ictw a i z rolnictw a do m iast i przem y słu p ły nie n ieu stan n y , potężny stru m ie ń m asy tow arow ej. Nie w n ik ając w szczegóły podajem y, że sam y ch zbóż sk u p u je się ponad 5 m in ton, ziem niaków zaś skupow ano przed 1990 rokiem ponad 4 m in ton (tab. 3).
Tab. 3. Skup zbóż i ziem niaków w latach gospodarczych w tys. ton Purchase of corn and potatoes in the economic years in thousands of tons
Ziemiopłody
Lata Dynam ika rok 1985 = 100 1985/86 1989/90 1990/91 1991/92 Zboża 5827 5440 5903 5017 85,9 w tym zboża podstawowe 5801 5396 5856 4960 85,5 w tym: pszenica 2165 2667 3127 3042 140,5 żyto 2143 1438 1557 1023 47,7 pszenżyto 4 407 271 111 2775,0 Ziemniaki 4995 4876 3333 1251 25,0
Źródło: Rocznik Statystyczny. GUS, Warszawa 1993. Tab. 49 (460). Dynam ika: obliczenia autora.
Z powyższego w ynika, że ro la i znaczenie in fra s tru k tu ry jest ogrom ne. W zrasta bowiem zapotrzebow anie działu produ kcyjn ego (rolnictw a) na różnego rodzaju in sty tu cje , obiekty i urządzenia, niezbędne do n ależy tego fu nkcjonow ania procesu p ro d u k cji. Ekonom iczne znaczenie in fra s tru k tu ry techn icznej polega więc na tym , że w a ru n k u je ona n ależy ty przebieg procesów p ro d u k cy jn y ch , pośrednio w pływ a na poziom u zysk i
19 Zob. B u r e k , op .cit., s. 17. 20 Ibid., s. 17.
w anej p ro d u k cji i przy czy nia się do rozw oju danego działu gospodarki i regionu k ra ju . R. B u re k pisze, że „[...] isto ta ekonom iczna in fra s tru k tu r y w y nika z m iejsca i roli, jak ą p e łn i ona w procesie p ro d u k cji, co [...] m ożna sprow adzić do n a stę p u ją c y c h zagadnień:
— n a k ła d y in w e sty c y jn e przeznaczone na rozw ój in fra s tru k tu ry zw ra cają się wówczas, gdy d a ją p ro d u k cję inne gałęzie gospodarki narodow ej pow stałe dzięki istn ien iu in fra s tru k tu ry ;
— zagospodarow anie in fra s tru k tu ra ln e w a ru n k u je każdorazow o m o żliwość w szech stro nn ego rozw oju regionu;
— n a d an y m te re n ie nie m ożna rozw inąć pro d u k cji, jeśli w cześniej nie w yposażono go w in f r a s tr u k tu r ę ” .21
Ta o sta tn ia uw aga — jak się w y d aje — nie dotyczy roln ictw a a u ta r kicznego i p ry m ity w n eg o , ale raczej ro ln ictw a intensyw nego, wysoko rozw iniętego, n iem n ie j jed n ak po d k reśla duże znaczenie in fra s tru k tu ry dla rozw oju tego działu gospodarki i jego produ kcji.
Jeszcze w y ra ź n ie j p o d kreśliła znaczenie in fr a s tr u k tu r y dla rozw oju ro lnictw a K. W ilczyńska tw ierdząc, że „w prow adzenie postępu technicz nego w ro ln ictw ie m usi być poprzedzone odpow iednią rozbudow ą in fra s tr u k tu ry ro ln ictw a, nie może być zawieszone w próżni in fr a s tr u k tu r a ln e j” .22
R olnictw o p ry m ity w n e nie w ym aga w ielu u rząd zeń i obiektów in fra s tru k tu ra ln y c h , n a to m ia st ro ln ictw o rozw inięte i w ysokotow arow e m usi mieć zapew nioną obsługę w ielu tak ich in sty tu cji, obiektów i urządzeń. C ytow ana pow yżej a u to rk a pisze, że „ tru d n o określić ram y in fra s tru k tu ry ro ln ictw a, poniew aż im w yższy jest poziom te j gałęzi gospodarki — tym b ard ziej rozszerza się zakres urządzeń in fr a s tr u k tu r y i usług przez nią św iadczonych. P rz y niskim poziom ie rozw oju gospodarki ro ln ej za k res in fra s tru k tu ry ro ln ictw a po kry w a się z zak resem in fra s tru k tu ry wsi. W y starczy więc np. sieć en erg ety czn a zasp o k ajająca potrzeby ośw ie tleniow e, czy sieć dróg zapew n iająca możliwość d o tarcia do siedziby g m i ny. N atom iast im w yższy jest poziom i stopień tow arow ości produkcji ro lnej, im b a rd z iej je st ona technicznie now oczesna, tym szerszy staje się zakres in fra s tru k tu ry , ty m b ard ziej w ykracza on poza in fra s tru k tu rę „w si”. Sieć en erg e ty c z n a m usi zapew nić obsługę procesów p ro d u k c y j nych, sieć dróg o n aw ierzch n i u tw a rd z o n e j i odpow iedniej szerokości m usi um ożliw iać sw obodne użytkow anie tra k to ró w i sp rz ę tu rolniczego, m uszą istnieć w a rsz ta ty nap raw cze sp rzętu rolniczego, garaże, stacje p a liw, m agazyny naw ozów sztucznych, silosy, spichlerze, elew ato ry ,
oczy-21 Ibicl., s. 16.
22 K. W i l c z y ń s k a , In frastruktura wsi i rolnictwa w służbie gospodarki
260 S tefan Ogrodnik
szczalnie ścieków itp. W szystkie te u rządzen ia w a ru n k u ją dzisiaj now o czesny i w yd ajn y proces p ro d u k cy jn y w rolnictw ie. Tak więc treść in fra s tru k tu ry roln ictw a określona jest poziom em rozw oju g o spod arki”.23 Im bardziej będzie się ro zw ijał ten dział gospodarki, im bard ziej ro ln ic two staw ać się będzie „u przem ysło w ion e” i tow arow e, tym w ięcej będzie angażow ać różne zasoby p rzy ro dy (wody, paliw a, energii e le k try c z nej), tym w ięcej będzie potrzebow ało sp ra w n ej obsługi jego otoczenia, tym b ardziej niezbędne m u będą różne in sty tu cje , obiekty i urządzen ia in fra s tru k tu ry technicznej. Z akres te j in fra s tru k tu ry m usi się co n a jm n ie j zwiększyć p ro po rcjo n alnie do rozw oju ro ln ictw a, a pow inien w zasadzie ten rozwój w yprzedzać. In fra s tru k tu ra techniczna bowiem pełni w ażne zadania gospodarcze w zględem roln ictw a. J e j spraw ne fu nkcjonow an ie jest nieodzow ne dla praw idłoew go przebiegu procesu produkcyjn ego ro l nictw a i jego w ydajności.
Pozornie luźno zw iązane z p ro d u k cją ro ln ą drogi stanow ią jakże is to t ny elem en t in fra s tru k tu ry technicznej, jeśli liczba sam ych ty lko ciąg ników w rolnictw ie na p rzestrzen i lat 1980— 1992 podw oiła się, (tab. 4),
bez k tó ry ch now oczesna ag ro tech n ik a nie może się obejść, a dla ich spraw nego użytkow ania niezbędne są dobre drogi lokalne.
J a k pisze J. F eren c — „czym dla żywego organizm u jest szkielet kostny, tym dla każdej działalności p ro d u k c y jn e j in fra s tru k tu ra
gospo-Tab. 4. C iągniki w rolnictwie. Stan w dniu 31 grudnia Farms tractors. The state on D ecem ber 31
Lata O g ó łe m g o sp o d a r st w a p a ń st w o w e Ciągniki w tys, szt. Prze ciętna n om i nalna moc ciągnika w kW Pow ierz chnia użytków rolnych na 1 ciąg nik w ha rolnicze spółdz. produk cyjne gospo darstwa in d y w i dualne W spół czynnik -odno wienia w % 1980 619,4 99,3 27,5 378,0 10,4 30,4 31 1985 924,6 92,4 24,9 736,2 7,8 31,0 20 1989 1152,6 87,0 24,6 989,0 5,2 30,7 16 1990 1185,0 89,6 25,2 1016,7 3,8 30,8 16 1991 1178,8 83,9 23,1 1018,7 1,1 30,7 16 1992 1172,1 75,2 20,6 1032,4 1,4 30,4 16 Dynamika 1980 — 100 189,2 75,7 74,9 273,1 51,6 — — Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa, 1993 tabl. 33 (445).
Uwagi: 1) W spółczynnik odnow ienia stanowi udział ciągników w danym roku, w ogólnej liczbie ciągników wg stanu w dniu 31.XII roku poprzedniego. 2) D y namika: obliczenia autora.
darcza, zw łaszcza now oczesna, gdyż jest nieodzow nym k ap itałem dalsze go rozw oju p ro d u k cji ro ln iczej” .24 J a k z powyższego stw ierdzenia w y nika, in fra s tru k tu ra stanow i pow ażny czynnik rozw oju gospodarczego wsi i ro lnictw a, gdyż w znacznym stopniu w a ru n k u je kształto w anie się poziomu p ro d u k cji rolniczej, z zasadniczego celu i podstaw ow ego zadania rolnictw a.
„W zajem ny rozw ój rolnictw a i in fr a s tr u k tu r y gospodarczej w regio nie — pisze R. B u rek — przebiega w silnym zw iązku, tw orząc pewnego rodzaju sprzężenie zw rotne. Z jedn ej stro n y przesłan ki i możliwości ro z w oju in fra s tru k tu ry gospodarczej roln ictw a stan ow ią pochodną zarów no ogólnego poziom u ro ln ictw a, jak i poziom u rozw oju gospdarczeg całego regionu, z d ru g ie j zaś — in fra s tru k tu ra gospodarcza w pływ a na tem po i k ieru n k i przeo brażeń ro ln ic tw a ” .25 Tenże a u to r w yraża pogląd, iż „uważa się, że podstaw ow ym k ieru n k iem oddziaływ ania in fra s tru k tu ry gospodar czej wsi na rozw ój ro ln ictw a w regionie, jest jej bezpośredni i pośredni w pływ na w zro st p ro d u k cji rolnej [...] W pływ bezpośredni — w edług niego — m ożna p rzed staw ić przez odniesienie czynnika in fr a s tr u k tu r a l nego do in n y ch czynników w zro stu p ro d u k cji ro ln ej [...]W idoczne zw łasz cza są — tw ierd zi R. B u rek — bezpośrednie oddziaływ ania in fra s tru k tu ry gospodarczej na zasoby siły roboczej, w ielkość m a ją tk u trw ałego itp. Pośredni w pływ in fra s tru k tu ry gospodarczej na w zro st p rod u kcji re a li zuje się — w edług a u to ra — przez inne u k ład y , na p rzy k ład popraw ę w arun ków bytow y ch ludności itp., lu b gdy in fra s tru k tu ra sty m u lu je pow staw anie now ych obiektów p ro d u k cy jn y c h albo usług ow y ch”.28 Bez pośrednie oddziaływ anie in fra s tru k tu ry n a rolnictw o uw idacznia się szczególnie poprzez rozw ój inw esty cji in fra stru k tu ra ln y c h . E w identnym fak tem dodatniego oddziaływ ania ty ch in w esty cji n a poziom produkcji roln ej jest w pływ m elio racji na wysokość u zy sk iw any ch plonów zarów no z h e k ta ra g ru n tó w orny ch, jak i z h e k ta ra uży tkó w zielonych. P o z y ty w ne re z u lta ty d a je rów nież zaopatrzen ie gospodarstw ro lny ch w wodę, przez budow ę wodociągów, jak rów nież w yposażenie ich w elektryczn e instalacje siłow e um ożliw iające poruszanie m aszyn i agregatów . Są to niew ątpliw ie in w esty cje k apitałochłonne, n iem n iej jed n ak d a ją one w efekcie m ożliw ość zw iększenia pro d u k cji ro ln ej, a także um ożliw iają su b sty tu c ję czynnika ziem i i czynnika pracy przez k a p ita ł.27 Nie jest jednak rzeczą łatw ą, a czasem je st w ręcz zadaniem niew y k o n aln y m , ustalen ie i skw anty fiko w an ie bezpośredniego w pływ u in w esty cji in fr a s tr u k tu r a l
24 J. F e r e n i e c, Infrastruktura gospodarcza obszarów wiejskich. „Wieś W spółczesna” 1983, nr 10.
25 B u r e k , op. cit., s. 19—20. 26 Ibidem.
262 S tefan Ogrodnik
nych na w zrost p ro d u kcji ro ln ej i rozw oju rolnictw a. Na rolnictw o bo w iem i efektyw ność tego działu w pływ a w iele czynników , spośród k tó ry ch tru d n o jest wyizolować i u stalić, jak w ielki jest w pływ i oddziały w anie na pro d u k cję inw estycji in fra stru k tu ra ln y c h . Pon ad to „w łaściwa ocena efektyw ności in w esty cji in fra stu k tu ra ln y c h — jak pisze cytow any już R. B urek — jest u tru d n io n a z pow odu b rak u w skaźników m ierzących efektyw ność ekonom iczną rozbudow y urządzeń in fra stru k tu ra ln y c h oraz b rak u w y starczających podstaw m etodycznych do optym alizacji lo k al n y ch i regio n aln y ch poziomów jej rozw oju. Poza ty m n iek tóre efekty uzyskiw ane przez in w estycje in fra s tru k tu ra ln e są tru d n o m ierzalne lub n aw et n iem ierzaln e”.28
Podobną opinię w yraża K. W ilczyńska pisząc: „zależność pom iędzy poziom em w yposażenia in fra stru k tu ra ln e g o a w yn ikam i pro d u k cy jn y m i rolnictw a, czy biorąc szerzej — efektyw nością gospodarki żywnościow ej — nie jest łatw a do p rezen tacji ilościow ej. O czyw isty jest w pływ m elio racji na w ydajność ziem i, w pływ e le k try fik a c ji n a intensyw ność gospo dark i, w pływ istn ien ia w arsztató w napraw czy ch n a stopień i jakość m e chanizacji p rac rolnych i hodow lanych. Je d n a k k w a n ty fik a cja tych re lacji n ap o ty k a przeszkody nie pozw alające n a uznanie ich za proste zw iązki przyczynow o-skutkow e. W ym agałaby ona uw zględnienia zarów no fak tu w spółistnienia i w spółgrania szeregu elem entów skom plikow a n e j rodzajow o in fra stru k tu ry , jak i ogółu czynników w aru n k u ją c y c h p ro duk cję rolną [...] Rów nocześnie w y stę p u je p o trzeb a sprow adzenia do wspólnego m ianow nika oceny w yposażenia in fra stru k tu ra ln e g o , na k tó re składa się cały szereg elem entów w zajem nie niepo ró w ny w aln y ch i n ie jednorodnych, ale niezbędnych dla fun kcjo no w ania roln ictw a [...] Rów nocześnie nie w olno zapom inać, że [...] kom pleksow ość i k o m p lem en tar- ność f...] elem entów (in fra s tru k tu ry ) [...] pow o du je niem ożność dowolnego izolowania pojedynczych (jej) składników ’ [...] w celu uk azan ia ich e fe k tyw ności. W szeregu p rzypadków konieczne jest b adan ie ich zespołowego oddziaływ ania. Tak więc dążenie do w y kazy w ania bezpośredniego zw iąz ku m iędzy n iek tó ry m i składnikam i, a n a w e t cały m w yposażeniem in fra s tru k tu ra ln y m wsi i rolnictw a z jego w y n ik am i p ro du kcyjn ym i jest przedsięw zięciem bardzo skom plikow anym , choć zależność tak a nie ulega w ątpliw ości. P arad o k s tego sta n u rzeczy polega n ato m iast na tym , że b raki w w yposażeniu in fra stru k tu ra ln y m zarów no w całej gospodarce, jak i w rolnictw ie u ja w n ia ją się n a ty c h m ia st i z n a jd u ją swój w yraz w różnego rodzaju stra ta c h , w niskim poziom ie w ydajności w tym także spadku pro d u k cji ro ln e j” .29
28 Ibid., s. 21.
C ytow ana a u to rk a p o daje p rz y k ła d y tak ich braków w yposażenia w urządzenia in fra s tru k tu ra ln e i n eg aty w n y ch sku tkó w takich s y tu a c ji.™ Na p rzy k ład b rak dróg i tra n s p o rtu pow oduje, że p ro d u k ty rolne me zostaną w term in ie dostarczone do konsum pcji, czy przetw ó rstw a. Oprócz tego złe drogi p rzy c z y n ia ją się do szybszego zużyw ania się m echanicz nych środków tra n s p o rtu , nie m ów iąc już o ty m , że n a stę p u je wówczas także większe zużycie paliw a. W sum ie podraża to koszty tra n sp o rtu . P o nad to złe drogi, o n ieu tw a rd zo n e j naw ierzchni przyczy niają się do s tr a t w pro d u kcji polow ej, pow odują bow iem zapylenie u p raw n a połach, w śród k tó ry c h tak ie drogi przeb ieg ają. P rz e rw y w dostaw ie energii e le k try c z n ej m ogą także spow odow ać pow ażne s tr a ty w p ro d u k cji zw ierzę cej, gdyż zakłócają cykl biologiczny i technologiczny. N ależy tak że zw ró cić uw agę n a fa k t, że s tr a ty w p ro d u k cji ro ln e j zw iązane z in fra s tru k tu rą gospodarczą m ogą zaistnieć nie ty lk o w w ypadku złego funkcjonow ania urządzeń in fra stru k tu ra ln y c h , ale rów nież m ogą one być w ynikiem b rak u odpow iedniej in fr a s tr u k tu r y w d an y m regionie. D latego też K. W ilczyńska stw ierdza, że „ s tra ty te nie og raniczają się tylko do s tr a t bezpośrednich w p ro d u k ta c h ro ln y ch , ale rów nież p ow odują w iele s tr a t pośrednich w postaci p ro d u k cji nie p o d ję te j lu b w adliw ie w y k o rzy stan ej. [...] Im w yż szy poziom p ro d u k cji ro ln e j tym b a rd z iej odczuw alne są luki i w ąskie gard ła w in fra stru k tu rz e , ty m w iększe s tra ty m ogą w ynikać z tych b r a ków. P odk reśla się n a w e t — pisze cy tow ana a u to rk a — że n ied ostatki w w yposażeniu in fra s tru k tu ra ln y m stw arzające cały szereg dodatkow ych b arier m ogą działać o d straszająco na pro d u centów ro ln y c h ”.
W św ietle pow yższych stw ierd zeń , jeszcze raz podkreślić trzeba ogrom nie doniosłą rolę u rządzeń in fra s tru k tu ra ln y c h w rolnictw ie, szczególnie obecnie, gdy o b jęte zostało ono reg u ła m i gospodarki rynkow ej.
Mówiąc o od działyw aniu in fra s tru k tu ry na rozw ój rolnictw a, w tym szczególnie na w zrost p ro d u k cji ro ln e j, nie w olno nam jedn ak zapom nieć także o w pływ ie urządzeń in fra s tru k tu ra ln y c h na w a ru n k i so cjalno -by tow e ludności w iejsk iej. In w esty cje in fra s tru k tu ra ln e wznoszone dla po trzeb ro ln ictw a służą także ludności w iejskiej. In w esty cje in fr a s tr u k tu raln e wznoszone dla p o trzeb ro ln ictw a służą także ludności w iejsk iej za równo rolniczej, ja k i nierolniczej. W ybudow ana droga o naw ierzchni ulepszonej um ożliw ia u ru cho m ienie sta łe j kom unikacji sam ochodow ej obsługu jącej m ieszkańców wsi; in sta la c ja sieci e n erg ety czn ej o w yższej mocy um ożliw ia nie ty lk o poruszanie m aszyn i ag reg atów rolniczych, ale dostarcza także św iatła do m ieszkań i energii do p racy zm echanizow anego sp rzętu gospodarstw a dom owego, jak p ralk i czy lodów ki, daje m ożliwość posługiw ania się rad iem , czy telew izorem . W sum ie techniczne
264 Stefan Ogrodnik
nia in fra s tru k tu ra ln e u łatw ia ją życie m ieszkańcom wsi, zm niejszają u c ią żliwość w iejskich w aru nk ó w bytow ych, p rzyczyniając się w ten sposób do stabilizacji ludności i zm niejszenia tem p a m igracji w e w n ętrzn e j ze wsi do m iast. K ształtow anie się k o rzy stniejszy ch w aru nkó w so cjaln o -b y tow ych ludności w iejsk iej może przyczynić się także do prorolniczej o rie n tacji m łodzieży i w yboru przez nią zawodu rolnika. W rodzinach ro ln i czych lepsze w a ru n k i socjalno-bytow e stw orzone dzięki in w estycjo m in fra stru k tu ra ln y m na wsi m ogą m ieć rów nież w pływ n a m oty w acje i d e cyzje p ro d u k cy jn e rolników .
W sum ie oddziaływ anie in fr a s tr u k tu r y technicznej (ekonom icznej) na rolnictw o jest duże i w ielokierunkow e, choć często jest ono n iew y m iern e i nie zawsze dające się k o n k retn ie obliczyć. B ardziej do strzegalne znacze nie inw estycji in fra stru k tu ra ln y c h dla rozw oju roln ictw a m a raczej m iejsce w w aru n k ach ich b rak u niż w sy tu a c ji ich działalności w d an y m regionie. J e st to dziw ny p aradoks u rządzeń in fra stru k tu ra ln y c h , k tó re sam e nie tw orzą produkcji, lecz przy czy n iają się do w zrostu w ytw órczości w podstaw ow ym dziale produkcji, jak im jest rolnictw o. S tąd k o n k re tn e oddziaływ anie in fra s tru k tu ry na roln ictw o może być oceniane jedynie przez p ry zm at i efek ty p ro d u k cy jn e tego działu produkcji.
S U M M A R Y
Infrastructure plays a greater and greater role in developed agriculture which is related to other sections of the econom y, especially to industry. Agriculture ca n not do without the principal elem ents of agriculture. As for the production sectors, a significant function is performed by the technical infrastructure w hich includes energetic supply (electric energy, gas), w ater m anagement together w ith w ater supply devices, sew age system w ith land reclam ation as w ell as transportation facilities, turnover of goods and telecom m unications.
The econom ic im portance of the technical infrastructure lies in its influencing the proper course of the production processes and the level of the production and its contribution to the developm ent of this sector of the econom y and the region. At present, the demand of agriculture for different kinds of facilities and devices which are necessary for the proper functioning of the production process is growing bigger. The more developed this sector of the econom y gets, the more ’’industria- lized” and trade-oriented agriculture becomes, the more energy, fuels, service workshops, warehouses, good quality roads and other infrastructure objects and devices it needs. The range of this infrastructure must get extended proportionally in relation to the developm ent of industry. It even should get ahead of this developm ent. The efficient functioning of institutions, objects and all the facilities of infrastructure is necessary for the proper course of the agricultural production process and its efficiency.
