A rch eo lo g ia Polski Ś ro dkow ow schodniej, t. III, 1998
Da l s z e w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e r e l i k w i a r z e-e n k o l p i o n y i m e t a l o w e k r z y ż y k i z Gr ó d k a n a d B u g i e m
Ew ai An d r z e j Ko k o w s c y
Stanow iska archeologiczne w okolicy m iejscow ości G ródek nad Bugiem , gm. H rubieszów w woj. zam ojskim n ależą do jed n y ch z najbardziej zagrożonych na obsza rze nie tylko K otliny H rubieszow skiej, ale rów nież całe go regionu. Podstaw ow ym i czynnikam i niszczącym i licz ne i niezw ykle interesujące pozostałości osadnictw a sta
rożytnego i w czesnośredniow iecznego są: z jedne·' i
-ny procesy erozyjne dotykające w sposób szczegL me dotkliw y stanow isk zlokalizow anych na eksponow anych form ach terenow ych (E. i A. K okow scy 1987, s. 53-54, 76-78), z drugiej natom iast zw ielokratniające tem po prze biegu tych procesów czynności zw iązane ze zm echani zow aną upraw ą ziem i. N ic w ięc dziw nego, że na p o w ierzchni pól otaczających tę m iejscow ość znajdow ana je s t coraz w ięk sza ilość zab y tk ó w arch eo lo g iczn y ch
(A. K okow ski 1997, s. 99).
Do zbiorów M uzeum O kręgow ego w Z am ościu tra fiły ostatnim i czasy dzięki Piotrow i Kani z G ródka nad B ugiem ko lejn e1, niezw ykle interesujące eksponaty ilu strujące przejaw y chrześcijaństw a z późnych faz w cze snego średniow iecza. N iektóre z nich doczekały się ju ż opisu opublikow anego w katalogu w ystaw y pośw ięco nej 400-leciu U nii Brzeskiej (A. U rbański 1996). B rak w tym w ydaw nictw ie ilustracji zabytków, ja k rów nież niepełny opis upow ażniają nas do szczegółow szej pre zentacji tych ze w szech m iar unikatow ych przedm iotów. 1. G ródek nad B ugiem stan. 4 - „Podgrodzie”; m i niaturow y enkolpion, opis (A. U rbański 1996, s. 105- 106, nr 194) należy uzupełnić o sprostow anie interpre tacji rodzaju inkrustacji ja k ą w ypełniono na odw rocie brązow ego k rzyżyka schem atyczny zarys m niejszego krucyfiksu. N ie je st ona zrobiona za pom ocą em alii, jak to określono w cytow anym opisie zabytku, lecz przy uży ciu srebra. W m iejscu przecinania się ram ion krzyża w i doczne je st też kółeczko w ypełnione rów nież srebrem (ryc. l:a).
2. G ródek nad B ugiem stan. 6 (ID ) - połow a m inia turow ego enkolpionu z prostym i ram ionam i w ykonana ze stopu m iedzi te ch n ik ą o d le w n ic z ą z w yobrażeniem prostego krzyża pow stałego poprzez inkrustację srebrem. J e d n a c z ę ść d o ln e g o z a m k n ię c ia re lik w ia rz a je s t odłam ana. W ysokość 33 m m , szerokość 19 m m , gru bość 3-3,5 m m (ryc. l:b ).
1 Poprzednie opisane zostały w naszym opracowaniu dotyczą cym miniaturowych enkolpionów (E. i A. Kokowscy 1997).
3. G ródek nad B ugiem stan. 6 (ID ) - srebrny krzy żyk rów noram ienny z rozszerzającym i się ku końcom ram ionam i, podobny do krzyża m altańskiego. W szyst kie ram iona profilow ane są na obrzeżach ukośnie. Z a chow ana w ysokość 16 m m , szerokość 15 mm, grubość 2 m m (ryc. l:c).
W cytow anym katalogu znajduje się je szcze opis kam iennego krzyżyka znalezionego rów nież w Gródku nad Bugiem (A. U rbański 1996, s. 104, n r 190).
Pierw szy z opisanych zabytków reprezentuje m inia turę enkolpionu typu IA1 w klasyfikacji G ródek-Kciuk, datow aną na okres X II i początek X III w ieku (1989, s. 118). N ajbardziej podobne do analizow anego przed m iotu jest inne znalezisko z tej samej m iejscow ości i tego sam ego stan o w isk a (E i A. K o k o w scy 1997, s. 288 ryc. l:a). Bardzo zbliżony je st też niew ielki enkolpion z nieco innym w zorem inkrustacji znaleziony w Haliczu (O.O. Ratyč 1976, s. 186 ryc. 57:33). Dzięki analogiom z obszaru Rusi K ijow skiej nasze znalezisko m oże być datow ane jeszcze na przełom XI i X II w. N iepopraw ne je st pow ołanie się w tym przypadku na podobieństw o do enkolpionów z D ro h it 1 i O brow ca (A. U rbański 1996, s. 106), które reprezentują zupełnie odm ienny typ, nazw any ostatnio „w zorem O brow iec” (E. i A. K okow scy 1997, s. 288).
Drugi z zabytków posiada bardzo dobry odpow ied nik w e g zem p larzu zn alezio n y m na teren ie H alicza (O.O. Ratyč 1976, s. 186, ryc. 57:31). Jego form a zbli żo n a je s t ró w n ie ż do z n a le z isk a ze sta n o w isk a 1A w G ródku nad B ugiem 2 (E. i A. K okow scy 1997, s. 288, ryc. Ib). Inkrustow ane krzyżyki z ziem polskich dato wane są rów nież na okres od początku X II po połow ę XIII wieku (E. Gródek-K ciuk 1989, s. 114-117,119-120). Interesującego przyczynku dla określenia daty końca noszenia w zoru podobnych enkolpionów dostarczyły odkrycia na terenie C hersonezu. B udynki tzw. „kw arta łu X X ” w których znaleziono podobne krzyże (Ju. P. Ka- lašnik 1989, s. 175, ryc. 6, s. 177, ryc. 8, s. 178, ryc. 9) zaw ierały m iędzy innym i zw arte zespoły m onet, w ybi
2
W tym miejscu chcielibyśmy powrócić do analizy rzeczonego en kolpionu z 1997 roku. Nie znaliśmy dlań wówczas ścisłej analogii (E. i A. Kokowscy 1997, s. 287). Obecnic możemy wskazać takową. Enkolpion takiej samej wielkości i formy z nieomal identycznym wyobrażeniem sty lizowanej postaci Chrystusa znaleziono w miejscowości Romanovo koło Vladimira w Rosji, w kurhanie datowanym na podstawie odkryć fińskich na XI w. (A. S. Uvarov, P. S. Savel'ev 1904, s. 118,, 144 ryc. 227).D a l s z e w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e r e l i k w i a r z e - e n k o l p i o n y i m e t a l o w e k r z y ż y k i z G r ó d k a n a d B u g i e m 301
tych w latach 20-tych po 70-te XIII wieku. Ze źródeł pisanych w iadom o, ż e zagłady C hersonezu dokonała w 1299 r. orda N o g aja, co pozw ala z całą pew nością stwierdzić, iż przynajm niej w przypadku tej strefy geo graficznej podobne znalezisk a nie m ogą być datow ane poza ramy XIII w. W przypadku Chersonezu w ykluczyć należy nawet całą trz e c ią tercję tego stulecia.
Krzyżyk w ykonany ze srebra nie posiada ja k dotąd analogii.
O p isan e zab y tk i p o tw ie rd z a ją o b serw acje co do niezw yczajnej k o n cen tracji zn alezisk chrześcijańskich z p ó ź n y c h faz w c z e sn e g o śre d n io w ie c z a w rejo n ie G ródka n ad B ugiem . Z d a ją się one je sz c z e w yraźniej p o tw ierd z ać te z ę o w ażnej fu n k cji p o lity czn ej i re li gijnej ja k ą p e łn ił w tym czasie o śro d ek grodow y w tej m iejsco w o ści (E. i A. K o k o w scy 1997, s. 288), u to ż sa m ia n y w lite ra tu rz e p rz e d m io tu z h isto ry c z n y m W ołyniem .
Lit e r a t u r a
G r ó d e k - K c i u k E.
1989 Enkolpiony znalezione na terenie Polski, próba
klasyfikacji i datowania materiałów, PArch., t. 36, s. 97-134.
К a 1 a š n i k Ju. P.
1989 Srednevekovyj dom v XX kvartale Chersonesa
(raskopki 1982-1988 gg.), [w:] Itogi archeolo- gičeskich ekspedicij Gosudarstvennogo Ermi- taža, Leningrad, s. 165-187.
K o k o w s c y E. і A.
1987 Osadnictwo wczesnośredniowieczne w mikro
regionie pomiędzy Huczwą, Bugiem i Bukową na tle osadnictwa grupy masłomęckiej z młod szego okresu rzymskiego, Zamość.
1997 Miniaturowe enkolpiony-relikwiarze z Gródka
nad Bugiem, APŚ, t. 2, s. 287-289. K o k o w s k i A.
1997 Metalowe wisiorki w kształcie topora na tere nie Barbari cum na północ i północny-wschód
od limesu rzymskiego, w okresie rzymskim i we wczesnym okresie wędrówek ludów, [w:] 20 lat archeologii w Masłomęczu, 1.1 (weterani), Lu blin, s. 99-116.
R a t y č O. O.
1976 Naselennja Prykarpattja i Volyni v epochu Ky-
ivs'koi Rusi ta v period feodaľnoi razdrobleno- sti, [w:] Naselennja Prykarpattja i Volyni za doby rozkladu pervisnoobščynnoho ladu ta v davn'orus'kyj čas, Kyiv, s. 132-206.
U r b a ń s k i A.
1996 Zabytki archeologiczne, [w:] Sztuka i liturgia kościoła greckokatolickiego w 400. rocznicę Unii Brzeskiej. Katalog wystawy, Chełm-Za- mość, s. 103-106.
U v a r o v A. S., S a v e ľ e v P. S.
1904 Vladymirskie kurgany, „Zapiski imperatorsko-
go russkogo archeologičeskogo obščestva”, t. 15, s. 84-163
302 Ew ai An d r z e j Ko k o w s c y
Fu r t h e r Ea r l y Me d ie v a l Min ia t u r e En c o l p io n s a n d Me t a l Cr o s s e s f r o m Gr ó d e k o nt h e Riv e r Bug
Ew a K o k o w s k a a n d An d r z e j K o k o w s k i
The subject of the study are two new finds of miniature crosses, of which one (Fig. la) represents type IA1 after Gró dek-Kciuk classification dated to the 12th and the beginning of the 13th centuries. The second artefact (Fig. lb) has no close analogies. Similar forms of crosses found on the territory of Chersonez were surely out of use there in the last 30 years of the 13th century. The silver cross (Fig. lc) has no analogies so far.
The relics described above support the observation con cerning the unsual concentration o f Christian cult objects from the late phases of the early Middle Ages found in the area of Gródek on the river Bug. They seem to provide additional evi dence supporting the assumption of important political and religious function enjoyed by this stronghold at that time.
