Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
Dw u d z i e s t y s e z o n w y k o p a l i s k o w y n a c m e n t a r z y s k u g r u p y m a s ł o m ę c k i e j w M a s ł o m ę c z u,
p o w. Hr u b i e s z ó w, s t a n o w i s k o 1 5 M o n i k a Gł a d y s z, An d r z e j Ko k o w s k i
K ontynuacja prac na stanow isku nr 15 w M ałom ę- czu (Kokowski 1999a) zm ierzała w dalszym ciągu przede w szystkim do określenia granic jeg o zasiągu. Eksploro wano rów nież obiekty, które pozostały z sezonu poprzed niego. Pracam i objęto pow ierzchnię 563,75 m 2, w której znalazły się: w ykop północny usytuow any w zdłuż gra nicy ubiegłorocznych w ykopów ; w ykop północno-za- chodni w yznaczony celem uzupełnienia zbadanego ob szaru o nie penetrow any kw adrat o boku 10 m; oraz wą ski w ykop o w ym iarach 5,5 x 2,5 m., po wschodniej stro nie rozpoznanej części cm entarzyska, w yznaczony ce lem eksploracji obiektów odnotow anych i pozostaw io nych w roku 1995. O statnie przedsięw zięcie było rów nież próbą znalezienia odpow iedzi na pytanie, na ile hi p o tety czn ie w y ty czo n a g ran ic a p ó łn o cn o -w sch o d n ia obiektu pokryw a się z rzeczyw istością. Z ałożenia pro gram u badań w ypełniono w całości, co było m ożliw e dzięki udziałow i w pracach m gra M arcina Juścińskiego, m gr M oniki M ichalec i m gr B arbary N iezabitow skiej.
O dkryto łącznie 21 now ych grobów i kontynuow a no prace w czterech obiektach odnotow anych wcześniej. Prace zakończono w 22 obiektach, co pozw oliło na lo kalizację trzech grobów ciałopalnych nr 493, 496 i 510, czterech z kom pletnym i szkieletam i, piętnastu ze szkie letam i cząstkow ym i. W yposażenie stw ierdzono w 16 z nich.
M iniony sezon przyniósł w iele now ych danych do rekonstrukcji obrządku pogrzebow ego ludności grupy m asłom ęckiej. P rzybył kolejny pochów ek cząstkow y bardzo m ałego d zieck a (grób 503). O dnotow ano też now y grób zw ierzęcy, na którego dnie w bardzo wąskiej trum nie pochow any był ptak z naczyniem , grzebieniem i igłą (grób 498). W stropy kilku grobów w kopane były czaszki ludzkie. I tak we w kopie naruszającym zapeł nienie grobu nr 497 znaleziono dw ie czaszki zw rócone tw arzą do siebie, a w grobach nr 499 i 507 czaszki poje dyncze.
Szczególnie interesujące okazały się trzy obiekty po zostałe z sezonu poprzedniego. W grobie nr 477 zm arła pochow ana była w znakom icie czytelnej łodzi, najpew niej w pozycji siedzącej. O grom na jam a grobu nr 453 posiadała w starożytności ściany obłożone, najpraw do podobniej m atam i, bądź obw ieszone skóram i, a niezw y kle płaskie dno obiektu i czytelne na nim relikty drew na pozw alają sugerow ać istnienie „podłogi” , podobnie jak m iało to m iejsce w przypadku książęcego grobu w
Piel-grzym ow ie (P. Phleps 1939, s. 399-411; H. M ączyńska 1998, s. 303). B udzący najw ięcej em ocji i oczekiw ań grób 474 (por. A. K okow ski 1999a, s. 133) zaw ierał w iel k ą trum nę długości 380 cm w ydrążoną starannie w pniu drzew a o średnicy 60 cm , spoczyw ającą na głębokości ponad 3 m. G rób ten otw arty został w niedługim czasie po pogrzebie. Spraw cy porozryw ali ciało zm arłej (od dzielono przede w szystkim kończyny), której części przy tw ierdzano następnie pionow o do ścian wkopu. W szyst ko w skazuje na to, że przez jak iś okres czasu grób był otwarty. W iązania kości nóg trzym ały jednak do m omentu je g o zasypania, poniew aż zachow ał się ich nienaruszo
ny układ anatomiczny.
R egularne, w ykonane najpew niej z desek pojem ni ki na zw łoki odnotow ano w grobach nr 498, 506, 507, natom iast w ycięte w ziem i, w dnach obiektów grobo wych podłużne rowki m arkujące trum nę w ystąpiły w gro bach nr 500 i 505.
U zyskano w iele interesujących zespołów zabytków, które jeszcze w yraźniej p odkreślają znaczny udział gru py masłomęckiej w kontaktach interkulturowych w m łod szym okresie rzym skim .
Najbardziej zaskakującym było odkrycie w grobie nr 474, aż trzech pucharków szklanych typu Eggers 192. W tym sam ym grobie znaleziono rów nież niecodzienny zestaw 12 przęślików , w południow ej części trum ny fu tro zwierzęce, najpraw dopodobniej zw inięte w rulon. Nie mniej interesujące znaleziska pochodzą z grobu nr 453, w którym w cześniej odkryto zło tą blaszkę z w yobraże niem tw arzy ludzkiej, głów ptasich i delfinów (A. K o kowski 1999b, s. 79, ryc. 91). N a jeg o dnie znajdow ał się m iędzy innym i puchar szklany typu Eggers 189 i gar nitur okuć do pasa w ykonany ze srebra i posrebrzanego brązu. Tow arzyszył im naszyjnik z paciorków w ykona nych ze szkła, karneolu i akwam arynów.
W ym ienione naczynia szklane są rzadkim i form a mi. D otyczy to zw łaszcza typu Eggers 192, który z ob szaru Polski poza M asłom ęczem znany je st jeszcze tyl ko z dw óch m iejscow ości Janów i N adkole (T. Stawiar- ska 1999, s. 116). N adm ienić należy, że na cm entarzy sku w M asłom ęczu zarejestrow ano ju ż w cześniej frag m enty tego typu pucharka, który nie w ystępuje w Skan dynaw ii (U. Lund H ansen 1987, s. 360).
Interesująco przedstaw ia się natom iast kw estia roz przestrzenienia typu Eggers 189. O bok bow iem liczącej
Dw u d z ie s t ys e z o nw y k o p a l is k o w yn ac m e n t a r z y s k ug r u p ym a s ł o m ę c k i e jw Ma s ł o m ę c z u 1 0 7
1 0 8 Mo n ik a Gł a d y s z, An d r z e j Ko k o w s k i
gers 1964, s. 166 ryc. 2; U. L und H ansen 1987, s. 360), w Polsce, na w ielbarskim cm entarzysku w m iejscow o ści Połow ite znaleziono w 6 grobach, aż 12 takich n a czyń (H. J. Eggers 1964, s. 156-159, tabl. 13:4, 14: 2-4, 16: 2-4, 17: 2-4, 18: 2, 19: 2, 6). Poza tym po jednym naczyniu odnotow ano w K rośnie, Elblągu i W ielbarku. N ajbliższe M asłom ęczow i znalezisko pochodzi z m iej scow ości H orodnica nad D niestrem (K. H adaczek, 1912, s. 31)'.
W grobie nr 477 odkryto m iędzy innym i srebrną za pinkę VII grupy A lm grena (typ 196 - tzw. „skandynaw ski”) zdobioną na zw ieńczeniu nóżki szklanym , niebie skim oczkiem opraw ionym w srebro (jak typ A.219). W ażnym dla w iedzy o chronologii stanow iska było od krycie w grobie nr 511 kolii z paciorków typu Callatis (A. K okow ski 1995, s. 16), dzięki czem u pow iększył on grupę zespołów datow anych na fazę Cj/Dj okresu rzym skiego (A. K okow ski 2000). Istotne było rów nież odno tow anie kolejnej pary fibul w ykonanych z żelaza, co p o woduje, iż obszar grupy m asłom ęckiej m ożna z całąpew - n ością uznać za m iejsce szczególnej koncentracji znale zisk żelaznych w e „w rogo” do tego surow ca, jak o daru grobowego, nastaw ionych społeczności gockich (M. G ła dysz 1997, s. 55). Potw ierdzałoby to tezę o w spółtw o rzeniu grupy masłom ęckiej przez różne etnosy barbarzyń skiej Europy.
W grobie 474, w południow ej części trum ny natra fiono na skupisko połam anych kości o znacznym stop niu fosylizacji, które w stępnie określić m ożna jako nale żące do m am uta. Jak się okazało, kopiący grób dotarli do skały w apiennej znajdującej się pod pokryw ą lessu, na której leżały połupane szczątki tego ssaka, pozosta w ione przez łow ców , najpraw dopodobniej ze schyłku paleolitu.
Interesujący okazał się inw entarz grobu n r 509. W re gularnej, stosunkow o dużej (120 cm x 63 cm ) prostokąt nej ja m ie spoczyw ał p o ch ó w ek d ziecka p o zbaw iony pojem nika na zw łoki, ułożony na w znak (ryc. 1A). Po obu stronach je g o głow y stały pojedyncze naczynia, le pione ręcznie, rep rezen to w an e p rzez m isę grupy Xa Schindlera/W ołągiew icza (ryc. 2a) i m iniaturę naczynia grupy IA (ryc. 2b). O bok stojących od w schodu dużych fragm entów m isy leżał jednoczęściow y grzebień z tra- pezow atym uchw ytem (naśladujący grzebienie trój w ar stw ow e) w ykonany z poroża (ryc. Ib). N a obojczykach znaleziono dwie fibule w ykonane ze stopu m iedzi, ze sprężynkam i na żelaznych osiach zbliżone do w zoru Z M 55 (ryc. le-f), do których praw dopodobnie przym o cow any był sznur, na którym znajdow ało się 11 w isior ków ósem kow atych z bursztynu (ryc. lh -s) i dw a pest- kow ate paciorki z fioletow ego, przezroczystego szkła
1 Chcielibyśmy w tym miejscu zwrócić uwagą na istotną różnicą w obrąbie typu 189, polegającą na obecności grupy naczyń zdobionych nakładaną nitką szklaną oraz takich, które zdobione były - jak w przy padku M asłom ącza- nitką bezbarwną, z drobniutkimi nacięciami.
Tab. 1. Zestawienie występowania paciorków szklanych typu F-14 (T. Stawiarska 1985, s. 42) na stanowiskach grupy ma słomęckiej : Masłomęcz 15, pow. Hrubieszów oraz Gródek nad Bugiem 1C, pow., Hrubieszów
Masłomęcz, stan. 15
Lp. Nr grobu Ilość Chronologia Uwagi
1 10 12 Cla 2 12 1 Cla 3 13 1 Clb 4 20 8 C3 5 25 2 Cla 6 33 1 C2a 7 71 39 C2a 8 133 7 C2a 9 174 1 C2a 10 189 1 C2a 11 200 1 C2a
12 253 1 MOR 3 fragm. paciorków
13 272 6 Clb 14 297 1 Cla 15 300 1 B2/C1 -C 1 a 16 338 1 Clb 17 349 1 Cla 18 355 22 POR 19 364 3 B2/C1 20 365 8 C3 21 406 3 Cl-Clb 22 419 10 Cl-Clb 23 427 5 C3 24 429 10 C3 25 430 17 Clb 26 449 3 Cla 27 474 1 Cl-Clb 28 477 4 C2 29 497 17 C2a 30 509 2 C2 31 11 ? 3 Luźne ?
32 1 C3/D1 warst, ciałopaleniaWykop nr 11 — 33 1 C3/D1 warst, ciałopaleniaWykop nr 12 -
Razem 195 sztuk
Gródek nad Bugiem, stan. 1 С
Lp. Nr grobu Ilość Chronologia Uwagi
1 56 12 C2a
2 61 32 C2
3 77 4 Cl-C2a
4 98 1 C3
Dw u d z ie s t ys e z o nw y k o p a l is k o w yn ac m e n t a r z y s k ug r u p ym a s ł o m ę c k i e jw Ma s ł o m ę c z u 1 0 9
(ryc. lt-u). B yć m oże w isiał na nim rów nież duży, sta rannie oszlifow any pacior z bursztynu (ryc. Ig), przy którym odsłonięto kółko ze srebrnego drutu z zaplotem ósem kow ym (ryc. 1 d). N a w ysokości praw ej dłoni zna leziono garść przepalonych kam ieni i w ysoki, dwustoż- kow aty przęślik gliniany (ryc. lc).
W całym zespole godne uw agi są paciorki szklane, znane do tej pory z 34 zespołów grupy m asłom ęckiej w liczbie 239 egzem plarzy (tab. 1). Paciorki te określo ne przez T. S ta w ia rsk ą ja k o ty p F -1 4 (T . Stawiarska 1985, s. 42) m ają dość regularne fo n n y i w ąskie kanaliki. Pre cyzja w ykonania i podobieństw o poszczególnych egzem plarzy om aw ianego typu paciorków w skazuje na m ożli wość pochodzenia ich z tych samych wyspecjalizowanych warsztatów szklarskich. Pow staw ały tam w foremkach, przez prasow anie lub odlewanie (?) z fioletowobrunatne- go szkła (tamże, s. 57). Ich rozprzestrzenienie wiąże się z późnym okresem w pływ ów rzym skich (tamże, s. 69). Z naleziska z obszaru grupy m asłom ęckiej stanow ią naj w iększe zgrupow anie paciorków tego typu na terenie B ar baricum (por. A. K okow ski 1995, s. 238, 239; ryc. 52).
R ów nież w przypadku zarejestrow anych w grobie w yrobów z bursztynu, otrzym ano kolejne potw ierdze nie dla szczególnej roli ja k ą spełniali m ieszkańcy K otli ny Hrubieszowskiej w dystrybucji tego surowca. W idocz ne je st to m iędzy innym i w obecności dużej ilości w spo m n ian y ch w y ro b ó w w o b rę b ie g ru p y m asło m ęck iej (A. R eszczyńska 1997, s. 99-100).
Innym przedm iotem , który w ym aga bliższego om ó w ienia je s t niezw ykle rzadki w m łodszym okresie rzym skim grzebień, naśladujący w takiej postaci pow szechne w ów czas w yroby w ieloczłonow e. W ym ienić należy tu taj podobne okazy z grobu nr 3 w m iejscow ości Todire- ni (J. Ionitä 1980, ryc. 2: 16), na terenie kultury Sintana de M ures oraz szczególne znalezisko z m iejscowości Ćer- neliv Ruśkyj na zachodnim Podolu, gdzie grzebień p o siada m asyw ny, bogato zdobiony uchw yt i dom ontow a- ne doń zęby (J. P. G ereta 1989, ryc. 3 :2 3 A). Innym przy
kładem je s t identyczny grzebień z grobu n r 8 w Ruży- czance (J. S. V inokur 1979, s. 117 ryc. 6: 5). W M asło m ęczu odkryto ju ż cztery grzebienie om aw ianego typu.
W sum ie, grób n r 509 należy datow ać na starszą część fazy C, okresu rzym skiego.
W m inionym sezonie udało się uchw ycić północną kraw ędź m asłom ęckiej nekropolii, a opisany w yżej grób je st najdalej na północ, dokładnie po osi S-N cm enta rzyska w ysuniętym obiektem . U zyskano zasięg około 5 m etrow ej strefy pozbaw ionej pochów ków , co gw aran tuje popraw ność oceny osiągnięcia tej granicy obiektu. Poniew aż od strony w schodniej uzyskano potw ierdze nie słuszności przew idyw ań przebiegu obszaru zagospo darow ania obiektu, należy przypuścić, że w tym kierun ku nie będzie on rozciągnięty więcej po osi W -E.
O prócz rozpoznania tej części cm entarzyska, bada niom w inny ulec jeszcze: strefa przylegająca od SW, z niepew nym co do popraw ności wytyczenia przebiegiem granicy; strefa SE, gdzie należy spodziew ać się — zgod nie z koncepcją rom boidalnego rozplanow ania obiektu - j e s z c z e kilku grobów ; oraz najistotniejsze zadanie, w postaci określenia zw iązku funkcjonalnego pom iędzy reliktem oczka w odnego sąsiadującego od strony NE z cm entarzyskiem , a zasadam i realizow ania reguł okre ślających szeroko rozum iany kult zm arłych na cm enta rzysku w M asłom ęczu.
Sponsorami badań finansow anych w części w ramach obow iązkow ych ćw iczeń terenow ych studentów arche ologii przez Uniw ersytet M. Curie-Skłodowskiej w Lubli nie byli: Zakład A ntropologii Uniw ersytetu W rocławskie go, U rząd G m iny H rubieszów , Starostw o H ru b ieszo wskie, Illerup Projekt z Danii, Fundacja K ultury Francus ko-Polskiej im K. i S. D uchateau w H rubieszow ie oraz M ecenas Jacek Ł aciński, K ancelaria N otarialna w H ru bieszow ie. N ieustające w sparcie organizacyjne zaw dzię czać należy K om endzie R ejonow ej Straży P ożarnych w H rubieszow ie i Tow arzystw u R egionalnem u H rubie szow skiem u.
Lit e r a t u r a
A 1 m g r e n O.
1923 Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Be rücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Leipzig.
E g g e r s H. J.
1951 Der römische Import im freien Germanien, Hamburg.
1964 Das kaiserzeitliche Gräberfeld von Pollwitten, Kreis Mohrungen, Ostpreussen, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Ma inz”, t. 11, s. 154-175.
G e r e t a I. R
1989 Novye mogiľniki čemjachovskoj kul'tury Za padnoj Podolii i veľbarskaja kuľtura, Kul. wielb., t. 2, s. 283-297.
G ł a d y s z M.
1997 Zabytki żelane w inwentarzach grobowych kul tury wielbarskiej i grupy masłomęckiej, „Stu dia Gothica”, t. 2, s. 35-88.
H a d a c z e k K.
1912 Kultura dorzecza Dniestru w epoce cesarstwa rzymskiego, „Materyały Antropologiczno-Ar- cheologiczne i Etnograficzne”, t. 12, s. 23-33.
110 Mo n ik a Gł a d y s z, An d r z e j Ko k o w s k i
1980 Die Römer-Daker und die Wandervölker im do nauländischen Karpatenraum in 4. Jahrhundert, [w:] Die Völker am der mittleren und unteren Donau im fiinften und sechsten Jahrhundert,
Wien, s. 123-129. K o k o w s k i A.
1995 Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin.
1999a Dziewiętnasty sezon wykopaliskowy na cmen tarzysku ludności grupy masłomęckiej na sta nowisku nr 15 w Masłomęczu w pow. Hrubie szów, woj. lubelskie, APŚ, t. 4, s. 130-134. 1999b Archeologia Gotów, Goci w Kotlinie Hrubie
szowskiej, Lublin.
2000 Zapinki typu Haneęti. Z badań nad młodszą fazą dziejów kultur kręgu gockiego, Świat., 1.1: 1999 NS, Fase. B, s. 123-127, PI. 54/2-56.
L u n d H a n s e n U.
1987 Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien während der Kaiserzeit unter be sonderer B erücksichtigung N ordeuropas, Křbenhavn.
1995 Himlingřje Seeland Europa. Ein Gräberfeld der jüneren römische Kaiserzeit a u f Seeland, seine
I o n i t ä I. Bedeutung und internationalen Beziehung,
Křbenhavn. M ą c z y ń s k a M.
1998 Ein spätkaiserzeitliches „Totenhaus” aus Ost polen und seine Beziehungen zu Skandinavien, [w:] A. Wesse (ed.) Studien zur Archäologie des Ostseeraumes von der Eisenzeit zum Mittelal ter. F estschrift fü r M ichael M üller-W ille, Neumünster, s. 299-308.
P h 1 e p s H.
1939 Die Bauart des Totenhauses eines gotischen Gaufürsten in Pilgramsdorf bei Neidenburg, „Mannus Zeitschrift für Deutsche Vorgeschich te”, t. 31, s. 399-411.
R e s z c z y ń s k a A.
1997 Zabytki bursztynowe w kulturze wielbarskiej i w grupie masłomęckiej, Studia Gothica, t. 2, s. 89-126.
S t a w i a r s к a T.
1985 Paciorki szklane z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich, Wrocław-War szawa· Kraków-Gdańsk-Lódź
1999 Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa.
V i n o k u r J. S.
1979 Ružičanskij mogiľnik, [w:] Mogiľniki černja-chovskej kuľtury, Moskva, s. 112-135.
Mo n i k a Gł a d y s z, An d r z e j Ko k o w s k i
Th e Tw e n t i e t h Se a s o n a t t h e Ce m e t e r y o f t h e M a s ł o m ę c z Gr o u p in M a s ł o m ę c z, Hr u b i e s z ó w Di s t r i c t, Si t e 1 5
In 1999, an area of 563,75 sq. m was studied, on which 21 new graves were discovered. Additionally, the exploration of 4 features recorded in the previous season was continued. These involved: a partial grave of a very small child (No. 503) and an animal grave (bird) containing a vessel, a comb and a needle (No. 498). A few graves had been dug into from above with the рифове of burying human skulls. In grave No. 477, the woman was buried in a boat, most probably in a sitting posi tion. A huge pit o f grave No. 453 was originally lined inside with a mat or animal skin. Grave No. 474 contained a huge coffin which was 380 cm long.
In grave 474 three glass beakers of the Eggers 192 type were discovered. Grave No. 453, in which, at an early stage, a golden plate was found with images of a human face, as well as bird heads and dolphins, also contained a glass beaker of the Eggers 189 type. There was also a set of belt fittings made
of silver and silver-coated bronze, as well as a necklace made of glass, camelian and aquamarine beads. Grave No. 477 reve aled a silver brooch of Almgren group VII (type 196) which was ornamented with a blue glass gem mounted in silver.
Grave No. 474 also contained an assemblage of broken mammoth bones. An interesting inventory was found in grave No. 509, which involved: hand made pottery, a comb, two bro oches, a string with 11 amber pendants and two made of glass. It is possible that the string is connected with the big amber bead and a ring made o f silver wire. At the right hand, a hand ful of charred stones and a clay spindle whorl were found (Figs. 1-2).
In the past season it was possible to capture the northern limit of the rhomb-shaped cemetery in Masłomęcz, and the grave described above is the most northern feature.
