Palinologiczne i diatomologiczne badania osadów interglacja³u mazowieckiego
z ods³oniêcia w kopalni Be³chatów
Zofia Balwierz*, Jan GoŸdzik*, Barbara Marciniak**
Pollen and diatom analysis of the Mazovian Interglacial deposits from the open-cast mine “Be³chatów” (Central Poland). Prz. Geol., 54: 61–67.
S u m m a r y . The thickness of Pleistocene deposits in the Kleszczów Graben reach 300 m. Data from these deposits are important for strati-graphic schemes of the Pleistocene of Poland. However, up to now the Mazovian Interglacial deposits were recognized from boreholes only, not from the exposures in the open-cast mine and they comprise incomplete interglacial successions. The present analysis of organic deposits from closed depression exposed on the escarpment of the mine,reveals almost the full pollen succession of the Mazovian Interglacial. The succession started with dominance of birch forest followed by birch-pine and after-wards birch-pine forest with increasing share of alder, spruce and thermophilous trees that led to development of mixed forest which corre-sponded to climatic interglacial optimum. First there were forests with share of yew which later were replaced by hornbeam and fir. The fir-hornbeam phase closed the climatic optimum. The distinctly colder pine phase following fir-hornbeam phase ended the interglacial succesion of plants in Folwark 93K site. On the basis of changes in diatom composition and relative (percentage) diatom frequency in this site it was determined that the fossil lake sediments represent the diatom succession of the Mazovian Interglacial. The diatom succession from Folwark has been divided into 7 local diatom assem-blage zones (LDAZ Fd 1–Fd7). These zones represent four stages of paleolake development and correspond to the local and regional pollen assemblage zones of the Mazovian Interglacial. The Mazovian Interglacial age of the organic deposits from the site Folwark
*Wydzia³ Nauk Geograficznych, Uniwersytet £ódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139 £ódŸ; zbalw@geo.uni.lodz.pl; gozdzik@geo.uni.lodz.pl; **Instytut Nauk Geologicznych PAN, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa; bmarcini@twarda.pan.pl
93K implies the revision of the stratigraphical position of some lithostratigraphic units from the Middle Pleistocene in the Kleszczów Graben. The obtained results indicate also that at least some intensive deformations of the Lower Pleistocene deposits were completed before the Mazovian Interglacial.
Key words: pollen and diatom stratigraphy, palynology, Mazovian Interglacial, Middle Pleistocene, Central Poland
W rozwa¿aniach dotycz¹cych plejstocenu w Polsce osady wystêpuj¹ce w rowie Kleszczowa odgrywaj¹ istotn¹ rolê. Przy ustalaniu porz¹dku stratygraficznego tych osadów, niezwykle pomocne by³y badania paleobotaniczne i ustalenia biostraty-graficzne. Rozleg³e prace wielu badaczy w ods³oniêciach kopalni Be³chatów, pozwoli³y stwierdziæ kilkanaœcie miejsc z wystêpowaniem osadów z interglacja³u eemskiego i kilka z interglacja³u ferdynadowskiego, natomiast dotychczas nie opi-sano ¿adnego z interglacja³u mazowieckiego. Jedyne osady przypisane tutaj do ostatnio wymienionego interglacja³u pochodz¹ nie z ods³oniêcia, lecz z profilu wiertniczego nr 65/15 (Krzyszkowski, 1989). Analizy palinologiczne osadów organicznych z tego profilu wykona³a Janczyk-Kopikowa (1987b). W profilu nie ma odzwierciedlenia ca³ej sukcesji interglacjalnej. Pomimo braku zapisu górnej czêœci tego okresu Krzyszkowski uzna³ za wystarczaj¹ce informacje paleobota-niczne do zaliczenia osadów do interglacja³u mazowieckiego. Œciœlejsze ustalenie pozycji stratygraficznej oznaczonych osa-dów w stosunku do innych jednostek stratygraficznych z rowu Kleszczowa na podstawie materia³ów z wierceñ by³o bardzo utrudnione. Wymieniony autor (Krzyszkowski, 1989, 1995) lokowa³ te osady w obrêbie formacji Czy¿ów, do której zalicza³ tak¿e osady interglacja³u ferdynandowskiego i uwa¿a³, ¿e miê-dzy utworami obydwu interglacja³ów nie by³o ¿adnych osa-dów pochodzenia glacjalnego. Krzyszkowski zdawa³ sobie sprawê, ¿e wniosek taki nie jest w pe³ni uzasadniony i wskazy-wa³ na potrzebê dalszych badañ osadów z tych okresów.
W czêœci kopalni po³o¿onej na NW od wiercenia 65/15 opracowanego przez Krzyszkowskiego (1989), w toku eks-ploatacji w latach 1994–1998, ods³aniane by³y osady orga-niczne z³o¿one w kilku zag³êbieniach bezodp³ywowych. Badania palinologiczne z pierwszego ods³oniêcia tych osa-dów (stanowisko „Folwark A” z 1994 r.) ukaza³y sukcesjê roœlinn¹ charakterystyczn¹ dla tzw. „ciep³ego intersta-dia³u”, ale nie interglacja³u (GoŸdzik i in., 1998; Balwierz & GoŸdzik, 2000). Sukcesja py³kowa wykazywa³a podobieñstwa do tej stwierdzonej w stanowiskach formacji
Chojny (Janczyk-Kopikowa, 1987a; GoŸdzik & Balwierz, 1993; Krzyszkowski & Nita, 1995). Rzeczne osady tej forma-cji usytuowane s¹ w bliskim s¹siedztwie omawianego stanowi-ska, przy pó³nocnym brzegu kopalni. Z póŸniej ods³anianych (w czerwcu 1996 r.) osadów organicznych, wystêpuj¹cych w du¿ym zag³êbieniu bezodp³ywowym, pobrano kolejne próbki do analiz paleobotanicznych. Zag³êbienie to znajdowa³o siê na terenie miejscowoœci Folwark i by³o usytuowane przy studni 93K, dlatego stanowisko nazwano „Folwark 93K”. Z próbek wykonano analizy palinologiczne i diatomologiczne, których wyniki stanowi¹ przedmiot tej pracy.
Budowa geologiczna w rejonie stanowiska „Folwark 93K”
W stanowisku „Folwark 93K” nie uda³o siê, niestety uzyskaæ ci¹g³ego profilu od powierzchni terenu. Eksplo-atacja w kopalni prowadzona jest stopniami (poziomami eksploatacyjnymi) o wysokoœci ok. 20–25 m. W omawia-nym stanowisku osady organiczne, z³o¿one w zag³êbieniu bezodp³ywowym, wystêpowa³y na pograniczu 1. i 2. poziomów eksploatacyjnych. Do analiz pobrano próbki osadów ods³oniêtych w 2. poziomie eksploatacyjnym, a wiêc z ni¿szej czêœci zag³êbienia (ryc. 1).
W rejonie omawianego stanowiska zag³êbienie bez-odp³ywowe powsta³o w stropie warstwy gliny o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej miejscami 40 m. Na ryc. 1 jest widoczna górna czêœæ tej gliny, która zosta³a z³o¿ona na stropie kom-pleksu silnie zdeformowanych osadów pliocenu i starszego plejstocenu, kilkudziesiêciometrowej mi¹¿szoœci. Glina ta stanowi tutaj najwy¿sze ogniwo utworów œrodkowego piê-tra z trzech zasadniczych piêter strukturalnych wyró¿nia-nych w rowie Kleszczowa (Gotowa³a & Ha³uszczak, 2004). Budowa kompleksu silnie zdeformowanych utwo-rów widoczna by³a tak¿e w ods³oniêciach po³o¿onych bez-poœrednio na wschód od studni 93K i przedstawiono j¹ na Folwark 93 k 172 170 168 166 164 162 160 m n.p.m. m a.s.l. 172 170 168 166 164 162 160 m n.p.m. m a.s.l. 0 50m ³upek bitumiczny bituminous schist mu³ek silt glina till piasek sand gytia okrzemkowa diatom gyttja torf peat
miejsce pobrania próbek
sampling profile
Ryc. 1. Przekrój geologiczny przez zag³êbienie z osadami organicznymi z interglacja³u mazowieckiego w stanowisku „Folwark 93K” Fig. 1. Geological section trough the depression with Mazovian Interglacial organic sediments at the ”Folwark 93K” site
opublikowanych przekrojach (GoŸdzik i in., 1998; Bal-wierz & GoŸdzik, 2000).
W synklinalnym obni¿eniu w stropie gliny (ryc. 1), bezpoœrednio na masywnej glinie spoczywaj¹ piaski œred-nio- i drobnoziarniste z równoleg³¹ laminacj¹, ze ¿wirkami — szczególnie w sp¹gu. Akumulacja piasków przyczyni³a siê do wyrównania dna zag³êbienia. Bezpoœrednio na pia-skach zdeponowana zosta³a gytia okrzemkowa z przewar-stwieniami ³upku, mu³ku i torfu o mi¹¿szoœci 0,3 m. Wy¿ej wystêpuje 2,7 m warstwa laminowanej gytii okrzemkowej, a na niej spoczywa 2,5 m torfu, którego tylko ni¿sza czêœæ widoczna jest na przekroju, zaœ wy¿sza znajdowa³a siê w obrêbie 1. poziomu eksploatacyjnego.
Na podstawie obserwowanych œcian z 1. poziomu z bli-skiego s¹siedztwie profilu 93K, odtworzony zosta³ praw-dopodobny porz¹dek litostratygraficzny osadów, które wystêpowa³y wprost powy¿ej utworów przedstawionych na ryc. 1. Bardziej szczegó³owa charakterystyka osadów z 1. poziomu eksploatacyjnego w rozleglejszej strefie kopal-ni podana zostakopal-nie w pracy przygotowywanej do druku. Tutaj pragniemy przedstawiæ najwa¿niejsze kwestie ³¹cz¹ce siê z omawianym terenem. Torfy wieñcz¹ce osady przedstawione na ryc. 1, kontynuowa³y siê jeszcze w 1. poziomie maj¹c tu mi¹¿szoœæ 1–2 m. Na torfach spoczy-wa³y mu³ki i drobne piaski z domieszk¹ materia³u orga-nicznego, a wy¿ej wystêpowa³y mu³ki o mi¹¿szoœci 2–3 m, bez materia³u organicznego. Osady mu³kowe przykrywa³a war-stwa gliny morenowej, która nale¿y do najni¿szego ogniwa
for-macji Rogowiec, wiod¹cej wœród utworów górnego piêtra struk-turalnego w rowie Kleszczowa. Kolejne ogniwa w wymienionej formacji w tym miejscu stanowi¹ grube piaski ze ¿wirami, mu³ki, piaski i ponownie mu³ki a ogniwem zamykaj¹cym by³a tzw. górna glina warciañska. £¹czna mi¹¿szoœæ omawianej for-macji wynosi³a ok. 18 m. Opisana wy¿ej sukcesja litostratygra-ficzna jest dosyæ typowa dla formacji Rogowiec, której geneza jest wi¹zana ze zlodowaceniami œrodkowopolskimi.
Analiza py³kowa
Metod¹ analizy py³kowej opracowano 27 próbek. Wyniki zestawiono w postaci uproszczonego diagramu py³kowego (ryc. 2), w którym wyró¿niono 6 lokalnych poziomów py³kowych (L PAZ).
F-1 Betula-Juniperus-Poaceae L PAZ — maksymalna wartoœæ krzywej Betula (80,8%), Juniperus (5,4%), warto-œci Pinus nie przekraczaj¹ 10%. Wœród zielnych dominuj¹ Poaceae i Cyperaceae. Górn¹ granicê poziomu wyznacza wzrost krzywej AP i spadek krzywej Betula.
F-2 Betula-Pinus L PAZ — wzrost udzia³u py³ku Pinus, pocz¹tek ci¹g³ych krzywych Picea, Quercus, Ulmus, Fra-xinus i Corylus. Krzywa Alnus nieznacznie wzrasta. Górn¹ granicê poziomu wyznacza dalszy spadek wartoœci Betula a wzrost Alnus i Picea.
F-3 Alnus-Picea L PAZ — maksymalne wartoœci Alnus (34,3%), pierwsze maksimum krzywej Picea. Pojawia siê ci¹g³a krzywa Tilia. Obecny jest py³ek roœlin, których krzywe
³upek schist mu³ek silt piasek sand gytia okrzemkowa diatom gyttja torf peat 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 FOLWARK 93 K G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm)
LITOLOGIA LITHOLOGY NUMER
PRÓBKI NUMBER OF SAMPLE AP NAP Betula Pinus sylvestris type LPAZ LOKALNE POZIOMY ZESPO£ÓW PY£KOWYCH LOCAL POLLEN ASSEMBLAGE ZONES ZARODNIKOWE CR YPTOGAMS STRA TYGRAFIA STRA TIGRAPHY GLONY ALGAE ROŒLINY ZIELNE HERBS WODNE IS ZUW AROWE AQUA TIC AND REDSW AMP Fp-6 Pinus-Juniperus-Larix-Artemisia Fp-5 Abies-Carpinus-Alnus Fp-4 Taxus-Alnus-Picea Fp-3 Alnus-Picea Fp-2 Betula-Pinus Fp-1 Betula-Poaceae-Juniperus interglacja³ mazowiecki Mazovian Interglacial DRZEWA I KRZEWY
TREES AND SHRUBS
Larix Artemisia
Juniperus Tilia Alnus Picea Carpinus Abies Taxus
0 50% 108 105 99 95 89 85 79 75 69 65 59 55 49 45 39 35 33 29 25 19 15 9 8 5
1 Salix Ulmus Acer Cor
ylus
Quer
cus
Fraxinus Cyperaceae Poaceae Botr
yococcus
Pediastrum Polypodiaceae Sphagnum
Ryc. 2. Uproszczony diagram py³kowy osadów interglacja³u mazowieckiego ze stanowiska „Folwark 93K” Fig. 2. Simplified pollen diagram of the Mazovian Interglacial deposits at ”Folwark 93K”
pojawi³y siê w poprzednim poziomie. Górn¹ granicê z kolej-nym poziomem wyznacza pojawienie siê krzywej Taxus.
F-4 Taxus-Alnus-Picea L PAZ — krzywa Taxus osi¹ga wartoœæ 35,1%. Maksymalne, choæ nie bardzo wysokie wartoœci osi¹ga równie¿ krzywa Corylus i Quercus. Powol-ny spadek krzywej Alnus, Corylus i Fraxinus. Zanika ci¹g³a krzywa Ulmus, a pojawia siê ci¹g³a krzywa Carpi-nus. Górn¹ granicê poziomu wyznacza zanik ci¹g³ej krzy-wej Taxus a pojawienie siê ci¹g³ej krzykrzy-wej Abies.
F-5 Abies-Carpinus-Alnus L PAZ — spadek udzia³u py³ku AP. Wœród AP dominuje py³ek Alnus. Krzywa Abies i Carpinus osi¹gaj¹ maksymalne wartoœci (14,6% i 8,6%). Krzywa Picea nie przekracza 10%. Utrzymuj¹ siê te¿ nie-wielkie iloœci Quercus. Wzrasta znaczenie roœlin zielnych, g³ównie Cyperaceae i Poaceae. Górn¹ granicê poziomu wyznacza ca³kowity zanik krzywej Corylus i Tilia, spadek wartoœci Alnus, Picea, Carpinus i Abies, a ponowne poja-wienie siê krzywej Larix, Juniperus i Artemisia.
F-6 Pinus-Juniperus-Larix-Artemisia L PAZ — wzrasta krzywa Pinus i nieznacznie równie¿ Betula. Pojawia siê krzy-wa py³ku Larix, Juniperus i roœlin zielnych, w tym Artemisia.
Uwagi o rozwoju roœlinnoœci
Przedstawiona powy¿ej sukcesja py³kowa jest typu interglacjalnego. W okolicy stanowiska „Folwark 93K” rozpoczê³a siê ona od panowania lasów brzozowych (Fp-1 Betula-Poaceae-Juniperus L PAZ) z du¿ym udzia³em œwiat³o¿¹dnych krzewów i roœlin zielnych. Ich obecnoœæ œwiadczy o nie ca³kiem zwartym charakterze tych lasów. Na siedliskach bardziej wilgotnych ros³a olsza. Nastêpnie zwartoœæ lasów wzrasta i zmienia siê ich struktura. Lasy brzozo-we zastêpowane s¹ przez lasy brzozowo-sosnobrzozo-we (Fp-2 Betu-la-Pinus L PAZ) z niewielkim udzia³em modrzewia, w których stopniowo pojawia siê równie¿, œwierk, wi¹z, jesion i d¹b i
lesz-czyna. Kolejny etap to wzrost znaczenia olszy a nastêpnie rów-nie¿ œwierka (Fp-3 Alnus-Picea L PAZ). Lasy œwierkowo-olszo-we dominuj¹ na badanym obszarze. Zmniejsza siê rola sosny i brzozy. Wzrasta znaczenie drzew o wy¿szych wymaganiach ter-micznych i leszczyny. Pojawia siê lipa. Trzy opisane powy¿ej etapy rozwoju roœlinnoœci nale¿y zaliczyæ do pocz¹tku intergla-cja³u. Panowa³ wówczas klimat borealny przechodz¹cy do bore-alno-umiarkowanego (Krupiñski, 1995).
Kolejne dwa lokalne poziomy py³kowe (Fp-4 Taxus-Al-nus-Picea i Fp-5 Abies-Carpinus-Alnus) odpowiadaj¹ opti-mum klimatycznemu interglacja³u. W czasie jego trwania dosz³o do rozwoju lasów mieszanych. Pocz¹tkowo by³y to lasy œwierkowe z udzia³em cisa, a nastêpnie byæ mo¿e rów-nie¿ lasy cisowe. Domieszkê stanowi³a leszczyna, d¹b, lipa, wi¹z i jesion. Na wilgotnych siedliskach w dalszym ci¹gu panuj¹cym drzewem by³a olsza. W drzewostanach pojawia siê równie¿ grab. Na schy³ek panowania lasów cisowych przypada wzrost znaczenia graba i pojawienie siê jod³y przy utrzymuj¹cych siê w sk³adzie lasów drzewach wystê-puj¹cych wczeœniej. W optimum klimatycznym intergla-cja³u panowa³ klimat umiarkowany (Krupiñski, 1995).
Ostatni lokalny poziom py³kowy (Fp-6 Pinus-Junipe-rus-Larix-Artemisia L PAZ) mo¿na ju¿ zaliczyæ do schy³kowej czêœci interglacja³u. Choæ w sk³adzie drzewosta-nów utrzymuje siê jeszcze zarówno œwierk, jod³a, grab, olsza a nawet niewielkie iloœci dêbu, to wyraŸnie wzrasta rola sosny i nieznacznie równie¿ brzozy. Ponownie pojawia siê modrzew. Zwarcie drzewostanów zmniejsza siê, co przejawia siê pojawieniem zbiorowisk ja³owca i bylic. Klimat ponownie nabiera cech klimatu borealnego (Krupiñski, 1995).
Uwagi na temat wieku osadu
Zasadnicze cechy opisanej powy¿ej sukcesji takie jak mniej wiêcej równoczesne pojawienie siê œwierka i olszy,
G³êbokoœæ (cm) Depth (cm ) Achnanthe s sp. Amphora pedicu lus Cymbella ventricosa Navicula spp. Oestrupia zachariasi Fragilaria b revistriata Fragilaria construens Fragilaria construens v. binodis Fragilaria construens v. venter Fragilaria lapponica Fragilaria p innata v. lancettula Fragilaria virescens v. ellip tica Amphora libyca Campylod isc u s spp. Cymatople u ra sole a Diploneis sp. Eunotia sp. Gomphon ema spp. Synedra spp. Stephan odiscus sp . Tabella ria sp. Cyclotella antiqua Cyclotella comta Cyclotella distingue nda Cyclotella krammeri Cyclotella oper cu lata (C . cyclop uncta) Cyclotella schumann ii Cyclotella sp. Fragilaria leptostauro n Cyclotella ocellata Opephora m artyi Stephan odiscus sp p. Mastogloia smithii Surirella linearis Stephan odiscus a lpinus Asterionella formosa Fragilaria crotonensis Stephan odiscus m edius Aulacoseira g ranu lata Synedra a cus Cyclotella spp. Stephan odiscus ro tula Cyclotella comensis Stephan odiscus sp p. Aulacoseira a mbig ua Fragilaria intermedia Cyclotella stelligera Te tracyclus spp. 115 125 140 145 154 162 170 178 186 194 202 210 218 226 234 242 250 258 266 274 282 290 298 306 314 322 330 338 346 354 362 370 378 386 394 402 410 418 426 435 445 455 LDAZ Fd 7 Fd 6 Fd 5 Fd 4 Fd 3 Fd 2 Fd 1 10% 10% 10% 20%10% 20%10% 10% 10% 10% 20%10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 20%10% 10% 30% 30%10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 10% 20%10% 10% 10% FOLWARK 93 K
Ryc. 3. Uproszczony diagram okrzemkowy osadów interglacja³u mazowieckiego ze stanowiska „Folwark 93K” Fig. 3. Simplified diatom diagram of the Mazovian Interglacial deposits at ”Folwark 93K”
wyraŸna dominacja cisa, nastêpnie pojawienie siê jod³y i graba s¹ charakterystyczne dla sukcesji mazowieckiej. Powtarzaj¹ siê one w diagramach z ró¿nych stanowisk z terenu Polski (Krupiñski, 2000). Do cech charakterystycz-nych dla interglacja³u mazowieckiego nale¿y równie¿ obecnoœæ ciep³olubnych taksonów takich jak: Ptreocarya, Azolla, Salvinia, Celtis. W materiale z profilu „Folwark 93K” nie znaleziono ich. Trzeba jednak pamiêtaæ o tym, ¿e przedstawione w niniejszym artykule opracowanie jest typu ekspertyzowego, a odleg³oœci miêdzy badanymi prób-kami wahaj¹ siê od kilku do 30 cm. S¹ stanowiska, w któ-rych Pterocarya wystêpuje w niewielkich czy wrêcz œladowych iloœciach. Nale¿y do nich miêdzy innymi stano-wisko Brus i Zdany (Pidek, 2003), Bia³e £ugi (Ludwikow-ska-Kêdzia & Nita, 2002), Kasyldów (¯arski i in., 2005). Ró¿ny te¿ bywa udzia³ grabu w fazie grabowo-jod³owej od wartoœci wysokich w takich stanowiskach jak Ossówka (Krupiñski, 1995), Poznañ (Winter, 1991), Wilczyn (Biñka i in., 1997) do nie przekraczaj¹cych wartoœci 5% w Jamnie (Brzeziñski & Janczyk-Kopikowa, 1991) czy po³o¿onym bardzo blisko stanowiska „Folwark 93K” wierceniu z Pola Be³chatów 65/15 (Janczyk-Kopikowa, 1987; Krzyszkow-ski, 1989) i innych z terenu œrodkowej Polski. Mo¿liwe, ¿e ma³e iloœci graba w diagramach z Polski œrodkowej s¹ cech¹ regionaln¹ (Brzeziñski & Janczyk-Kopikowa, 1991). Tego rodzaju obserwacje dotycz¹ równie¿ innych taksonów jak choæby udzia³u cisa czy jod³y. Nie zmienia to jednak faktu, ¿e wiek analizowanego osadu w stanowisku „Folwark 93K” mo¿na okreœliæ na interglacja³ mazowiecki mimo braku jej nie-których cech, jak wspomniany powy¿ej brak Pterocarya. Na ryc. 4 przedstawiono wstêpn¹ korelacjê lokalnych poziomów py³kowych z Folwarku z regionalnymi poziomami py³kowymi opisanymi przez Krupiñskiego (1995) dla rejonu Bia³ej Podla-skiej. Niemo¿noœæ œcis³ej korelacji lokalnych poziomów py³kowych z regionalnymi wynika z ekspertyzowego opraco-wania profilu py³kowego z „Folwarku 93K”.
Analiza diatomologiczna
W celu opracowania diatomostratygrafii osadów orga-nicznych stanowiska Folwark 93K, wykonano maceracjê i przygotowano sta³e preparaty z 80 próbek do badañ mikro-skopowych. Nastêpnie w wyniku analizy jakoœciowej i ilo-œciowej okrzemek w badanych próbkach (z g³êb. 1,15– 4,55 m) zidentyfikowano 177 taksonów, wœród których najliczniejsze s¹ rodzaje Cyclotella, Fragilaria i Aulacose-ira reprezentuj¹ce podobny przebieg sukcesji okrzemek jak w przypadku interglacja³u mazowieckiego w profilu z Adamówki (Marciniak, 2004). Wstêpne wyniki analizy py³kowej i okrzemkowej badanych osadów jeziornych
potwierdzi³y interglacjalny typ roœlinnoœci i sukcesji
okrzemek w stanowisku Folwark 93K (Balwierz i in., 2005). Na podstawie zmian sk³adu gatunkowego i relatyw-nej frekwencji okrzemek w analizowanym profilu wyró¿-niono siedem lokalnych poziomów okrzemkowych (Local Diatom Assemblage Zones: L DAZ Fd 1–Fd 7). Poziomy te (ryc. 4) reprezentuj¹ sukcesjê okrzemek i charakteryzuj¹ rozwój kopalnego jeziora w Folwarku.
W pierwszym poziomie (L DAZ Fd 1 — Fragilaria brevistriata-F. lapponica-Fragilaria spp.-Navicula diluvia-na) dominowa³y okrzemki litoralne, peryfitonowe sensu lato, alkalifilne, przy zupe³nym braku okrzemek planktonowych.
W drugim poziomie pojawi³y siê bardzo licznie okrzemki planktonowe, oligohalobowe z rodzaju Cyclotel-la, (L DAZ Fd 2 — Cyclotella schumannii-C. opercula-ta-Cyclotella sp.-C. ocellata), które s¹ czêste w borealnych jeziorach typu oligotroficznego. Cyclotella schumannii (Grunow) Håkansson, którà we wczeúniejszych opraco-waniach identyfikowano jako C. vorticosa A. Berg, obec-nie oznaczono wed³ug opisu podanego w opracowaniu Krammera & Lange-Bertalota (1991).
Trzeci poziom L DAZ Fd 3 — Cyclotella schumannii -C. operculata-C. comta-Cyclotella spp. -Asterionella for-mosa-Synedra spp.) charakteryzuje lekki wzrost udzia³u
³upek schist mu³ek silt piasek sand gytia okrzemkowa diatom gyttja torf peat 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) LITOLOGIA LITHOLOGY 450 462 422 382 366 326 286 246 206 166 158 140 120 90 70 42 28 16 0 342 302 262 222 182 406 455 445 426 410 394 378 362 346 330 314 298 282 266 250 234 218 202 186 170 154 140 125 115 G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) LDAZ RPAZ (Krupiñski, 1995) LPAZ STADIA ROZWOJU JEZIORA STAGES OF LAKE DEVELOPMENT LDAZ – opis LDAZ – description Fp-6 Pinus-Juniperus-Larix--Artemisia Fp-5 Abies-Carpinus-Alnus Fp-4 Taxus-Alnus-Picea Fp-3 Alnus-Picea Fp-2 Betula-Pinus Fp-1 Betula-Poaceae-Juniperus Pinus-Betula-NAP Betula-NAP Picea-Alnus-(Taxus) Picea-Alnus-(Pinus) Betula-Pinus (Picea-Alnus) Pinus-Picea-Alnus Taxus-Picea-Alnus Carpinus-Quercus-Abies Abies-Carpinus-Quercus-(Corylus) Fd 1 I Fd 2 Fd 3 II Fd 4 Fd 5 Fd 6 III Fd 7 IV
LDAZ Fd 1 –Fragilaria brevistriata - F. lapponica - Fragillariaspp.- Navicula diluviana LDAZ Fd 2 –Cyclotella schumannii - C. operculata - Cyclotellasp.- C. ocellata
LDAZ Fd 3 – spp.
-spp.
Cyclotella schumannii - C. operculata - C. comta - Cyclotella - Asterionella formosa - Synedra
LDAZ Fd 4 – spp.
-spp.
Cyclotella operculata - C. comta - C. schumannii - Cyclotella - Asterionella formosa - Aulacoseira
LDAZ Fd 6 – spp. spp.
-spp.
Cyclotella operculata - C. comta - Cyclotella - Aulacoseira - Fragillaria
LDAZ Fd 5 –Cyclotella operculata - C. comta - Cyclotellaspp.- Aulacoseiraspp. LDAZ Fd 7 –Fragillariaspp.- Tetracyclus emarginatus - Eunotiaspp. - peryfition s.l.
Ryc. 4. Korelacja lokalnych poziomów py³kowych, regionalnych poziomów py³kowych, lokalnych poziomów okrzemkowych i sta-diów rozwoju jeziora w stanowisku „Folwark 93K”
Fig. 4. Correlation of local pollen assemblage zones, regional assemblage zones, local diatom assemblage zones and stages of lake development at ”Folwark 93K”
Cyclotella comta (Ehrenberg) Kützing, (g³ównie C. comta var. lichvinensis (Jous) Loginova, C. comta var. pliocaenica Krasske), Asterionella formosa Hassal i Synedra spp. oraz niewielkie zmniejszenie liczebnoœci Cyclotella schumannii — gatunku najliczniejszego w poprzednim poziomie. Noto-wano tu tak¿e obecnoœæ C. temperiana (Loginova) Logi-nova i C. michiganiana var. parvula LogiLogi-nova.
W czwartym poziomie obserwowano zmianê sk³adu gatunkowego okrzemek planktonowych w obrêbie rodzaju Cyclotella (L DAZ Fd 4 — Cyclotella operculata -C. com-ta- C. schumannii-Asterionella formosa-Aulacoseira spp.). Zmiana ta by³a zwi¹zana przede wszystkim z dalszym
zmniejszeniem frekwencji Cyclotella schumannii i
po³¹czona z niewielkim wzrostem liczebnoœæi Aulacoseira spp. odnotowanym w œrodkowej czêœci profilu.
Pi¹ty poziom (L DAZ Fd 5 — Cyclotella operculata-C. comta-C. spp.-Aulacoseira spp.) charakteryzuje, obok dominuj¹cych tu gatunków z rodzaju Cyclotella (z wyj¹tkiem C. schumannii), zmniejszanie siê frekwencji Asterionella formosa. Równoczeœnie nastêpuje dalszy wzrost liczebnoœci Aulacoseira spp., które obecnie czêsto wystêpuj¹ w letnim fitoplanktonie jezior eutroficznych.
W szóstym poziomie okrzemkowym (L DAZ Fd 6 — Cyclotella operculata-C. comta-Fragilaria spp.-Aulacos-eira spp.) obok okrzemek planktonowych (Cyclotella i Aulacoseira) wystêpuj¹ tak¿e doœæ licznie gatunki okrze-mek litoralnych, peryfitonowych nale¿¹cych do rodzaju Fragilaria sensu lato.
W siódmym poziomie (L DAZ Fd 7 — Fragilaria spp.-Tetracyclus emarginatus-Eunotia spp. - peryfiton s.l.) dominuj¹ g³ównie okrzemki peryfitonowe sensu lato, wœród których przewa¿aj¹ Fragilaria construens (Ehrenberg) Grunow z odmianami i F. pinnata Ehrenberg (sensu Hustedt 1931–1966; Zabielina i in., 1951; Siemiñska, 1964; Krammer & Lange Ber-talot, 1991). Jest to schy³kowy okres sukcesji okrzemek, w któ-rym nieliczne s¹ okrzemki planktonowe wystêpuj¹ce w poprzednich poziomach okrzemkowych w Folwarku.
Rozwój jeziora
Na podstawie sukcesji okrzemek opisanej w siedmiu poziomach okrzemkowych (ryc. 4) mo¿na scharakteryzo-waæ cztery g³ówne stadia (I–IV) rozwoju kopalnego jeziora w Folwarku w nawi¹zaniu do wy¿ej przedstawionych wyników analizy py³kowej (ryc. 4).
W stadium pierwszym, w czasie panowania lasów brzozowych z du¿ym udzia³em œwiat³o¿¹dnych krzewów i roœlin zielnych, reprezentowanym przez poziom okrzem-kowy L DAZ Fd 1 dominowa³y okrzemki litoralne (g³ównie Fragilaria spp.). Jest to typowy obraz ubogiej gatunkowo, s³abo zró¿nicowanej, pionierskiej mikroflory okrzemek zasiedlaj¹cej zazwyczaj p³ytkie jeziora póŸno-glacjalne i wczesnointerpóŸno-glacjalne.
Pojawienie siê w drugim stadium rozwoju jeziora (reprezentowanym przez poziomy okrzemkowe L DAZ Fd 2 i L DAZ Fd 3) bardzo licznych okrzemek planktono-wych, oligohalobowych z rodzaju Cyclotella (pocz¹tkowo g³ównie Cyclotella schumannii), a nastêpnie wzrost udzia³u Asterionella formosa i Synedra spp., mo¿na ³¹czyæ ze stopniow¹ popraw¹ warunków termicznych i znacznym pog³êbieniem jeziora w porównaniu z pierwszym, inicjal-nym stadium jego rozwoju. Zmiany te wskazuj¹ na przejœ-ciowy, oligo-mezotroficzny typ ówczesnego jeziora, w czasie gdy pocz¹tkowo dominuj¹ lasy brzozowo-œwierko-we, a nastêpnie œwierkowo-olszowe i wzrasta znaczenie drzew o wy¿szych wymganiach termicznych.
W trzecim stadium (L DAZ Fd 4–L DAZ Fd 6) obserwo-wano zmniejszenie siê frekwencji Cyclotella schumannii i pocz¹tkowo niewielki wzrost liczebnoœæi Aulacoseira spp. W œrodkowej czêœci tego stadium obok dominuj¹cych tu gatun-ków z rodzaju Cyclotella — C. operculata (Agardh) Kûtzing
lub C. cyclopunctaHåkansson & Carter, C. comta (Ehrenberg)
Kûtzing nastêpuje dalszy wzrost liczebnoœci gatunków Aula-coseira, obecnie czêsto wystêpuj¹cych w letnim fitoplanktonie jezior eutroficznych. Mo¿e to wskazywaæ na znaczne podno-szenie siê temperatury wody w jeziorze w sezonie letnim i jego eutrofizacjê w³aœciw¹ dla jezior interglacjalnych w czasie opti-mum klimatycznego. U schy³ku trzeciego stadium obok okrze-mek planktonowych (Cyclotella i Aulacoseira) wystêpuj¹ tak¿e doœæ licznie okrzemki litoralne, peryfitonowe nale¿¹ce do rodzaju Fragilaria s.l. wskazuj¹ce na stopniowe zarastanie i sp³ycanie jeziora. By³ to okres rozwoju lasów mieszanych odpowiadaj¹cy optimum klimatycznemu interglacja³u mazo-wieckiego, pocz¹tkowo by³y to lasy œwierkowe, a nastêpnie zapewne lasy cisowe. Domieszkê stanowi³y leszczyna, d¹b, lipa, wi¹z i jesion, pojawi³ siê równie¿ grab.
W czwartym stadium (L DAZ Fd 7) przewa¿aj¹ Fragila-ria construens z odmianami i F. pinnata oraz niewiele innych gatunków okrzemek typowych dla litoralnej strefy jezior lub p³ytkich, zatorfionych, zaroœniêtych makrofitami, ma³ych zbiorników wodnych. Stadium to dokumentuje zapewne krótkotrwa³y okres ch³odny, w którym nastêpowa³ zanik jeziora i tworzenie siê torfowiska. Okres ten przypada w czasie wzrostu znaczenia graba i pojawienia siê jod³y u schy³ku panowania lasów cisowych, przy utrzymuj¹cych siê w sk³adzie lasów drzewach wystêpuj¹cych wczeœniej. W tym czasie wzrasta te¿ znaczenie roœlin zielnych.
Przedstawiony wy¿ej przebieg sukcesji okrzemek
zw³aszcza w œrodkowej czêœci analizowanych osadów z Fol-warku (w II i III stadium rozwoju jeziora) mo¿e wskazywaæ na zmiany warunków œrodowiska zachodz¹ce w jeziorze pod wp³ywem niewielkich wahañ lub doœæ stabilnych warunków paleoekologicznych i stopniowych zmian klimatycznych w czasie interglacja³u mazowieckiego w rejonie Be³chatowa.
W kilku równowiekowych stanowiskach tego intergla-cja³u, pomimo du¿ego oddalenia geograficznego analizowa-nych stanowisk, obserwowano podobny przebieg sukcesji okrzemek zarówno w po³udniowo-wschodniej Polsce — w inicjalnej fazie i w starszej czêœci interglacja³u mazowieckie-go w profilu z Adamówki (Kotlina Sandomierska), jak te¿ w Rosji — w profilu interglacja³u lichwiñskiego z Czekalina (w rejonie Tulskim) oraz w stanowiskach interglacja³u aleksan-dryjskiego Matwiejew Row 2 i Gwoznica na Bia³orusi (Gru-zman i in., 1975; Loginova, 1979, 1982; Khursevich, 1999; Khursevich & Fedenya, 1998; Khursevich & Loginova, 1980; Biñka i in., 1987; Marciniak, 1986, 1998; Khursevich & Marciniak, 1998; Marciniak & Khursevich, 2002).
Porównawcze badania diatomologiczne wykaza³y w wymienionych stanowiskach liczne wystêpowanie okrze-mek nale¿¹cych do rodzaju Cyclotella (g³ównie C. comta
var. lichvinensis (JousJ) Loginova, C. comta var.
pliocae-nica Krasske, C. temperiana (Loginova) Loginova, C. michiganiana var. parvula Loginova (lub C. parvula Logi-nova), które s¹ typowe dla równowiekowych odpowiedni-ków interglacja³u mazowieckiego (m.in. Loginova, 1979, 1982; Marciniak, 1986, 1998; Khursevich & Marciniak, 1998; Khursevich, 1999; Marciniak & Khursevich, 2002). Taksony te s¹ wskaŸnikami biochronologicznymi nie tylko dla stanowisk osadów jeziornych interglacja³u mazowiec-kiego i jego odpowiedników (interglacja³u aleksandryj-skiego i lichwiñaleksandryj-skiego), w których s¹ bardzo liczne, lecz tak¿e dla wielu innych nie wymienionych tu stanowisk ze
œrodkowej i wschodniej Europy, w których okrzemki te wystêpuj¹ mniej licznie. Nawet ich nieliczne wystêpowa-nie pozwala na okreœlewystêpowa-nie przynale¿noœci tych stanowisk do wymienionych interglacja³ów na podstawie okrzemek.
Uwagi koñcowe
Wyniki analizy py³kowej i okrzemkowej wykaza³y, ¿e sedymentacja osadów ze stanowiska „Folwark 93K” nast¹pi³a w czasie interglacja³u mazowieckiego. Jest to pierwszy interglacja³ tego wieku opisany z odkrywki be³chatowskiej. Wniosek ten zmusza do ponownego roz-wa¿enia pozycji chronostratygraficznej niektórych
jedno-stek litostratygraficznych. Szczególnie dotyczy to
jednostek ze œrodkowego plejstocenu. Prace zmierzaj¹ce do ponownego uporz¹dkowania tych jednostek wymagaj¹ nie tylko ponownego przejrzenia publikacji, lecz tak¿e roz-leg³ych materia³ów archiwalnych, niestety nie zawsze ³atwo osi¹galnych. Wiele wniosków ju¿ siê nasuwa, ale bêd¹ one przedstawione w pracy przygotowywanej do dru-ku, a jeden z wa¿niejszych dotyczy datowania silnych deformacji osadów plioceñsko-plejstoceñskich œrodkowe-go piêtra strukturalneœrodkowe-go. Nie zaburzone osady interglacja³u mazowieckiego, spoczywaj¹ce na kompleksie utworów silnie zdeformowanych, dowodz¹, ¿e przynajmniej jedna z faz deformacji zakoñczy³a siê przed omawianym intergla-cja³em, a nie dopiero w stadiale Pilicy, jak przyjmowano dotychczas (Gotowa³a, 1982; Ha³uszczak, 1982; Krzysz-kowski, 1995; Gotowa³a & Ha³uszczak, 2002).
Literatura
BALWIERZ Z. & GODZIK J. 2000 — Jeziorno-bagienne osady organiczne interstadia³u prewarciañskiego w ods³oniêciach kopalni „Be³chatów”. Prz. Geol., 48: 320–324.
BALWIERZ Z., GODZIK J. & MARCINIAK B. 2005 — Wstêpne wyniki analizy palinologicznej i diatomologicznej osadów jeziornych z nowego profilu w stanowisku Folwark 93K w rowie Kleszczowa (centralna Polska). II Polska Konf. Paleobot. Czwartorzêdu. 10–13 maja 2005. Okuninka (Polesie Lubelskie). Streszczenia i przewodnik wycieczek terenowych : 4–6.
BIÑKA K., LINDNER L. & NITYCHORUK J. 1997 — Geologic-floristic setting of the Mazovian Interglacial sites in Wilczyn and Lip-nica in southern Podlasie (eastern Poland) and their palaeogeographic connections. Geol. Quarter., 41: 381–394.
BIÑKA K., MARCINIAK B. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1987 — Analiza palinologiczna i diatomologiczna osadów interglacja³u mazowieckiego w Adamówce (Kotlina Sandomierska). Kwart. Geol., 31: 453–474.
BRZEZIÑSKI M. & JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — Interglacja³ mazowiecki w Jamnie k. £owicza. Prz. Geol., 39: 292–298.
GOTOWA£A R. 1982 —Tektonika i wykszta³cenie strukturalne czwar-torzêdu w rejonach Piaski i Buczyna–Chojny. [In:] Baraniecka M. D., Brodzikowski K. & Kasza L. (red.), Przew. Symp. Czwartorzêd rejonu Be³chatowa. Wroc³aw–Warszawa: 41–65.
GOTOWA£A R. & HA£USZCZAK A. 2002 — The Late Alpine struc-tural development of the Kleszczów Graben (Central Poland) as a results of reactivation of the pre-existing, regional dislocations. EGV Stephan Mueller Spec. Publ. Ser.: 137–150.
GODZIK J. & BALWIERZ Z. 1993 — Utwory organiczne w sp¹gu i stropie osadów uznawanych za warciañskie w kopalni Be³chatów. Acta Geogr. Lodz., 65: 49–72.
GODZIK J., BALWIERZ Z., SZYNKIEWICZ A. & LESIAK M. A. 1989 — Quaternary deposits overlying the brown coal sedimentation. The 5th European Paleobotanical and Palynological Conference, June 26–30, 1998, Cracow, Poland. Guide to Excursion 2, Tertiary-Quater-nary (Pleistocene) floras of Be³chatów (Middle Poland) and several localities in south-western Poland: 16–26.
GRUZMAN G. G., KONDRATENE O. P. & KHURSEVICH G. K. 1975 — Raschleneniye antropogenovoy tolshchi v razreze skv. 7 (s. Gvoznitsa Maloritskogo rayona Bretskoy oblasti). [In:] Stratigraphiya y paleogeographiya antropogena. Nauka y Tekhnika. Minsk: 210–223. HA£USZCZAK A. 1982 — Zarys budowy geologicznej czwartorzedu w rejonach Piaski oraz Buczyna —Chojny. [In:] Baraniecka M. D.,
Brodzikowski K. & Kasza L. (ed.), Przew. Symp. Czwartorzêd rejonu Be³chatowa. Wroc³aw–Warszawa: 14–35.
HUSTEDT F. 1931–1966 — Die Kieselalgen Deutschlands, sterreichs und der Schweiz unter Berücksichtigung der übrigen Länder Europas sowie der angrenzenden Meeresgebiete. [In:] Rabenhorst L. (ed.), Kryptogamen-flora. Band VII. Leipzig.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1987a —Wyniki analizy py³kowej osadów serii Chojny na przyk³adzie stanowiska Buczyna P³n. Przew. II Symp. Czwartorzêd Rejonu Be³chatowa, Wroc³aw–Warszawa: 91–92. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1987b — Wyniki analizy py³kowej z wiercenia z Pola Be³chatów. CAG Pañstw. Inst. Geol.
KHURSEVICH G. K. 1999 — Diatom communities from the Middle Pleistocene deposits of Belarus. [In:] Proc. 14thInt. Diatom Symp., 1996, Sh. Mayama, Sh. Idei & I. Koizumi (eds), Koeltz Scientific Books, Koenigstein: 591–601.
KHURSEVICH G. K.& FEDENYA S. A. 1998 —Microstratigraphy of the Alexandrian Interglacial deposits Mikrostratigrafia aleksandriy-skikh mezhlednikovykh otloozheniyi po dannym diatomovogo analiza. Dokl. Nat. Akad. Nauk Belarusi, 42: 107–112.
KHURSEVICH G. K. & LOGINOVA L. P. 1980 —The fossil diatom flora of Belarus (the systematic review).Nauka y Tekhnika. Minsk: 1–122. KHURSEVICH G. K. & MARCINIAK B. 1998 — Correlation of the Alexandrian (Matveev Rov 2, Belarus) and the Mazovian (Adamówka I, Poland) interglacial profiles based on the diatom analysis.
Lithosphere, 9: 15–24.
KRAMMER K. & LANGE-BERTALOT H. 1991 — Bacillariophyceae 3, Centrales, Fragilariaceae, Eunotiaceae. [In:] Ettl H., Gerloff J., Heynig H. & D. Mollenhauer (eds), Shswasserflora von Mitteleuropa 2, Teil 3. Fischer, Stuttgart.
KRUPIÑSKI K. 1995 —Stratygrafia py³kowa i sukcesja roœlinnoœci interglacja³u mazowieckiego. Acta Geogr. Lodz., 70: 1–200.
KRUPIÑSKI K. 2000 — Korelacja palinostratygraficzna osadów intergla-cja³u mazowieckiego z obszaru Polski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 169: 1–61. KRZYSZKOWSKI D. 1989 — The Deposits of Mazovian (Holste-inian) Interglacial in The Kleszczów Graben (Central Poland). Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 37: 121–130.
KRZYSZKOWSKI D. 1995 — An outline of the Pleistocene Stratigra-phy of the Kleszczów Graben, Be³chatów outcrop, Central Poland. Quater. Sc. Rev., 14: 61–83.
KRZYSZKOWSKI D. & NITA M. 1993 — Nowe stanowiska interstadia³u Pilicy (formacja Chojny) w odkrywce Be³chatów. Prz. Geol., 41: 788–797. LOGINOVA L. P. 1979 — Paleogeography of the Likhvinian Inter-glacial of the central zone of the EastEuropean plain (based on the diatom analysis), (In Russian). Nauka y Tekhnika, 138. Minsk. LOGINOVA L. P. 1982 — The Likhvin diatom flora from the Central Part of the East-European Plain, its paleogeographical and stratigraphi-cal significance.Acta Geol. Hung., 25: 149–160.
LUDWIKOWSKA-KÊDZIA M. & NITA M. 2002 — Osady intergla-cja³u mazowieckiego w rejonie torfowiska Bia³e £ugi (Góry Œwiêto-krzyskie). Prz. Geol., 50: 875–878.
MARCINIAK B. 1980 — Middle Pleistocene diatoms from lacustrine deposits from Krêpiec (Lublin Upland). Kwart. Geol., 24: 349–360. MARCINIAK B. 1983 — Diatoms in the Mazovian Interglacial of the Lublin Upland. Bull. Acad. Pol. Sc., Sc. Terre, 30: 77–85.
MARCINIAK B. 1986 — Diatoms in the Mazovian (Holstein, Likhvin) Interglacial sediments of south-eastern Poland. [In:] Proc. 8th Int. Dia-tom Symp. 1984, M. Ricard (ed.), O. Koeltz, Koenigstein: 483–494. MARCINIAK B. 1998 — Diatom stratigraphy of the Mazovian Inter-glacial lacustrine sediments in southeastern Poland. Studia Geol. Pol., 113: 7–64.
MARCINIAK B. 2004 — Diatomostratygrafia organicznych osadów interstadialnych sprzed zlodowacenia Warty w stanowisku Folwark (k. Be³chatowa). Polska Akademia Nauk, Inst. Nauk Geol. Sprawozdanie z dzia³alnoœci w 2004 r., Warszawa, luty 2005: 16.
MARCINIAK B. & KHURSEVICH G. 2002 — Comparison of diatom successions from Mazovian (Poland) and Alexandrian (Belarus) lacu-strine interglacial deposits. Geol. Quarter., 46: 59–68.
PIDEK I. A. 2003 — Mesopleistocene vegetation history in the nor-thern foreland of the Lublin Upland based on palaeobotanical studies of the profiles from Zdany and Brus sites. Wyd. UMCS, Lublin: 1–93.
SIEMIÑSKA J. 1964— Bacillariophyceae— Okrzemki. [In:] Flora
s³odkowodna Polski, 6. PWN.
WINTER H. 1991 — Results of pollen analysis of the Poznañ 1 profile (Kock vicinity, Eastern Poland). Kwart. Geol., 35: 133–140.
ZABIELINA M. M., KISELEV I. A., PROSHKINA-LAVRENKO A. I. & SHESHUKOVA V. S. 1951 — Diatomovye vodorosli. Opredelitel pres-novodnykh vodorosley SSSR. Gosud. Izd. Sov. Nauka. Moskva, 4: 1–619.
¯ARSKI M., NITA M. & WINTER H. 2005 — Nowe stanowiska inter-glacjalne w rejonie dolin Wilgi i Okrzejki na WysoczyŸnie ¯elechow-skiej (Polska po³udniowo-wschodnia). Prz. Geol., 53: 137–144.
