a © G â ш m 0 w © с? © 0 G a G 0 © D ® (al s 0 © m © 0 ©
--- 2010 ---
Folia Biologica et Oecologica: Supplementum
(A cta Univ. Lodz., Folia Biol. et O ecol.)
An d r z e j Kr u k, Wa n d a Ga l i c k a, Ma r i u s z Ts z y d e l , Sz y m o n Ty b u l c z u k, Da r i u s z Pi e t r a s z e w s k i, Li d i a Ma r s z a ł , Da g m a r a Bł o ń s k a,
Mi c h a ł Ci e p ł u c h a
K atedra Ekologii i Zoologii K ręgow ców , U niw ersytet Łódzki
ICHTIOFAUNA STRUMIENI W SYSTEMIE NERU W MIEŚCIE ŁODZI*
ICHTHYOFAUNA OF STREAMS IN THE NER RIVER SYSTEM IN THE CITY OF ŁÓDŹ
A b str a c t: In 2010 in the City o f Łódź, Central Poland, electrofishing was carried out at 15 sites in the Dobrzynka, Jasień, O lechów ka, Łódka and Jasieniec Stream s in the N er/O dra system. Fourteen fish species were recorded (13 species in the O lechów ka and altogether 7 species in the rem aining streams), o f w hich six w ere lim nophilic and only tw o rheophilic. Sunbleak Leucaspius
delineatus, gudgeon Gobio gobio and stoneloach Barbatula barbatula constituted 90% o f all the
fish in samples. O ver 100 specim ens w ere caught at each site in the O lechów ka Stream, w hile only
1 -11 specimens were recorded at each o f the rem aining sites (except one fishless site in the Jasieniec Stream). The fish distribution was determined by w ater purity strongly connected with the type (com bined/separate) o f urban sew age system functioning in a given stream basin.
The condition o f ichthyofauna in 2010 was slightly better than during electrofishing con-ducted in 2001. The Jasień and Łódka Streams were fishless in 2001 w hile in 2010 several fish specimens at each site belonging to the total o f 3 and 4 species, respectively w ere recorded. In the O lechówka, in 2010 five new species w ere caught and the total fish abundance w as over 3 times higher than in 2 0 0 1.
Słow a kluczow e: miejski ekosystem w odny, ogólnospław ny system kanalizacji, przelew burzow y, zanieczyszczenie w ody, regulacja koryta
K ey w o rds: urban aquatic ecosystem , combined sew age system , storm overflow , water pollution, stream regulation
1. W S T ĘP
Łódź jeszcze na początku XIX w. była niewielką miejscowością liczącą kil-kuset mieszkańców. W 1820 r. ówczesny wojewoda mazowiecki, Rajmund Rembieliński docenił warunki naturalne sprzyjające rozwojowi na tym terenie
Praca pow stała w ram ach grantu N r Ed.V lI.4346/G -17/2009 i 2010 Prezydenta M iasta Łodzi, finansowanego ze środków budżetu m iasta Łodzi.
tkactwa i sukiennictwa, w tym 1) dostatek drewna w okolicznych lasach, wy-korzystywanego jako budulec i opał, 2) znaczne pokłady gliny również dostar-czające budulca oraz 3) gęstą sieć strumieni płynących przez Łódź i okolicę, zapewniające energię do napędzania maszyn oraz czystą wodę wykorzystywaną przy produkcji tkanin (BlEŻANOWSKI 2001). Rozwój przemysłu włókienniczego skutkował przeobrażeniem Łodzi w ciągu zaledwie dwóch stuleci w jedno z naj-ludniejszych miast w Polsce.
Łódzkie strumienie dawniej meandrowały, tworzyły rozlewiska i niosły tyle wody, że napędzały kilkanaście młynów (BlEŻANOWSKI 2001). Błyskawiczny rozwój miasta nie szedł jednak w parze z dbałością o jakość środowiska naturalne-go. Osuszanie i zasypywanie obszarów podmokłych oraz wylesianie i zabudowy-wanie zlewni przyczyniło się do znacznego zmniejszenia przepływów strumieni, wskutek czego część z nich - wzdłuż całego albo górnego biegu - wyschła lub charakteryzuje się przepływem okresowym (KRUK et al. 2003, 2005). Większość strumieni, szczególnie w centrum miasta, uregulowano lub skanalizowano włącmie z ujęciem ich w kanały kryte, przez co drastycznie zmalało zróżnicowanie siedlisk. Wzrost populacji miasta wymusił sięgnięcie po wodę ze złóż geologicznych, a następnie doprowadzenie jej z Pilicy rurociągiem wybudowanym w 1955 r. To z kolei spowodowało produkcję ogromnych ilości ścieków, do lat 20. XX w. odprowadzanych bez oczyszczenia, zwykle rynsztokami, do najbliższego strumienia
(BlEŻANOWSKI 2001). Potem w centralnej części miasta wybudowano ok. 387 km
(w tym ponad 105 km jeszcze przed wybuchem II wojny światowej) kanalizacji w systemie ogólnospławnym, tj. takim, w którym tym samym kanałem łącznie spływają ścieki i wody opadowe (B o rk o w sk a-K u b ia k 2008). Główną wadą kanalizacji ogólnospławnej jest pojemność kanałów - zbyt mała by pomieścić mieszaninę ścieków i wód opadowych po nawalnych opadach, wskutek czego jej nadmiar przedostawał się do strumieni przez zbudowane w tym celu przelewy burzowe. Kanalizacja ogólnospławna istnieje nadal i w oczywisty sposób determi-nuje jakość wody w strumieniach płynących przez centralną część Łodzi, w tym w dopływach Neru. Obecnie prowadzona jest modernizacja kanalizacji ogólno-spławnej poprzez budowę w technologii bezwykopowej ogromnych kanałów deszczowych, których zadaniem będzie przejęcie wód opadowych z centrum Łodzi w celu uniknięcia przelewania się ścieków z systemu kanalizacji do strumieni. Kanalizacja na peryferiach miasta była budowana znacznie później i nowocześniej, mianowicie w systemie rozdzielczym, tj. z kanałami do oprowadzania ścieków do oczyszczalni i oddzielnymi kanałami do odprowadzania wód opadowych do strumieni. Należy pokreślić jednak, że wody opadowe wprowadzane w ten sposób do strumieni również zawierają zanieczyszczenia atmosferyczne oraz spłukiwane ze zlewni (np. nawierzchni ulic, chodników, dachów, pól i trawników) oraz ścieki nielegalnie odprowadzane do kanalizacji deszczowej. Ten ostatni problem został znacznie ograniczony poprzez wprowadzenie w stare kanały rękawów z tworzyw sztucznych odcinających nielegalne przyłącza (WOŻNIAK 2010).
Celem niniejszych badań jest inwentaryzacja ichtiofauny w 5 wybranych dopływach Neru na terenie miasta Łodzi, oraz porównanie obecnego stanu ichtiofauny z wynikami badań prowadzonych w 2001 r. przez Katedrę Ekologii i Zoologii Kręgowców Uniwersytetu Łódzkiego (KRUK et al. 2003).
2. TEREN BADAŃ
W 2010 roku na 15 stanowiskach przeprowadzono inwentaryzacyjne bada-nia ichtiofauny cieków w systemie Neru/Odry na terenie miasta Łodzi. Obszar badań obejmował 5 strumieni: Dobrzynkę (1 st.), Jasień (3 st.) z dopływającą do niego Olechówką (6 st.), Łódkę (3 st.) oraz Jasieniec (2 st.) (ryc. 1). Do opisu badanych strumieni wykorzystano opracowanie BlEŻA N O W SK IE G O (2001) oraz własne dane zebrane w trakcie inwentaryzacji.
--- granice miasta Łodzi / administrative borders o f the City o f Łódź --- dział wodny (Wisła-O dra) / watershed (Vistula-Odra)
kryte odcinki strumieni / covered stream fragments
Ryc. 1. Teren badań. Stanow iska poboru prób ryb zaznaczono szarymi kółkami oznaczonymi
num eram i 1-15
Dobrzynka jest lewostronnym dopływem Neru o długości 25,5 km (C Z A R N EC K A 2005). W południowo-zachodniej części Łodzi znajduje się przyujściowy odcinek Dobrzynki o długości 2,1 km (ryc. 1, fot. 1). Wzmożony przepływ w okresie roztopów wiosennych i malejący w okresie letnim um oż-liwia zaliczenie Dobrzynki do typowych małych rzek równinnych środkowej Polski. W przyujściowym odcinku jej średni przepływ (1 m3 s 1) jest większy niż w Nerze.
Fot. 1. D obrzynka - stanowisko 1 (M. Tszydel) Photo 1. D obrzynka - site 1 (by M. Tszydel)
Przez ostatnie dziesięciolecia poprzez Dobrzynkę wpływały do Neru nie- oczyszczone ścieki komunalne i przemysłowe z Pabianic (70 tys. mieszkańców), które wraz ze ściekami z Łodzi czyniły go rzeką pozbawioną życia na znacznym odcinku. Dopiero uruchomienie wszystkich ciągów technologicznych, szczegól-nie biologicznego oczyszczania ścieków, w Grupowej Oczyszczalni Ścieków w Łodzi (GOŚ) na przełomie stuleci poprawiło jakość wody w Dobrzynce i Nerze (D EM BIŃ SK I, D RO ŻD ŻY K 1999; PEN C ZA K et al. 2010). Obecnie wszyst-kie ścieki sanitarne z kanalizacji Pabianic odprowadzane są do GOŚ przez
kolektor Pabianice-GOŚ. Choć stan czystości wód Dobrzynki uległ poprawie, to i tak w odcinku przyujściowym w punkcie pomiarowo-kontrolnym w Łaskowi- cach są one zaliczane do V klasy (stan zły) z powodu ilości związków azotu oraz zanieczyszczeń sanitarnych (ogólnej liczby bakterii grupy coli, liczby bakterii grupy coli typu fekalnego) (WIOŚ 2009).
Na stanowisku badań Dobrzynka (fot. 1) płynęła w uregulowanym piasz-czystym korycie. Kryjówki dla ryb stanowiły głównie nawisy roślin zielnych, glony nitkowate oraz makrofity (tab. 1).
Fot. 2. Elektropołów na Jasieniu na stanow isku 4 (A. Kruk)
Photo 2. Electrofishing in the Jasień Stream at site 4 (by A. Kruk)
Źródła J a s i e n i a znajdowały się dawniej u podnóża wzgórz na Stokach
w okolicy ul. Pomorskiej. Strumień obecnie bierze swój początek z wylotu kanałów deszczowych z ul. Giewont. Jego długość wynosi 12,6 km (BlEŻA-
N OW SK I 2001), z czego ok. 1/3 płynie w postaci dwóch kanałów krytych (ryc. 1). Na odcinkach, w których Jasień płynie w otwartych korytach, utworzo-no stawy: jeden w Parku Widzewskim, drugi między ulicami Rydza Śmigłego i Przędzalnianą. Dawniej w dolnym biegu strumień ten przyjmował wody
T a b e la 1 . M o rf o m e tr ia s ta n o w is k n a s tr u m ie n ia c h w s y st e m ie r z e k i N e r. O b ja śn ie n ia : a ) m m u ł, p p ia se k , z ż w ir , к k a m ie n ie , p l p ły ty b e to n o w e l u b c e g ły ; b ) o d se te k p o k ry c ia d n a ; c ) o d se te k p o k ry c ia l in ii b rz e g o w e j; d ) k ry jó w k i z a jm u ją c e > 5 % d n a l u b b rz e g u : c g l e -ż ą c e n a d n ie c e g ły , fa f a sz y n a , g ł g lo n y n it k o w a te , к k a m ie n ie , n r n a w is a ją c e r o śl in y z ie ln e , s ś m ie c i, s p s z c z e li n y m ię d z y c e g ła m i a lb o b e to n o w y m i p ły ta m i; e ) in d e k s d o st ę p n o śc i k ry jó w e k ( ID K ) d la r y b ; f) 0 k o ry to s k a n a li z o w a n e , 1 k o ry to u re g u lo w a n e T a b le 1 . M o rp h o m e tr y o f si te s a lo n g t h e s tr e a m s in t h e N e r R iv e r sy st e m . E x p la n a ti o n s: a ) m m u d , p s a n d , z g ra v e l, к p e b b le s, p l b ri ck s a n d /o r c o n c re te s la b s; b ) p e rc e n ta g e o f b o tt o m c o v e r; c ) p e rc e n ta g e o f b a n k l in e c o v e r; d ) h id in g p la c e s c o v e ri n g > 5 % o f b o tt o m o r b a n k li n e : e g b ri c k s ly in g o n t h e b o tt o m , fa f a sc in e , g l f il a m e n to u s a lg a e , к s to n es , n r o v e rh a n g in g h e rb s, s r u b b is h , sp g a p s b e tw e e n b ri c k s o r c o n c re te s la b s/ p it c h e rs ; e ) in d e x o f th e a v a il a b il it y o f h id in g p la c e s (A H P ) fo r fi sh ; f) 0 c a n a li se d , 1 r e g u la te d s tr ea m S tr u m ie ń i n u m e r st a n o w is k a S tr e a m a n d s it e n u m b e r Ś re d n ia sz e ro k o ść [m ] M e a n w id th [m ] Ś re d n ia g łę b o k o ść [m ] M e a n d e p th [m ] B u d o w a d n a a ) D o m in a n t b o tt o m su b st ra te a ) M a k ro fi ty z a n u rz o n e b ) S u b m e rg e d m a c ro - p h y te s b) M a k ro fi ty w y n u rz o n e c | E m e rg e d m a c ro p h y te s c) P o z o st a łe k ry jó w k i d la r y b d ) R e m a in in g h id in g p la c e s fo r fi sh d > ID K e > A H P e > C h a ra k te r k o ry ta rz e c z n e g o 0 F e a tu re s o f ri v e r c h a n n e l 0 P rę d k o ść n u rt u [m s -1 ] F lo w r a te [m s '1 ] D o b rz y n k a 1 4 ,0 0 ,6 0 P 5 15 n r, g l 7 ,0 1 0 ,5 0 Ja si e ń 2 1 ,0 0 ,2 5 P 1 sp , e g , s 4 ,5 0 0 ,5 2 Ja si e ń 3 0 ,9 0 ,2 0 P l sp 2 ,0 0 0 ,9 4 Ja si e ń 4 5 ,3 0 ,2 0 p l, m sp 4 ,5 0 0 ,6 3 O le c h ó w k a 5 1 ,5 0 ,3 0 P 1 .P 5 n r, s p 6 ,0 0 0 ,8 3 O le c h ó w k a 6 1 ,5 0 ,2 0 P - P l 1 1 sp , fa 9 ,0 0 0 ,4 2 O le c h ó w k a 7 2 ,0 0 ,2 0 P , P l 1 1 5 n r, s p 7 ,5 0 0 ,5 0 O le c h ó w k a 8 1 ,5 0 ,2 0 P l sp , g l 4 ,5 0 0 ,6 4 O le c h ó w k a 9 2 ,5 0 ,3 0 p l, к sp , к 5 ,0 0 0 ,3 8 O le c h ó w k a 1 0 2 ,8 0 ,3 5 P I. P 2 4 sp 7 ,5 0 0 ,3 9 Ł ó d k a 1 1 1 ,5 0 ,2 0 m , p , к sp 3 ,5 0 0 ,3 2 Ł ó d k a 1 2 2 ,0 0 ,2 5 Р 1 ,Р 1 sp , g l, к 6 ,0 0 0 ,3 7 Ł ó d k a 1 3 1 ,5 0 ,2 0 p , z 1 n r, g l 5 ,5 1 0 ,5 5 Ja si e n ie c 1 4 1 ,0 0 ,1 0 P 1 ,P 1 n r, s p , g l 6 ,5 0 0 ,4 6 Ja si e n ie c 1 5 1 ,5 0 ,3 0 p , m n r, f a , sp 6 ,5 1 0 ,3 6 74 A. Kr u k, W . Ga l ic k a, M . Ts z y d e l, S. Ty b u l c z u k, D. Pi e t r a s z e w s k i, L. Ma r s z a l. D. Bł o ń s k a, M . Cie p l u c h a
z licznych dopływów - obecnie spośród nich pozostały tylko Olechówka i Ka- rolewka, pominięta w niniejszych badaniach z uwagi na znikome przepływy wody. W tej części, tj. poniżej ul. Pięknej koryto zostało umocnione płytami betonowymi, co spowodowało całkowitą utratę roślinności wodnej (tab. 1, fot. 2). Podczas badań głównie szczeliny między płytami betonowymi, luźno leżące na dnie cegły oraz śmieci dawały rybom możliwość schronienia się (tab. 1). Ważnym antropogenicznym czynnikiem były niezidentyfikowanego pochodzenia ścieki bytowo-gospodarcze, wody drenażowe oraz - w okresie intensywnych opadów - wody z ogólnospławnego systemu kanalizacji miejskiej, do którego Jasień jest włączony poprzez 9 przelewów burzowych. Podczas elektropołowów bardzo często obserwowano płynące oraz zalegające na brze-gach fekalia i resztki artykułów higienicznych wrzucanych do muszli klozeto-wych. Badana przez służby ochrony środowiska woda w odcinku przyujścio-wym Jasienia została zaklasyfikowana do V klasy (stan zły) z powodu ilości substancji organicznych ulegających rozkładowi biologicznemu, stężeń związ-ków azotu i fosforu oraz zanieczyszczeń sanitarnych (ogólnej liczby bakterii grupy coli, liczby bakterii grupy coli typu fekalnego) (WIOŚ 2009).
Fot. 3. O lechówka - stanowisko 6 (A. Kruk)
Olechówka jest jednym z dwóch nadal istniejących dopływów Jasienia.
Źródła jej znajdowały się niegdyś w lasach wiskickich na południe od Olecho- wa. Obecnie jej bieg zaczyna się wylotem kolektora deszczowego na terenie osiedla Olechów-Południe. Kilkaset metrów poniżej, wpływają do niej wody z kolektora kanalizacyjnego z terenu stacji PKP Łódź-Olechów i kolektorów deszczowych z osiedla Janów. Niecałe 2 km dalej uchodzi do Olechówki Augustówka, a następnie kolektory deszczowe z Dąbrowy przemysłowej, Chojen-Zatorza, Centrum Zdrowia Matki Polki i inne.
Na całej swej długości (12,3 km) (C ZA RN E CK A 2005) Olechówka płynie otwartym, uregulowanym lub skanalizowanym korytem (ryc. 1, fot. 3). Chociaż w okresie rozwoju przemysłowego strumień ten tworzył liczne stawy, obecnie pozostały tylko dwa stawy pełniące funkcję retencyjną i dwa stawy rekreacyjne: w parku na Młynku i Stawy Jana.
Dno Olechówki pokrywały głównie płyty betonowe i piasek (tab. 1, fot. 3). Makrofity występowały rzadko, a kryjówkami dla ryb na wszystkich stanowi-skach badań były szczeliny pomiędzy płytami betonowymi, a na niektórych - również nawisy roślin zielnych, faszyna, kamienie i glony nitkowate (tab. 1).
Dawniej Łódka rozpoczynała bieg na północ od ul. Brzezińskiej, ale obec-nie w tym fragmencie woda pojawia się okresowo. Długość Łódki wynosi około
18,4 km (CZARNECKA 2005), z czego górny i środkowy bieg - o łącznej
długo-ści ok. 15,5 km - znajdują się w granicach Łodzi (ryc. 1).
Łódka płynie pod ul. Strykowską oraz częściowo pod ul. Wojska Polskiego w krytym kanale, a następnie wzdłuż ul. Wojska Polskiego - w uregulowanym korycie, gdzie na przełomie maja i czerwca 2010 r. zaniechano elektropołowów z uwagi na brak przepływu. Woda na dnie koryta była zgromadzona jedynie w niewielkich zagłębieniach. W okolicy ul. Źródłowej do Łódki dopływa ciek z rejonu Stoków. Następnie na długości 5,3 km Łódka płynie krytym kanałem przez Park Helenów, Park Staromiejski oraz tereny Manufaktury, a następnie wzdłuż ulic Drewnowskiej i Solec. Kanał kryty kończy się wylotem na terenie Parku Zdrowie przy ul. Orzechowej. Poniżej wylotu Łódka płynie w rowie trapezowym (fot. 4). W tej części dopływa do niej strumień Bałutka. Łódka uchodzi do Neru w Konstantynowie Łódzkim.
Łódka, podobnie jak Jasień, jest włączona do ogólnospławnego systemu ka-nalizacji miejskiej (poprzez 11 przelewów burzowych). Na terenie miasta Łodzi przyjmuje też niewiadomego pochodzenia ścieki bytowe, a ponadto jej wody często mają nietypową barwę z uwagi na ścieki farbiarskie. Podczas elektropo-łowów obserwowano spływające fekalia i resztki papieru toaletowego. Ścieki (głównie bytowe) są uwalniane do Łódki również na terenie Konstantynowa Łódzkiego, gdzie jej wody zostały w 2008 r. zakwalifikowane do V klasy (stan zły) z powodu ilości związków azotu, chlorofilu „a” oraz zanieczyszczeń sanitarnych (ogólnej liczby bakterii grupy coli, liczby bakterii grupy coli typu fekalnego) (WIOŚ 2009).
Fot. 4. Łódka - stanowisko 12 (A. K ruk) Photo 4. Łódka - site 12 (by A. Kruk)
Łódka na stanowiskach badań charakteryzowała się zróżnicowanym rodza-jem substratów pokrywających jej dno. We fragmentach skanalizowanych koryto było wyłożone betonowymi płytami i cegłami, a w pozostałych częściach pokrywał je naturalny substrat (tab. 1). Na całej długości niemal zupełnie brakowało wynurzonych i zanurzonych makrofitów, a jak o kryjówki mogły być wykorzystywane przez ryby szczeliny między płytami betonowymi, glony nitkowate i nawisające rośliny zielne (fot. 4).
Jasieniec uchodzi do Neru w Konstantynowie Łódzkim. Jego długość
wy-nosi 8,3 km (C ZA RN ECK A 2005), w tym na odcinku 3,8 km strumień ten płynie przez miasto Łódź (rye. 1).
Fot. S. Jasieniec - stanow isko 15 (A. Kruk)
Photo 5. Jasieniec - site 15 (by A. Kruk)
Obecnie Jasieniec rozpoczyna swój bieg w miejscu ujścia kolektora desz-czowego z osiedli mieszkaniowych Teofilowa w okolicy ul. Rojnej. Dwa kilometry dalej Jasieniec jest zasilany przez kanał deszczowy z Nowego Złotna, strugę ze Starego Złotna oraz strugę z Huty Jagodnica, po czym na wysokości ul. Pontonowej opuszcza teren Łodzi i wpływa do Konstantynowa Łódzkiego.
Na całej długości Jasieniec został uregulowany, a miejscami skanalizowany i obecnie odprowadza wody z odpływów burzowych z kanalizacji miejskiej oraz wody drenażowe i wysiękowe. W odcinku przyujściowym w Konstantynowie Łódzkim jego wody zostały w 2008 r. zakwalifikowane do V klasy (stan zły) z powodu stężeń związków azotu i fosforu oraz zanieczyszczeń sanitarnych (ogólnej liczby bakterii grupy coli, liczby bakterii grupy coli typu fekalnego) (WIOŚ 2009).
Dno Jasieńca na górnym stanowisku było wyłożone płytami betonowymi, miejscami pokrytymi piaskiem. Na stanowisku dolnym Jasieniec był
uregulowa-ny, a jego dno pokrywał piasek z domieszką mułu (tab. 1, fot. 5). Niemniej nawet tam, pomimo naturalnego substratu dennego, makrofitów niemal zupełnie nie stwierdzono. Kryjówki dostępne dla ryb to przede wszystkim nawisy roślin zielnych, szczeliny między płytami betonowymi, a także glony nitkowate i faszyna (tab. 1).
3. M A T E R IA Ł I M E TO D Y
W wyniku badań przeprowadzonych w Dobrzynce we wrześniu, a w pozo-stałych strumieniach w maju i czerwcu 2010 r. stwierdzono obecność 14 gatun-ków ryb reprezentowanych przez 6268 osobnigatun-ków (tab. 2).
Na każdym stanowisku z zachowaniem unifikacji metod (PEN C ZA K 1967;
B a c k i e l , PEN CZA K 1989) wykonano jeden elektropołów ryb z zastosowaniem prądu tętniącego o parametrach: 220 V, 3 kW, 50 Hz. Za każdym razem dwu-osobowa ekipa łowiła ryby wzdłuż obydwu brzegów (tj. w całym profilu po-przecznym węższych strumieni) na odcinku 100 m brodząc pod prąd wody (fot. 2).
Dla każdego stanowiska dokonano również opisu morfometrycznego z uwzględnieniem stopnia przekształcenia koryta oraz rodzaju i ilości kryjówek dostępnych dla ryb, w tym: zanurzonych kłód, gałęzi i korzeni drzew, nawisają-cych gałęzi drzew oraz roślin zielnych, zanurzonych i wynurzonych makrofitów, glonów nitkowatych, faszyny, śmieci, kamieni, cegieł luźno leżących na dnie i szczelin między płytami betonowymi albo cegłami, którymi wyłożono brzegi lub dno.
Do wyrażenia ilości dostępnych kryjówek dla ryb dla każdego stanowiska obliczono wartość indeksu dostępności kryjówek dla ryb 1DK (KRUK,
PRZY-BYLSK I 2005; Kr u k 2007b):
ID K = 1,5 x«0 + np
gdzie n0 - liczba rodzajów kryjówek występujących obficie (> 20% powierzchni dna albo linii brzegowej) na stanowisku badań; np - liczba pozostałych rodzajów kryjówek dla ryb na stanowisku badań. Indeks przyjmuje wysokie wartości w strukturalnie zróżnicowanych strumieniach.
Na stanowiskach poboru prób ryb dokonano pomiarów prędkości nurtu (za pom ocą młynka elektromagnetycznego marki Valeport) oraz konduktywności wody (za pomocą miernika wieloparametrowego Multiline P4 marki WTW, Niemcy).
Stanowiska badań podzielono na dwie grupy: 1) stanowiska bezrybne i ze skrajnie zubożałą ichtiofauną, tj. z liczebnością całkowitą ryb nie przekraczającą 20 osobników na 100 m strumienia, 2) pozostałe stanowiska badań, tj. z
liczeb-nością całkowitą ryb przekraczającą 20 osobników na 100 m strumienia. Indeks IDK i konduktywność wody porównano pomiędzy tymi dwiema grupami za pomocą testu [ / Manna-Whitneya (Z A R 1984).
T abela 2. Liczba gatunków , liczebność całkow ita i liczebność gatunków ryb w 2010 r.
w D obrzynce, Jasieniu z O lechów ką (patrz tab. 3), Łódce oraz Jasieńcu. Objaśnienia: ° 1-5, ■ 6 -2 0 , o 21 -50 , • 51-100, □ 101-500, ■ > 500 osobników ryb na odcinku
100 m, podkreślenie w skazuje dom inanta (współdom inanty)
T able 2. N um ber o f fish species, total fish abundance and abundance o f fish species in 2010 in
the D obrzynka, Jasień w ith O lechówka (see Table 3), Łódka and Jasieniec Stream s. Ex-planations: ° 1-5, • 6 -2 0 , о 2 1-50 , • 51-100 , □ 101-500, ■ > 500 fish specim ens per
100 m o f stream course, (co)dom inant species are underlined
D o b rz y n k a Ja si e ń O le c h ó w k a Ł ó d k a Ja si e n ie c Ł ą c z n ie T o ta l N um er stanowiska / 1 2 3 4 5-10 II 12 13 14 15 I
Site num ber
Liczba gatunków / 4 1 1 2 13 1 1 2 0 2 14
N um ber o f species Liczebność całkow ita ryb
Total fish abundance 8 5 1 6 6230 2 2 3 0 11 6268
Płoć Rutilus rutilus o a a .
о
Okoń Perea fluvia tilis » 0 о •
Jazgarz G ymnocephalus cernuus » о
Lin Tinea tinea ■ ■
K araś pospolity Carassius carassius o о
Karaś srebrzysty Carassius gibelio 0 • а ■ •
K oza Cobitis taenia ■ ■
Sliz Barbatula barbatula a ■ □ ■
K iełb Gobio gobio a
■ а ■
Słonecznica Leucaspius delineatus
л
о■
'ebaczek amurski Pseudorasbora parva □ □
Ciernik Gasterosteus aculeatus □ □
C iem iczek Pungitius pungitius ° о
Sum ik karłow aty Am eiurus nebulosus о о
W roku 2001 stanow iska na Jasieniu i Łódce były bezrybne (oznaczone odpow iednio num eram i 13-15 i 2 0-2 2 w Kr u k et al. 2003 )
In 2001 the sites along the Jasień and Łódka Streams (m arked w ith numbers 13-15 and 2 0-2 2, respectively by Kr u k et al. 2003) w ere fishless
4. W Y N IK I
Obecność ryb stwierdzono na 14 spośród 15 badanych stanowisk (tab. 2 i 3). Ryby nie były obecne w elektropołowie na górnym stanowisku w Jasieńcu. Spośród stwierdzonych 14 gatunków, 13 było obecnych w Olechówce, a 7 łącznie w pozostałych strumieniach. Ponad 99% złowionych ryb pochodziło z Olechówki (tab. 2).
Na stanowisku na Dobrzynce stwierdzono pojedyncze osobniki 4 gatunków osiągających niewielkie rozmiary (tab. 2).
W Jasieniu stwierdzano pojedyncze osobniki należące do 3 gatunków (1-2 w elektropołowie). W 2001 r. te stanowiska były bezrybne (tab. 2).
W Olechówce, spośród 13 złowionych ogółem gatunków, 12 (poza sumi- kiem karłowatym) było obecnych na stanowisku przyujściowym (tab. 3). Na pozostałych stanowiskach stwierdzano 3-8 gatunków. Na wszystkich stanowi-skach w Olechówce obecny był kiełb, a zaledwie na jednym nieobecne były śliz i czebaczek amurski. Ogólnie, dominantem była słonecznica łowiona w tysią-cach osobników przy znacznym udziale w liczebności kiełbia i śliza, dominują-cych na niektórych stanowiskach (tab. 3). Na stanowisku 6 liczny był również ciemik, a na stanowisku przyujściowym dominantem był karaś srebrzysty. Łączna liczba gatunków o 5 przewyższa tę z 2001 r. stwierdzoną ogółem w Olechówce na tych samych stanowiskach, choć liczba gatunków na niektó-rych stanowiskach w 2010 r. była niższa niż dziewięć lat wcześniej (tab. 3). Nowe gatunki to: płoć, jazgarz, karaś pospolity, koza i sumik karłowaty. W 2010 r. ponad 3-krotnie wyższa była również całkowita liczebność złowio-nych ryb, w tym słonecznicy i kiełbia. Znacznie spadła natomiast liczebność ciemika oraz jego stałość występowania. Na stanowisku najbliższym źródeł nie stwierdzono w 2010 r. śliza, uprzednio obecnego na wszystkich stanowiskach i będącego dominantem w Olechówce. Na uwagę zasługuje wzrost stałości występowania czebaczka amurskiego oraz kiełbia obecnego w 2010 r. na wszystkich stanowiskach (tab. 3).
Sytuacja stwierdzona w Łódce przypominała tę w Jasieniu. Stwierdzono w niej pojedyncze osobniki 4 gatunków (1-2 gatunków na stanowisku). Stano-wiska badane w 2010 r., były bezrybne w 2001 r. (tab. 2).
W Jasieńcu na stanowisku na granicy miasta Łodzi stwierdzono 2 gatunki, wśród których dominantem był karaś srebrzysty (tab. 2).
Dla gm py stanowisk bezrybnych i ze skrajnie zubożałą ichtiofauną stwier-dzono istotnie (p < 0,05) wyższe wartości konduktywności wody w porówna-niu z gm pą pozostałych stanowisk badań (wszystkich zlokalizowanych na Olechówce) (ryc. 2). W pierwszej z grup indeks dostępności kryjówek dla ryb przyjmował nieistotnie niższe wartości (ryc. 2). Należy pokreślić również silny
T a b e la 3 . L ic z b a g a tu n k ó w , li c z e b n o ść c a łk o w it a i li c z e b n o ść g a tu n k ó w r y b w O le c h ó w c e w la ta c h 2 0 0 1 i 2 0 1 0 . O b ja śn ie n ia : ° 1 -5 , ■ 6 -2 0 , o 2 1 -5 0 , • 5 1 -1 0 0 , o 1 0 1 -5 0 0 , ■ > 5 0 0 o so b n ik ó w r y b n a o d c in k u 1 0 0 m , p o d k re śl e n ie w sk a z u je d o m in a n ta . N u m e ra c ja s ta n o w is k t a k a sa m a j a k w K ru k e t a l. 2 0 0 3 z w y ją tk ie m s ta n o w is k a n r 5 o p a tr z o n e g o p rz e z K ru k a e t a l. 2 0 0 3 n u m e re m 4 T a b le 3 . N u m b e r o f fi sh s p e c ie s, t o ta l fi sh a b u n d a n c e a n d a b u n d a n c e o f fi sh s p e c ie s in t h e O le c h ó w k a S tr e a m i n 2 0 0 1 a n d 2 0 1 0 . E x p la n a ti o n s: ° 1 -5 , • 6 -2 0 , о 2 1 -5 0 , • 5 1 -1 0 0 , □ 1 0 1 -5 0 0 , ■ > 5 0 0 f is h s p e c im e n s p e r 1 0 0 m o f st re a m c o u rs e , th e d o m in a n t sp e c ie s is u n d e rl in e d . S it e s n u m b e rs a re t h e s a m e a s in K r u k e t a l. 2 0 0 3 , e x c e p t si te 5 m a rk e d w it h N o 4 b y K r u k e t a l. 2 0 0 3 2 0 0 1 2 0 1 0 N u m e r st a n o w is k a / S it e n u m b e r 5 6 7 8 9 1 0 I 5 6 7 8 9 1 0 I L ic z b a g a tu n k ó w / N u m b e r o f sp e c ie s 4 6 6 2 2 6 8 3 8 5 4 3 1 2 1 3 L ic z e b n o ść c a łk o w it a r y b T o ta l fi sh a b u n d a n c e 6 4 8 2 2 5 4 6 1 1 6 9 2 0 1 1 2 6 1 8 3 0 8 5 8 4 2 8 6 3 3 0 3 9 1 1 4 3 2 2 2 6 2 3 0 P ło ć R u ti lu s ru ti lu s ■ ■ O k o ń P e re a fl u v ia ti li s • • О О Ja z g a rz G y m n o c e p h a lu s c e m u u s □ а L in T in e a t in e a а □ ■ □ ■ K a ra ś p o sp o li ty C a ra ss iu s c a ra ss iu s а а а K a ra ś sr e b rz y st y C a ra ss iu s g ib e li o О □ О О » • • K o z a C o b it is t a e n ia ■ ■ S li z B a rb a tu la b a rb a tu la ■ • □ □ □ ■ ■ □ □ □ □ О ■ K ie łb G o b io g o b io о • • □ □ ■ □ □ о О ■ S ło n e c z n ic a L e u c a sp iu s d e li n e a tu s • О □ » а ■ ■ ■ ■ ■ C z e b a c z e k a m u rs k i P se u d o ra sb o ra p a rv a □ □ □ □ ■ О ■ ■ □ C ie m ik G a st e ro st e u s a c u le a tu s ■ ■ О а О □ ■ □ □ ■ D □ S u m ik k a rł o w a ty A m e iu ru s n e b u lo su s О о 82 A. K r u k , W . G a l i c k a , M . T s z y d e l, S. T y b u l c z u k , D. P i e t r a s z e w s k i , L. M a r s z a ł , D. B ł o ń s k a , M . C i e p l u c h a
rozdźwięk w obserwowanej w elektropołowach całkowitej liczebności ryb pom iędzy wspomnianymi grupami stanowisk. Choć jako rozgraniczającą przyjęto liczebność 20 osobników ryb wzdłuż 100 m odcinka strumienia, to w grupie stanowisk bezrybnych i ze skrajnie zubożałą ichtiofauną całkowita liczebność ryb w elektropołowie wynosiła 0-1 1 osobników, natomiast na po-zostałych stanowiskach obserwowano 14 3-42 86 osobników w elektropołowie (tab. 2 i 3).
N < 20 N > 20 G rupa stanowisk / Site group
Ryc. 2. Konduktyw ność wody oraz indeks dostępności kryjówek (ID K ) dla ryb na stanowiskach bezrybnych i z liczebnością całkow itą ryb nie przekraczającą 20 osobników (N < 20) oraz na stanowiskach z liczebnością całkow itą ryb przekraczającą 20 osobników (N > 20) na 100 m strum ienia. Liczby stanowisk w grupach w ynoszą odpow iednio 6 i 9. Objaśnienia:
U - statystyka testu Manna-Whitneya, punkt - mediana, w ąsy - rozstęp kwartylowy
Fig. 2. W ater conductivity and the index o f availability o f hiding places (A HP) for fish at sites w ith the total fish abundance 0-20 specim ens (N < 20) and at sites with the total fish abundance over 20 specimens (N > 20) along a 100 m long stream stretch. The num bers o f sites in the groups are 6 and 9, respectively. Explanations: U - statistics o f the Mann- W hitney test, point - median, w hiskers - interquartile range
5. D YSK U SJA
Charakterystyczną cechą badanych strumieni był wyraźny niedobór typo-wych dla środowiska wód płynących gatunków reofilnych (prądolubnych). Złowiono tylko dwa takie gatunki: śliza i kiełbia. Ich obecność jednak, szcze-gólnie w przypadku braku innych reofili, jest charakterystyczna dla niedużych zdegradowanych cieków (BAHLO 1991; WITKOWSKI et al. 1991; KRUK 2007a). Sliz i kiełb m ogą występować licznie nawet w skanalizowanych, pozbawionych kryjówek dla ryb ciekach (BRUNKEN 1989; SlLIGATO, BÖHMER 2001). Potwier-dzają to również badania w Olechówce poniżej Stawów Jana (st. 8), gdzie na 100 m odcinku strumienia w 2001 i 2010 r. śliza łowiono w liczbie ponad 100 osobników, a w 2010 r. - również kiełbia w liczbie ponad 250 osobników. Dominacja śliza w 2001 r. i łączna dominacja śliza i kiełbia w 2010 r. na tym stanowisku przekraczała 97%. Jedynymi dostępnymi tam schronieniami dla ryb były szczeliny pomiędzy płytami betonowymi, którymi wyłożone jest koryto strumienia, oraz niewielkie płaty glonów nitkowatych (tab. 1). Podobne warunki stworzone zostały, kiedy znaczne fragmenty Widawki (dopływ górnej Warty) i jej dopływu, Krasówki zamieniono w kanały odprowadzające wodę z Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów (JOKIEL, MAKSYMIUK 1997). Udział śliza na skanalizowanych odcinkach Widawki miejscami przekraczał 60% (KRUK et a i 2006). Z kolei w skanalizowanych odcinkach Krasówki w elektropołowach stwierdzono obecność tylko trzech gatunków o małych rozmiarach: śliza, kiełbia i ciemika (KRUK et al. 2009).
Kolejną charakterystyczną cechą badanych strumieni była wysoka liczba gatunków stagnofilnych, tj. prefemjących wody stojące. Należą do nich lin, obydwa gatunki karasia, słonecznica, ciemik i ciemiczek, a zatem niemal połowa stwierdzonych gatunków ryb. Z jednej strony obecność gatunków stagnofilnych można wytłumaczyć istnieniem stawów wzdłuż stmmieni (ryc. 1). Z drugiej jednak strony, gatunki te często zasiedlają zdegradowane odcinki rzek z uwagi na osłabioną konkurencję międzygatunkową, w szczególności ze strony znacznie przetrzebionych albo nieobecnych reofili, wyspecjalizowanych w eks-ploatowaniu zasobów środowiska wód płynących (K R U K 2006). Znaczną liczbę gatunków stagnofilnych przy jednoczesnym niedoborze reofili obserwowano w silnie zanieczyszczonych środkowych odcinkach Nera i Bzury (P EN C ZA K et al. 2000, 2010). Gatunki stagnofilne dopiero w miarę poprawy jakości śro-dowiska wodnego są wypierane przez gatunki eurytopowe, a później reofilne
( P e n c z a k 1996; K r u k 2007b; P e n c z a k et al. 2010).
Czynnikiem najbardziej określającym jakość środowiska wodnego w bada-nych strumieniach była czystość wody. Warto zauważyć, że różnice w konduk- tywności wody pomiędzy: 1) stanowiskami bezrybnymi i ze skrajnie zubożałą ichtiofauną oraz 2) pozostałymi stanowiskami badań były tak duże, że ich
istotność stwierdzono pomimo niewielkiej liczby stanowisk w każdej z porów-nywanych grup (ryc. 2). W znacznej mierze tak wyraźne różnice wynikają z obecności bądź braku na badanych strumieniach przelewów burzowych umożliwiających przedostawanie się do nich nieoczyszczonych ścieków. W Ja-sieniu i Łódce, włączonych do kanalizacji ogólnospławnej w Łodzi, stwierdzano drastycznie niskie liczebności ryb w elektropołowach. W Olechówce, funkcjo-nującej poza systemem kanalizacji ogólnospławnej, liczebność ryb była na znacznie wyższym poziomie.
Należy podkreślić, że nawet w Olechówce kondycja ichtiofauny była daleka od zadowalającej pod względem ekologicznym, ponieważ dodatkowym ważnym czynnikiem obniżającym jakość środowiska wodnego była regulacja koryt badanych strumieni. Aż na 80% badanych stanowisk (w tym na wszystkich na Olechówce) koryto było skanalizowane (tab. 1). Wyprostowanie i wybetonowa-nie koryta strumienia powoduje: 1) jego skrócewybetonowa-nie, 2) drastyczny spadek zróżni-cowania głębokości i prędkości nurtu w przekroju poprzecznym oraz 3) spadek liczby rodzajów i ilości kryjówek dla ryb (K U B EĆ K A , V O ST RA D O V SK Ÿ 1995;
B O Ë T et al. 1999; K RU K 2007a). Związek modyfikacji struktury koryta z kondy-cją ichtiofauny w niniejszej pracy manifestuje się odnotowaniem znacznie niższych liczebności ryb na stanowiskach z mniejszą dostępnością kryjówek. Choć brak istotności różnic (ryc. 2) mógł być skutkiem niskiej liczby porówny-wanych stanowisk, to przede wszystkim wynikał on z maskowania wpływu struktury koryta na ichtiofaunę przez jakość wody, którą w badanych strumie-niach należy uznać za czynnik krytyczny.
Zmiany stwierdzone w ichtiofaunie w Jasieniu i Łódce w stosunku do 2001 r. w postaci obecności pojedynczych osobników wobec uprzedniego braku ryb mogą się wydawać mało znaczące. Jednak w sensie ekologicznym są one ważne, ponieważ oznaczają osłabienie wpływu czynników (głównie zanieczysz-czenia), które dotychczas uniemożliwiały utrzymanie się ryb przy życiu. W Ole-chówce najważniejszą zmianą było stwierdzenie 5 nowych gatunków. W po-zostałym zakresie zespoły ryb stwierdzone w niej w analizowanych latach należy uznać za stosunkowo podobne, z charakterystyczną wysoką liczbą gatunków stagnofilnych i wysoką dominacją śliza, kiełbia, słonecznicy i ciemi- ka. Zmiany w strukturze dominacji są trudne do skomentowania z uwagi na panujące w Olechówce niestabilne warunki abiotyczne. Brak stabilności we wszystkich badanych strumieniach wynika z niewielkiej ilości prowadzonej przez nie wody oraz niedoboru zagłębień w uregulowanych lub skanalizowa-nych korytach. Łatwiej niż w strumieniach bardziej zasobskanalizowa-nych w wodę oraz o bardziej zróżnicowanej głębokości, zimą może w nich dochodzić do przema-rzania wody, natomiast latem - do spadku poziomu wody, co z kolei sprzyja łatwiejszemu nagrzewaniu się wody i spadkowi ilości tlenu rozpuszczonego
W wodzie (PRO W SE 2001; H O FFSTEN 2003; M A T TH E W S, M A R S H -M a T T H E W S
strumie-nia mogą wymierać częściowo albo nawet całkowicie. W okresach niesprzyjają-cych warunków abiotycznych stawy istniejące na badanych strumieniach mogą spełniać rolę ostoi dla ryb, a następnie źródła rekolonizatorów (PROWSE 2001 ).
W świetle silnej presji człowieka wywieranej na omawiane ekosystemy oraz ich podwyższonej podatności na wpływ czynników klimatycznych zalecamy prowadzenie kompleksowego monitoringu fauny wszystkich większych stru-mieni na terenie miasta z powtórzeniami zaplanowanymi najrzadziej (!) co 5 lat.
6. PIŚMIEN NICT W O
B a c k i e l , T., P e n c z a k , T. 1 9 8 9 . The Fish and Fisheries in the V istula River and its Tributary, the Pilica River. [W:] D . P. Do d g e (red.), Proceedings o f the International Large River Sym -posium . Can. Spec. Publ. Fish. A quat. Sei. 106: 488-503.
B a h l o , K . 1 9 9 1 . The fish fauna o f running w aters in the D istrict o f G ifhorn, Low er Saxony. Braunschw eiger N aturkundliche Schriften 3: 1005-1020.
Bi e ż a n o w s k i, W . 2001. Łódka i inne rzeki łódzkie. Biblioteczka Tow arzystw a Opieki nad Zabytkam i w Łodzi, W idzew ska O ficyna W ydaw nicza ZO RA , Łódź.
BO Ë T, P., B e l l i a r d , j ., B e r r e b i - d i t - T h o m a s , R., T a l e s , E . 1999. M ultiple hum an im pacts by the City o f Paris on fish com m unities in the Seine river basin, France. H ydrobiologia 410- 59-68.
B o r k o w s k a - K u b i a k , R. 2008. K anał deszczowy w Łodzi budowany w technologii mikrotu- nelingu. N ow oczesne Budow nictw o Inżynieryjne 4: 49.
B r u n k e n , H . 1 9 8 9 . Lebensraum ansprüche und V erbreitungsm uster der Bachschm erle Noem a-
cheilus barbatulus (Linnaeus, 1758). Fischökologie 1: 29-45.
C z a r n e c k a , H . ( r e d .) 2 0 0 5 . A tlas Podziału H ydrograficznego Polski. Instytut M eteorologii i G ospodarki Wodnej, W arszawa.
D e m b i ń s k i , Z ., D r o ż d ż y k , A . 1 9 9 9 . Stan jakości w ód N eru w kontekście postępu w dziedzinie gospodarki w odno-ściekowej ŁA M . [W.] J. Bu r c h a r d, M. Zi u ł k i e w i c z (red.), Chemizm
opadów atm osferycznych, w ód pow ierzchniowych i podziem nych. W ydaw nictw o U niw ersy-tetu Łódzkiego, Łódź, ss. 15-18.
Ho f f s t e n, P . O . 2 0 0 3 . Effects o f an extraordinarily harsh w inter on m acroinvertebrates and fish in boreal streams. A rch. H ydrobiol. 157: 505-523.
J o k i e l , P ., M a k s y m i u k , Z . 1 9 9 7 . Przeobrażenia stosunków w odnych w w yniku przyspieszo-nej industrializacji na przykładzie Bełchatow skiego O kręgu Przem ysłow ego. Geographical Journal 6 8: 71-79.
K r u k , A . 2 0 0 6 . Self-organizing m aps in revealing variation in non-obligatory riverine fish in long-term data. H ydrobiologia 553: 43 -57.
K r u k , A . 2 0 0 7 a . Long-term changes in fish assem blages o f the W idaw ka and G rabia Rivers (Poland): pattern recognition w ith a K ohonen artificial neural netw ork. Ann. Lim nol. - Int J. Lim. 43: 253-269.
K r u k , A . 2 0 0 7 b . Role o f habitat degradation in determ ining fish distribution and abundance along the low land W arta River, Poland. J. Appl. Ichthyol. 23: 9-18.
K r u k , A ., P r z y b y l s k i , M . 2 0 0 5 . W ystępow anie ryb w odcinkach W arty o różnym stopniu degradacji. Rocz. Nauk. PZW 18: 47-57.
K r u k , A., S z y m c z a k , M ., S p y c h a l s k i , P . 2003. Ichtiofauna m iasta Łodzi. Część I. Dorzecza Jasienia i Łódki. Rocz. N auk. PZW 16: 79-96.
K r uk , A ., Sp y c h a l s k i, P., Ga l i c k a, W . 2005. Ichtiofauna m iasta Łodzi. Część II. System Sokołów ki. Rocz. Nauk. PZW 18: 29—43.
K r u k , A ., P e n c z a k , T ., Z i ę b a , G . , K o s z a l i ń s k i , H ., M a r s z a ł , L ., T y b u l c z u k , S ., G a l i c k a , W . 2006. Ichtiofauna system u W idaw ki. Część I. Widawka. Rocz. Nauk. PZW 19: 85-101.
K r u k , A ., P e n c z a k , T ., Z i ę b a , G . , M a r s z a ł , L ., K o s z a l i ń s k i , H ., T y b u l c z u k , S . , G r a b o w -s k a , J . , C ie p łU C H A , M ., G a l i c k a , W . 2 0 0 9 . Ichtiofauna system u Widawki. Część II. Dopływy. Rocz. Nauk. PZW 22: 59-86.
Ku b e ć k a, J., Vo s t r a d o v s k y, J. 1995. Effects o f dams, regulation and pollution on fish stocks in the Vltava River in Prague. Regul. Rivers: Res. M gm t 10: 93 -98 .
Ma t t h e w s, W. J., Ma r s i i- Ma t t h e w s, E. 2003. Effects o f drought and fish across axes o f space, time and ecological complexity. Freshwater Biology 48: 1232-1253.
Pe n c z a k, T. 1967. The biological and technical principles o f the fishing by use o f direct- current field. Przegl. Zool. 11: 114-131.
Pe n c z a k, T. 1996. Natural regenerations o f endangered fish populations in the Pilica drainage basin after reducing human impacts. [W:] A. Ki r c h h o f e r, D. He f t i (red.), Conservation o f
Endangered Freshwater Fish in Europe. Birkhäuser V erlag, Basel, Switzerland, ss. 121-133.
P e n c z a k , T ., K r u k , A ., K o s z a l i ń s k i , H ., Z i ę b a , G . 2 0 0 0 . Ichtiofauna rzeki Bzury. Rocz. N auk. PZW 13: 23-33.
P e n c z a k , T ., K r u k , A ., G r a b o w s k a , J ., Ś l i w i ń s k a , A ., K o s z a l i ń s k i , H ., Z i ę b a , G . , T y b u l -c z u k , S ., G a l i -c k a , W ., M a r s z a ł , L . 2 0 1 0 . W pływ stopniow ej popraw y jakości wody w rzece N er na regenerację ichtiofauny. Rocz. N auk. PZW 23: 97-117 .
Pr o w s e, T. D. 2001. River-Ice Ecology. II: Biological Aspects. Journal o f Cold Regions Engineering 15: 17-33.
S i l i g a t o , S ., B ö h m e r , J . 2 0 0 1 . U sing indicators o f fish health at multiple levels o f biological organization to assess effects o f stream pollution in southwest G erm any. Journal o f Aquatic Ecosystem Stress and Recovery 8: 371-386.
W IOŚ. 2009. Stan środowiska w w ojew ództw ie łódzkim w 2008 r. Raport W ojewódzkiego Inspektoratu O chrony Środowiska w Łodzi. Biblioteka M onitoringu Środow iska, Łódź.
W i t k o w s k i , A ., B ł a c h u t a , J . , K u s z n i e r z , J . 1 9 9 1 . Rybostan dorzecza W idaw y po przepro-wadzonej regulacji. Rocz. Nauk. PZW 4: 25-46.
Wo ź n i a k, T. 2010. Drugie życie łódzkich rzek. [W:] M. St a r k o w s k a (red.), D obre praktyki wielkich miast. U nia M etropolii Polskich, Warszaw a.
