B
EATAO
LASKatedra Biochemii Ogólnej Uniwersytet £ódzki
Banacha 12/16, 90-237 £ódŸ e-mail: olasb@biol.uni.lodz.pl
ANTYOKSYDANTY OBECNE W DIECIE W WALCE Z MIA¯D¯YC¥
WSTÊP
Wp³yw ¿ywienia na zdrowie cz³owieka jest o wiele wiêkszy, ni¿ na ogó³ siê przypuszcza. Wiadomo obecnie, ¿e niew³aœciwe ¿ywienie obok stresu, braku aktywnoœci fizycznej i za-nieczyszczenia œrodowiska mo¿e byæ przy-czyn¹ wielu chorób okreœlanych mianem cywi-lizacyjnych. Nale¿¹ do nich m. in. choroby uk³adu kr¹¿enia, w tym mia¿d¿yca, choroby je-lita grubego, w¹troby i niektóre nowotwory. W wielu spo³eczeñstwach, jak równie¿ i w na-szym kraju, obserwuje siê niekorzystne zmiany w sposobie ¿ywienia. Spo³eczeñstwo spo¿ywa coraz wiêcej wysoko oczyszczonych gatunków produktów zbo¿owych, wiêcej bia³ego pieczy-wa, ciast, t³uszczów zwierzêcych. Prowadzi to nie tylko do nadwagi, ale tak¿e do zwiêkszone-go stê¿enia cholesterolu we krwi oraz wystê-powania takich chorób jak cukrzyca, choroby w¹troby, mia¿d¿yca i choroby uk³adu kr¹¿enia.
Czêstoœæ wystêpowania chorób uk³adu kr¹¿e-nia bardzo ró¿ni siê zarówno miêdzy poszcze-gólnymi krajami, jak i regionami w obrêbie tych pañstw, przy zbli¿onym natê¿eniu czynni-ków wysokiego ryzyka. Sugeruje to istnienie korelacji miêdzy stosowan¹ diet¹, a ryzykiem wystêpowania tych chorób.
Niemal po³owê zgonów w krajach rozwi-niêtych gospodarczo powoduje jedna przyczy-na — choroba uk³adu sercowo-przyczy-naczyniowego. Szacuje siê, ¿e w Polsce choroby uk³adu kr¹¿e-nia powoduj¹ oko³o 60% wszystkich zgonów. Mo¿na jednak w pe³ni zapobiegaæ najbardziej niebezpiecznemu objawowi tej choroby — mia-¿d¿ycy. Mo¿na ³atwo zidentyfikowaæ wiêk-szoœæ czynników ryzyka wywo³uj¹cych tê wspó³czesn¹ plagê i w pe³ni im przeciwdzia³aæ stosuj¹c odpowiedni¹ dietê bogat¹ m. in. w ró¿ne antyoksydanty.
ROLA P£YTEK KRWI W POWSTAWANIU ZMIAN MIA¯D¯YCOWYCH W ŒCIANIE NACZYNIA KRWIONOŒNEGO
Od dawna wiadomo, ¿e punktem wyjœcia procesu mia¿d¿ycowego jest czynnoœciowe lub strukturalne uszkodzenie œródb³onka, wiod¹ce do naruszenia jego integralnoœci, a w nastêpstwie do zaburzeñ czynnoœci hormonal-nej lub wydzielniczej. Do uszkodzenia œródb³onka mog¹ prowadziæ zaburzenia bio-chemiczne, np. wzrost zawartoœci katechola-min, hipercholesterolemia (zw³aszcza wzrost
poziomu cholesterolu frakcji LDL, tzw. „z³ego cholesterolu”), nadciœnienie têtnicze, zaka¿e-nia wirusowe, infekcje (Chloramydia pneu-moniae), czy nikotyna. Czynniki te nie tylko uszkadzaj¹ œródb³onek, ale tak¿e stymuluj¹ p³ytki krwi i zwiêkszaj¹ aktywnoœæ krzepniêcia krwi, inicjuj¹c powstawanie blaszki mia¿d¿y-cowej. W miejscu uszkodzenia œródb³onka gro-madz¹ siê monocyty, które przenikaj¹ do
œcia-Numer 2-3 (259-260)
Strony
249–258
ny naczynia i przechodz¹ w makrofagi. Pobu-dzone monocyty i makrofagi wytwarzaj¹ reak-tywne formy tlenu, które utleniaj¹ lipoprote-iny i dalej modyfikuj¹ miejsce uszkodzenia (BARNES i FARNDALE 1999, BARTOSZ 1995).
Blaszki mia¿d¿ycowe s¹ tworzone w b³onie wewnêtrznej naczyñ krwionoœnych, g³ównie przez monocyty, makrofagi, które ob³adowane lipidami tworz¹ tzw. komórki piankowe. Ko-mórki piankowe zostaj¹ ob³adowane lipidami pobieranymi z lipoprotein za poœrednictwem receptora zmiataczowego, przez tak zwany szlak zmiataczowy. Odpowiedzialne za ten pro-ces s¹ modyfikacje lipoprotein o niskiej gêsto-œci LDL. Pierwszym etapem tej modyfikacji jest powstawanie „utlenionej cz¹stki LDL”. Do mo-dyfikacji LDL mog¹ prowadziæ miêdzy innymi reaktywne formy tlenu: anionorodnik ponad-tlenkowy, rodnik hydroksylowy, tlen singleto-wy oraz dialdehyd malonosingleto-wy pochodz¹cy g³ównie z przemiany endogennego p³ytkowe-go arachidonianu, tak¿e peroksydacja lipidów. Zmodyfikowane cz¹stki LDL mog¹ tak¿e hamo-waæ syntezê prostacykliny w komórkach œródb³onka (LYONS 1991, MALLE i SALTLER 1994, MALLEi wspó³aut. 1994, BARTOSZ1995, MAHFOUZ i KUMMEROW 1998, TAKAHASHI i wspó³aut. 1998, BLACHE i wspó³aut. 1999, HACKENG i wspó³aut. 1999, THOMAS 2000).
Istotn¹ rolê w chorobach uk³adu kr¹¿enia, w tym tak¿e w rozwoju mia¿d¿ycy spe³niaj¹ p³ytki krwi, a w szczególnoœci ich aktywacja (VLASOVA 2000). P³ytki krwi, to najmniejsze bezj¹drzaste komórki krwi, powstaj¹ce z roz-padu cytoplazmy megakariocytów. Liczba p³ytek krwi u osób zdrowych wynosi 150–400 103/mm3, a czas ¿ycia w krwiobiegu 9–10 dni. Prawid³owa p³ytka ma kszta³t dysku o œrednicy 2–4 mm i bogat¹ strukturê wewnêtrzn¹. W b³onie komórkowej zlokalizowane s¹ liczne re-ceptory dla czynników aktywuj¹cych i
ha-muj¹cych funkcje p³ytek krwi oraz enzymy od-powiedzialne za transport jonów. Aktywacja p³ytek krwi mo¿e byæ wywo³ana ró¿nymi akty-watorami. Do aktywatorów o istotnym znacze-niu fizjologicznym, rozpoznaj¹cych specyficz-ne receptory powierzchniowe oraz ini-cjuj¹cych, przy udziale bia³ek G i kinaz tyrozy-nowych w sposób kaskadowy przesy³anie in-formacji do komórki nale¿¹: trombina, ADP, kolagen, tromboksan A2 i adrenalina.
Wywo-³uj¹ one aktywacjê wielu enzymów w komórce, fosforylacjê licznych bia³ek, wzrost stê¿enia jo-nów Ca2+ i reorganizacjê cytoszkieletu, co w konsekwencji doprowadza do fizjologicznej odpowiedzi komórek, polegaj¹cej na zmianie kszta³tu, adhezji, sekrecji zmagazynowanych zwi¹zków i powstawaniu agregatów. Zmia-nom morfologicznym p³ytek krwi towarzyszy kaskadowa przemiana arachidonianu i synteza eikozanoidów oraz przemiana polifosfoinozy-tydów (BLOCKMANSi wspó³aut. 1995, KROLLi SCHAFER1995, OLASi WACHOWICZ1995, LEVY -TOLEDANO 1999). Podczas aktywacji p³ytek krwi trombin¹ ma miejsce generowanie ró¿-nych reaktywró¿-nych form tlenu, które mog¹ dzia³aæ jako wtórne przekaŸniki sygna³u (po-dobnie jak jony wapnia) (IULIANOi wspó³aut. 1997). Aktywacja p³ytek krwi odgrywa istotn¹ rolê w przebiegu prawid³owej hemostazy, ale wzmo¿on¹ aktywacjê obserwuje siê w ró¿nych stanach patologicznych, np. chorobach uk³adu kr¹¿enia, m. in. w mia¿d¿ycy. Uszkodzenie ko-mórek œródb³onka i ods³oniêcie w³ókien kola-genowych powoduje adhezjê p³ytek krwi i tworzenie agregatów przyœciennych. Prowa-dzi to do zgrubienia b³ony wewnêtrznej naczy-nia krwionoœnego i tym samym do zmniejsze-nia œwiat³a naczyzmniejsze-nia. Mog¹ te¿ powstawaæ agre-gaty p³ytkowe zamykaj¹ce ca³kowicie œwiat³o naczynia (PETERS i MOONS2001).
WP£YW WYBRANYCH ANTYOKSYDANTÓW OBECNYCH W DIECIE NA MIA¯D¯YCÊ
Istotn¹ rolê w profilaktyce chorób kr¹¿enia odgrywa w³aœciwa dieta. Mo¿na zmniejszyæ ry-zyko wystêpowania chorób uk³adu serco-wo-naczyniowego dziêki wielu zmianom, któ-re nale¿y wprowadziæ do naszego od¿ywiania. Najwa¿niejsze dotycz¹ iloœci t³uszczu w diecie i zawartoœci antyoksydantów w spo¿ywanych pokarmach (SMITH 1991). Ró¿nego rodzaju sk³adniki diety pokarmowej cz³owieka mog¹ modulowaæ funkcjê biologiczn¹ p³ytek krwi
(Ryc. 1). Stale podkreœlany jest wyj¹tkowo ko-rzystny efekt wzbogacania spo¿ywanych posi³ków o produkty pochodzenia roœlinnego. Owoce i warzywa s¹ cennym Ÿród³em wielu substancji od¿ywczych, niezbêdnych do pra-wid³owego funkcjonowania organizmu. Zali-czamy do nich np. ³atwo przyswajalne witami-ny, sole mineralne, wiele makro- i mikroele-mentów, cukry, kwasy organiczne, flawonoidy oraz inne istotne dla zdrowia cz³owieka
sk³ad-niki, jak b³onnik czy naturalne antybiotyki. Sze-reg z nich wykorzystywanych jest jako œrodki farmakologiczne (glikozydy), inne zaœ znalaz³y zastosowanie w medycynie naturalnej (olejki eteryczne, saponiny, alkaloidy). Warte uwagi s¹ tak¿e zwi¹zki o w³asnoœciach antyoksydacyj-nych. Mo¿emy tu wymieniæ „klasyczne” wita-miny A, C i E oraz flawonoidy. Zwi¹zki te nie
tylko usuwaj¹ istniej¹ce wolne rodniki, ale i ograniczaj¹ tworzenie siê nowych. W organi-zmach osób zdrowych, powstawanie reaktyw-nych form tlenu zachodzi pod œcis³¹ kontrol¹ sprawnego systemu antyoksydacyjnego. Zabu-rzenie równowagi pomiêdzy twoZabu-rzeniem siê reaktywnych form tlenu i dzia³aniem ochron-nego systemu antyoksydacyjochron-nego okreœlaochron-nego mianem stresu oksydacyjnego. Stan ten mo¿e powstawaæ, gdy obni¿ony zostanie poziom an-tyoksydantów w organizmie, np. niew³aœciwe od¿ywianie mo¿e byæ w³aœnie przyczyn¹ obni¿-enia poziomu witamin (np. witaminy C i E) i in-nych zwi¹zków o dzia³aniu przeciwutle-niaj¹cym, w tym flawonoidów (PACE-ASCIAKi wspó³aut. 1995; BRAY 2000; DREOSTI 2000; HALLIWELL 2000; MIDLETONi wspó³aut. 2000; SCHOENE i GUIDRY 2000; VAN ACKER i wspó³aut. 2000; VISIOLI i wspó³aut. 2000; CHRYSSELIS i wspó³aut. 2001, 2001; RASO i wspó³aut. 2001).
Sposobem, który obni¿a poziom LDL i trój-glicerydów jest spo¿ywanie olejów rybnych za-wieraj¹cych wielonienasycone kwasy
t³uszczo-we omega-3. Otrzymuje siê je z ryb po-chodz¹cych z wód pó³nocnych, takich jak ³osoœ, makrela, œledŸ i halibut, ale wystêpuj¹ one tak¿e, choæ w mniejszych iloœciach, w ry-bach s³odkowodnych. G³ówne Ÿród³a nienasy-conych kwasów t³uszczowych omega-3 przed-stawiono w Tabeli 1. Najwiêksz¹ liczbê chorób serca spotyka siê u ludzi z mniejszym
pozio-mem kwasów t³uszczowych omega-3. I od-wrotnie, nie s³yszy siê o chorobach serca w Ja-ponii, poniewa¿ po³owê diety stanowi tam susi, a drug¹ gotowane na parze warzywa. Eski-mosi charakteryzuj¹ siê przed³u¿onym czasem krzepniêcia oraz zmniejszon¹ agregacj¹ p³ytek krwi, poniewa¿ spo¿ywaj¹ du¿¹ iloœæ olejów rybnych, które po wbudowaniu w b³onê p³yt-kow¹, s¹ wyjœciowymi zwi¹zkami do syntezy tromboksanu A3 — który jest s³abym
czynni-kiem agregacji p³ytek krwi. Spo¿ywaj¹c przy-najmniej 30 g ryb codziennie czy po 200 g trzy razy w tygodniu lub uzupe³niaj¹c dietê olejem rybim w postaci kapsu³ek, zmniejszyæ mo¿na ryzyko powstawania chorób uk³adu kr¹¿enia (MUTANEN i FREESE 2001, NIEUWENHUYS i wspó³aut. 2001).
Zalecane jest spo¿ywanie, produktów nie tylko zawieraj¹cych kwasy t³uszczowe ome-ga-3, ale tak¿e diety bogatej w przyprawy. Szczególn¹ rolê w diecie odgrywa czosnek, któ-ry oprócz bakteriobójczej aktywnoœci, jest wspania³ym antyoksydantem. Przyczyn¹, dla której czosnek uwa¿any jest za silny
antyoksy-Ryc. 1. Wysokie czynniki ryzyka mog¹ modulowaæ funkcje biologiczn¹ p³ytek krwi i prowadziæ do po-wstawania agregatów p³ytkowych, które zmniejszaj¹ œwiat³o naczynia krwionoœnego. Proces ten jest jednym z czynników powoduj¹cych powstawanie chorób uk³adu kr¹¿enia. Dobroczynn¹ rolê w profi-laktyce tych chorób odgrywa w³aœciwa dieta bogata m. in. w kwasy omega-3, zwi¹zki selenu i polifenole.
dant jest obecnoœæ w nim licznych roœlinnych substancji od¿ywczych zaliczanych do supe-rantyoksydantów. Zawiera selen, mangan, ger-man, cynk, witaminê A i witaminê C. Czosnek jest jednym z najstarszych œrodków leczni-czych znanych cz³owiekowi i stosowanym w niemal wszystkich kulturach od najdawniej-szych czasów. Czosnek nie tylko hamuje agre-gacjê p³ytek krwi, obni¿a poziom cholesterolu ca³kowitego i trójglicerydów we krwi, ale
rów-nie¿ ogranicza odk³adanie siê blaszek mia¿d¿y-cowych w œcianach naczyñ krwionoœnych oraz eliminuje nadmierne wytwarzanie fibrynoge-nu, który bierze udzia³ w procesie krzepniêcia krwi (RAHMANi BILLINGON2000). Antyoksyda-cyjne w³aœciwoœci czosnku wynikaj¹ m. in. z mo¿liwoœci akumulowania selenu — pierwiast-ka warunkuj¹cego prawid³owy przebieg wielu procesów biochemicznych. Obecnoœæ selenu jest konieczna dla prawid³owego dzia³ania jed-nego z enzymów antyoksydacyjnych organi-zmu — peroksydazy glutationowej, która zawie-ra selen w centrum aktywnym w postaci sele-nocysteiny (NOGUCHI i wspó³aut. 1992, CHRYSSELISi wspó³aut. 2001). Dieta ubogosele-nowa i zwi¹zany z ni¹ niedobór selenu mo¿e powodowaæ wiele chorób, m. in. choroby uk³adu kr¹¿enia. Nieprzypadkowy wydaje siê byæ zwi¹zek poziomu selenu z czêstotliwoœci¹ wystêpowania chorób uk³adu kr¹¿enia. S PA-GNOLIi wspó³aut. (1991) stwierdzili korzystny wp³yw tego pierwiastka na poziom i wzajemn¹
relacjê poszczególnych frakcji lipoproteino-wych i cholesterolu we krwi. Selen jest pier-wiastkiem o w¹skim zakresie bezpieczeñstwa, z tego powodu Narodowa Rada Naukowa USA ustali³a bezpieczn¹ dzienn¹ dawkê selenu w diecie (doroœli 50–200mg Se na dzieñ). Selen w pokarmach wystêpuje g³ównie w formie sele-ninu i selenometioniny. Biodostêpnoœæ specy-ficzna selenu z ró¿nych zwi¹zków jest podob-na i doœæ wysoka (50–80%). Metabolizm
sele-nometioniny przebiega tymi samymi szlakami co przemiany metioniny. Wbudowany do bia³ek stanowi przypuszczalnie formê zapa-sow¹, gdy¿ nie jest znana ¿adna funkcja meta-boliczna tej formy selenu. Selenocysteina wy-stêpuje w enzymach: peroksydazie glutationo-wej, dejodazie i innych selenobia³kach. Do-stêpnym, bogatym Ÿród³em selenu mo¿e byæ nie tylko czosnek, ale cebula, kapusta, broku³y, orzeszki ziemne, p³atki kukurydziane czy dro-¿d¿e. Selen w formie seleninu jest g³ównie gro-madzony w wegetatywnych czêœciach roœlin, m. in. w znacznych iloœciach w liœciach szpina-ku, fasoli, buraka, soku korzenia fasoli, a w nie-wielkim stopniu w nasionach i owocach (ASHER i wspó³aut. 1977, GIESSEL-NIELSEN i wspó³aut. 1984, EUROLAi wspó³aut. 1989). Sil-niejszy efekt hamowania zmian mia¿d¿yco-wych w œcianie naczynia krwionoœnego przez zwi¹zki selenu jest potêgowany w obecnoœci witaminy E (SCHWENKE i BEHR 1998).
Tabela 1. Nienasycone kwasy t³uszczowe (omega-3) wystêpuj¹ce w pokarmach i maj¹ce znaczenie fi-zjologiczne.
Badania epidemiologiczne wykaza³y, ¿e mieszkañcy Francji rzadziej zapadaj¹ na choro-by uk³adu kr¹¿enia ni¿ inne narody, mimo ¿e Francja nale¿y do pañstw z tzw. wysokimi czyn-nikami ryzyka (palenie tytoniu, dieta bogata w t³uszcze czy brak „ruchu”). Zjawisko to okreœlo-ne „francuskim paradoksem” budzi szerokie za-interesowanie. Szukaj¹c przyczyn tego zjawi-ska skoncentrowano siê przede wszystkim na wp³ywie wina i jego sk³adników na zdrowie cz³owieka, gdy¿ jego spo¿ycie we Francji jest oko³o dwukrotnie wiêksze ni¿ w innych kra-jach. Do najwa¿niejszych zwi¹zków zawartych w winie nale¿¹ zwi¹zki o strukturze fenolowej, maj¹ce w³aœciwoœci antyutleniaj¹ce (RENAULD i DE LORGERIL 1992, ROTONDO i wspó³aut. 1996, SOBKOWIAK 1997, SATO i wspó³aut. 2000).
Chronologicznie, fenol jest jednym z naj-starszych organicznych œrodków przeciwdrob-noustrojowych, ju¿ po raz pierwszy zastosowa-ny w dezynfekcji chirurgicznej w 1867 r. Zwi¹zki fenolowe wystêpuj¹ g³ównie jako hy-droksylowe pochodne aromatycznych kwa-sów: benzoesowego, fenylooctowego i fenylo-propionowego. Najczêœciej spotykane u roœlin s¹ kwasy: p-hydroksybenzoesowy, salicylowy, protokatecholowy, gentyzynowy, chinonowy, galusowy, orselinowy, szikimowy, wanilinwy, syringowanilinwy, i p-hydroksyfenylooctowanilinwy, o-i p-kumarowy, ferulowy, synapo-inowy, kawo-wy, prefenokawo-wy, choryzmokawo-wy, chlorogenokawo-wy, elagowy i diferulowy. Roœliny s¹ szczególnie wyspecjalizowane w syntezie zwi¹zków aro-matycznych. Z poœrednich produktów syntezy aminokwasów aromatycznych (fenylolaniny i tyrozyny) pochodz¹ zwi¹zki fenolowe. Organi-zmy zwierzêce s¹ znacznie ubo¿sze w te sub-stancje, gdy¿ nie potrafi¹ syntetyzowaæ pierœ-cienia aromatycznego, a w³aœnie z tych poœred-nich produktów syntezy aminokwasów aroma-tycznych powstaj¹ ró¿ne polifenole (DANIELi wspó³aut. 1999, BAIS i wspó³aut. 2000, HIPSKINDi PAIVA2000). ród³ami pokarmowy-mi zwi¹zków polifenolowych s¹ owoce i wa-rzywa. Zwi¹zki fenolowe wystêpuj¹ w wino-gronach i produkowanych z nich winach oraz w oliwie. W winie obecne s¹ ró¿nego rodzaju zwi¹zki polifenolowe: (i) kwasy fenolowe (kwas kumarynowy, cynamonowy, kofeino-wy), (ii) trihydroksystilben (resweratrol), (iii) flawonoidy (katechina, epikatechina, kwerce-tyna) (ARMSTRONGi wspó³aut. 2001). Ca³kota zawartoœæ zwi¹zków polifenolowych w wi-nie czerwonym wynosi 1–3 g/l. ród³em
flawo-noidów jest nie tylko wino, ale równie¿ borów-ka czarna i ameryborów-kañsborów-ka, ciemne winogrona, liœcie brzozy i mi³orzêbu dwuklapowego, owo-ce cytrusowe (pomarañcze, cytryny, grejpfru-ty, mandarynki), zielona herbata, kora sosny, jab³ka i nasiona soji. Czerwone wino i sok wi-nogronowy s¹ szczególnie bogate w flawono-idy i ich poziom wynosi ok. 1 g/l, a w winie bia³ym ok. 60 mg/l (VISIOLI i wspó³aut. 2000, DREOSTI2000, DEVRIESi wspó³aut. 2001). Do-broczynn¹ rolê w redukowaniu czêstoœci wy-stêpowania chorób uk³adu kr¹¿enia odgrywa te¿ spo¿ywanie kakao. Za antyp³ytkowe w³aœciwoœci kakao prawdopodobnie odpowie-dzialna jest epikatechina hamuj¹ca aktywnoœæ 12-lipoksygenazy — enzymu uczestnicz¹cego w przemianie arachidonianu. Epikatechina sta-nowi 30–40% wszystkich flawonoidów w ka-kao (DREOSTI 2000, REIN i wspó³aut. 2000, SCHRAMM i wspó³ut. 2001). Soja jest tak¿e sprzymierzeñcem w profilaktyce m.in. mia-¿d¿ycy, dziêki obecnoœci w wysokim stê¿eniu genisteiny — zwi¹zku nale¿¹cego do polifenoli i maj¹cego aktywnoœæ antyp³ytkow¹. Geniste-ina jest inhibitorem kGeniste-inazy tyrozynowej, hamu-je produkcjê wolnych rodników i agregacjê p³ytek krwi (SCHOENE i GUIDRY 2000). Z soji wytwarzane s¹ ró¿nego rodzaju produkty, zale-cane do regularnego spo¿ywania (tofu, miêso, mleko, kie³ki, kotleciki i ziarna).
Jak wynika z ostatnich badañ, szczególnie pozytywny wp³yw na zdrowie cz³owieka, w tym na prawid³ow¹ pracê uk³adu kr¹¿enia, ma resweratrol. Jako polifenol posiada trzy grupy hydroksylowe i dwa pierœcienie aromatyczne;
jego chemiczna nazwa brzmi 3,4,5-trihydro-ksystilben. Wystêpuje w formie cis lub trans w roœlinach (Ryc. 2). Wiêksz¹ aktywnoœæ biolo-giczn¹ wykazuje forma trans-resweratrolu ni¿ cis-. Zwi¹zek ten mo¿e wystêpowaæ tak¿e w glukozydowej formie (3-O-b-glukozyd) zwanej potocznie piceid. Resweratrol jest przedstawi-cielem wiêkszej grupy tzw. stilbenów, które s¹ szeroko rozpowszechnione w korzeniach i w drewnie licznych roœlin, a tak¿e w ³odygach,
ciach i owocach. Stilbeny maj¹ w³aœciwoœci grzybobójcze oraz mog¹ wykazywaæ dzia³anie antyp³ytkowe (BERTELLI i wspó³aut. 1995, 1996; ABURJAI 2000; HUNG i wspó³aut. 2000; LINi wspó³aut. 2000; ARMSTRONGi wspó³aut. 2001).
Struktura cz¹steczki stilbenu zosta³a po raz pierwszy opisana w 1829 r. przez A. Laurenta. Od tego czasu zsyntetyzowano wiele ró¿nych pochodnych stilbenu stwierdzaj¹c, ¿e niektóre z nich wykazuj¹ wyraŸne dzia³anie prze-ciwdrobnoustrojowe. Badania nad w³aœciwo-œciami pochodnych stilbenu rozpoczêto od stwierdzenia aktywnoœci antybiotycznej wo-bec bakterii i grzybów. Wykaza³y je naturalne pochodne stilbenowe pochodz¹ce z ró¿nych gatunków roœlin.
Resweratrol wystêpuje w ponad 70 roœli-nach (Tabela 2), w wiêkszoœci jadalnych.
Wino-grona i produkowane z nich wina, w mniej-szym stopniu orzeszki ziemne (Arachidis hipo-gea), owoce morwy, morele czy ananasy, to jego g³ówne Ÿród³o w ludzkiej diecie. Obecny jest w roœlinach leczniczych takich jak: Cassia quinaquangulata, Cassia garrettiana, Ficus barteri (owoce), Reynoutria japonica, Ery-throplenum lasiantum oraz w korzeniu Poly-gonum cuspidatum stosowanych w chiñskiej i japoñskiej medycynie ludowej w chorobach kr¹¿enia. Oksyresweratrol (picetanol, 2,3’,4’,5-tetrahydroksystilben) wystêpuje jako natural-ny sk³adnik w Morus alba i w Scirupus marti-mus. Izomery resweratrolu zosta³y te¿ zidenty-fikowane w rodzaju Gentum i w Sophora lea-chiana (CHUNG i wspó³aut. 1992, BANGANI i wspó³aut. 1999, DANIEL i wspó³aut. 1999, SOBOLEV i COLE1999, BAIS i wspó³aut. 2000, HIPSKINDi PAIVA2000, KOBAYASHIi wspó³aut.
2000, OLESZEK i wspó³aut. 2000, VASTANO i wspó³aut. 2000]. Poziom resweratrolu w wino-gronach wynosi 50–400mg/g œwie¿ej masy, w produkowanych z nich winach czerwonych 0,92–1,37 mg/ml, winach bia³ych 0,04 mg/ml, a w soku winogronowym 0,05 mg/ml (WU i wspó³aut. 2001). Dotychczasowy stan badañ nad rol¹ resweratrolu w diecie cz³owieka oraz mechanizm jego dzia³ania jest niepe³ny i frag-mentaryczny. Biologiczna aktywnoœæ reswera-trolu mo¿e byæ zwi¹zana z ró¿nymi procesami. Zagadnienia dotycz¹ce tego problemu by³y ju¿ przedmiotem wczeœniejszego szczegó³owego opracowania (OLAS i WACHOWICZ 2001).
Resweratrol obecny w produktach roœlin-nych jest dostarczany drog¹ pokarmow¹ do ró¿nych czêœci organizmu cz³owieka. Jego stê-¿enie jest ma³e zarówno we krwi, jak i w ró¿-nych narz¹dach, ale wystarczaj¹ce, aby mieæ wp³yw na ich funkcjonowanie. Dystrybucja re-sweratrolu w ludzkiej krwi jest nastêpuj¹ca: 54,8% osocze, 36,0% erytrocyty, 4,9% leukocy-ty i 1,2% p³ytki krwi (SOLEASi wspó³aut. 2001). Na podstawie wielu badañ dowiedziono, i¿ szczególnie korzystnie oddzia³uje on na pra-wid³owe funkcjonowanie uk³adu kr¹¿enia (BERTELLIi wspó³aut. 1995, 1996, ROTONDOi wspó³aut. 1996, RUF 1999, DAS i wspó³aut. 1999, HUNG i wspó³aut. 2000). Resweratrol, podobnie jak flawonoidy, nale¿y do najwa-¿niejszych polifenoli, o w³aœciwoœciach anty-oksydacyjnych, zawartych w winie. Porów-nuj¹c dzia³anie resweratrolu i innych polifeno-li, stwierdzono, ¿e najwa¿niejsza w tych zwi¹zkach jest obecnoœæ grupy 4’hydroksy w pierœcieniu B oraz metahydroksy struktur w pierœcieniu A, poniewa¿ to w³aœnie one maj¹ kluczowe znaczenie dla aktywnoœci antyoksy-dacyjnej stilbenów (Ryc. 2) (RUSSOi wspó³aut. 2000, TADOLINI i wspó³aut. 2000).
Z dotychczasowych badañ prowadzonych w warunkach in vivo i in vitro wynika, ¿e re-sweratrol ma hamuj¹cy wp³yw na niektóre eta-py aktywacji p³ytek krwi. Redukuje syntezê tromboksanu A2zwi¹zku zwiêkszaj¹cego reak-tywnoœæ krwinek p³ytkowych, oraz ogranicza skurcz naczyñ krwionoœnych (JOHNSON i MADDIPATI1998, MARTINEZi MORENO2000, i wspó³aut. 2001b, ¯BIKOWSKAi wspó³aut. 1999, ¯BIKOWSKAi OLAS2000). Resweratrol hamuje pierwszy etap aktywacji p³ytek krwi — adhezjê krwinek p³ytkowych do kolagenu i fibrynoge-nu (¯BIKOWSKAi wspó³aut. 1999, ¯BIKOWSKAi OLAS2000), zmniejsza sekrecjê zwi¹zków zma-gazynowanych w ziarnistoœciach p³ytkowych
(nukleotydów adeninowych, jonów wapnia i bia³ek) (DOBRYDNEVAi wspó³aut. 1999, OLASi wspó³aut. 2001a) oraz hamuje agregacjê p³ytek krwi wywo³an¹ ró¿nymi agonistami (trombi-na, ADP, kolagen, katepsyna G) (¯BIKOWSKAi wspó³aut. 1999, FREMONT 2000). Agregacja p³ytek wywo³ana przez kolagen jest redukowa-na w 50% w obecnoœci resweratrolu w dawce 3,6mg/l. Czerwone wino zawieraj¹ce naturalny resweratrol w iloœci jedynie 1,2mg/l i inne poli-fenole (3,6 mg/l) powodowa³o zahamowanie kolagenozale¿nej agregacji w 42%. Gdy do tego samego wina dodano ponownie 1,2mg/l reswe-ratrolu hamowanie agregacji wzros³o do 78%. Przeprowadzone badania wskazuj¹ na istnie-nie interakcji pomiêdzy resweratrolem a inny-mi sk³adnikainny-mi wina czerwonego. Gdy inne polifenole s¹ tak¿e obecne, to potrzebna jest mniejsza iloœæ resweratrolu, aby dosz³o do za-hamowania agregacji p³ytek krwi (BERTELLI i wspó³aut. 1996, FREMONT 2000). Resweratrol obni¿a równie¿ poziom reaktywnych form tle-nu w p³ytkach krwi (OLAS i wspó³aut. 1999). Resweratrol wp³ywa korzystnie na metabolizm lipidów. Zaobserwowano znacz¹cy spadek we-wnatrzkomórkowego stê¿enia apolipoprote-iny B w odpowiedzi na wzrastaj¹ce stê¿enie re-sweratrolu. Ponadto iloœæ powstaj¹cych es-trów cholesterolu i trójglicerydów obni¿a siê w obecnoœci resweratrolu, co sugeruje zmniej-szenie produkcji LDL i VLDL (FRANKEL i wspó³aut. 1993, FREMONT i wspó³aut. 1999, FREMONT 2000).
W korze niektórych gatunków wierzb, to-poli, brzóz czy palm, w szczególnoœci daktylo-wych, a tak¿e w winie stwierdzono obecnoœæ niewielkich iloœci kwasu acetylosalicylowego, który jest estrowym po³¹czeniem kwasu salicy-lowego z kwasem octowym (KOHL-MUNZER 1993, PIERPOINT1994, ARMSTRONGi wspó³aut. 2001). Poziom tego kwasu zwanego potocznie w nazewnictwie farmaceutycznym aspiryn¹, w winie wynosi oko³o 120–140 mg/l. Kwas ten jest stosowany od ponad stu lat jako cenny lek, m. in. lek antyp³ytkowy zapobiegaj¹cy powsta-waniu chorób uk³adu kr¹¿enia. Mechanizm dzia³ania aspiryny jest zwi¹zany z trwa³¹ acety-lacj¹ seryny w centrum aktywnym cyklooksy-genazy (CATELLA-LAWSON 2001, ROTONDO i wspó³aut. 1996).
Istniej¹ pogl¹dy, ¿e pij¹c w sposób umiar-kowany (1–2 lampek dziennie) i przez d³u¿szy czas czerwone wina, mo¿na dostarczaæ organi-zmowi znaczne iloœci polifenoli i tym samym dostarczaæ antyoksydantów wp³ywaj¹cych na
zdrowie cz³owieka; m.in. wino przeciwdzia³a mia¿d¿ycy. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e pod-stawowym Ÿród³em antyutleniaczy mo¿e byæ dieta obfituj¹ca w œwie¿e owoce i warzywa. Jednak ci¹gle potrzeba wiêcej danych na temat efektu fizjologicznego i metabolizmu ró¿nych zwi¹zków fenolowych zawartych w u¿ywkach i innych produktach.
Wyci¹g z winogron zawieraj¹cy zwi¹zki fe-nolowe, znalaz³ ostatnio zastosowanie równie¿
w kosmetyce. Kremy z ekstraktem winogrono-wym rozjaœniaj¹ szar¹, zmêczon¹ cerê, popra-wiaj¹ wygl¹d tzw. skóry nikotynowej. Oprócz cennego mi¹¿szu, w kosmetyce wykorzystuje siê tak¿e nawil¿aj¹cy i ³agodz¹cy olej z pestek winogron. Olej winogronowy dziêki zawarto-œci polifenoli ceni siê w³aœnie za w³azawarto-œciwozawarto-œci antyutleniaj¹ce, które chroni¹ naskórek przed szkodliwym wp³ywem promieniowania UV i wolnych rodników.
ANTIOXIDANTS PRESENT IN DIET AS ANTI ATHEROSCLEROSIS FACTORS
S u m m a r y This review presents the role of different
antioxi-dants present in human diet and their effect on blood platelets. Blood platelet activation plays a crucial role in haemostasis and in pathomechanisms of several ar-terial disorders, including atherosclerosis.
Antioxi-dants such as selenium compounds, “classical” vita-mins (vitamin E and C), various phenolics (particularly resveratrol, a natural compound present in wine) and n-3 fatty acid counteract aggregation and adhesion of platelets and may reduce atherosclerosis.
LITERATURA
ABURJAIT. A., 2000. Anti-platelet stilbens from aerial parts of Rheum palaestinum. Phytochemistry 55,
407–410.
ARMSTRONGG. O., LAMBERCHTSM. G., MANSVELTE. P. G., VANVELDEND. P., PRETORIUSJ. S., 2001. Wine and health. South African J. Sci. 97, 279–282.
ASHERG. J., BULTERG. W., PETERSONP. J., 1977. Selenium
transport in root systems of tomato. J. Exp. Bot. 28,
279–291.
BAISA. J., MURPHYP. J., DRYI. B., 2000. The molecular
re-gulation of stilbene phytoalexin biosynthesis in Vitis vinifers during grape berry development.
Aust. J. Plant. Physiol. 27, 425–433.
BANGANIV., CROUCHN. R., MULHOLLANDD. A., 1999.
Ho-moisoflavanoes and stilbenoids from Scilla ne-rvosa. Phytochemistry 51, 947–951.
BARNESM. J., FARNDALER. W., 1999. Collagens and
athe-rosclerosis. Exp. Gerantol. 34, 513–525.
BARTOSZG., 1995. Mia¿d¿yca. [W:] Druga twarz tlenu. G. BARTOSZ(red.). PWN, Warszawa, 222–225. BERTELLIA. A, GIOVANNINIL., GIANNESSID. Z., MIGLIORI
M., BERNINIW., FREGONIM., BERTELLIA., 1995.
Anti-platelet activity of synthetic and natural resvera-trol in red wine. Int. J. Tissue React. 17, 1–3.
BERTELLIA. A., GIOVANNINIL., BERNINIW., MIGLIORIM., FREGONIM., BAVERESCOL., BERTELLIA., 1996.
Anti-platelet activity of cis-resveratrol. Drugs Exp. Clin.
Res. 22, 61–63.
BLACHED., GESQUIERE L., LOREAUN., DURANDP., 1999.
Oxidant stress: the role of nutrients in cell-lipopro-tein interactions. Proc. Nutrit. Soc. 58, 559–563.
BLOCKMANSD., DECKMYNH., VERMYLENJ., 1995. Platelet
activation. Blood Rev. 9, 143–156.
BRAY T. M., 2000. Dietary antioxidants and
as-sessment of oxidative stress. Nutrition 16, 578–581.
BURNS J., GARDNER P. T., O’NEAL., 2000. Relationship among antioxidant activity, vasodilation capaci-ty, and phenolics content of red wines. J. Agric.
Food Chem. 48, 220–230.
CATELLA-LAWSONF., 2001. Vascular biology of thrombo-sis. Neurology 57, S5–S7.
CHRYSSELISM. C., REKKAE. A., KOUROUNAKISP. N., 2001.
Antoxidant therapy and cardiovascular disor-ders. Exp. Opin. Ther. Patents 11, 33–34.
CHUNGM. I., TENGC. M., CHENGK. L., KOF. N., 1992. An
antiplatelet principle of Veratrum Formosanum.
Planta Med. 58, 274–276.
CROUCHN. R., BANGANIV., MULHOLLANDD. A., 1999.
Ho-moisoflavonones from three South African Scilla species. Phytochemistry 51, 943–946.
DANIELO., MEIERM. S., SCHLATTERJ., FRISCHHNECHTP., 1999. Selected phenolic compounds in cultivated
plants: ecologic functions, health implications, and modulation by pesticides. Environ. Health.
Perspect. 107, 109–114.
DASD. K., SATOM., RAYP. S., ENGELMANR. M., BERTELLIA. A., BERTELLIA., 1999. Cardioprotection of red wine:
role of polyphenolic antioxidants. Drugs Exp.
Clin. Res. 25, 115–120.
DEVRIESJ. H. M., HOLLMANP. C. H., VANAMERSFOORTI., OLTHOFM. R., KATANM. B., 2001. Red wine is a poor
source of bioavailable flavonols in men. J. Nutr.
131, 745–748.
DOBRYDNEVAY., WILLIAMSR. L., BLACKMOREP. F., 1999.
Trans-resveratrol inhibits calcium influx in thrombin-stimulated human platelets. Br. J.
Phar-macol. 128, 149–157.
DREOSTII. E., 2000. Antioxidant polyphenols in tea,
co-coa, and wine. Nutrition 16, 692–694.
EUROLAM., EKHOLMP., YLINENM., KOIVISTOINENP., VARO P., 1989. Effects of selenium fertilization on the
se-lenium content of selected finnish fruits and vege-tables. Acta Agric. Scand. 39, 345–350.
FRANKELE. N., KANNERJ., GERMANJ. B., PARKSE., KINSELLA J. E., 1993. Inhibition of oxidation of human
low-density lipoprotein by phenolic substances in red wine. Lancet 341, 454–457.
FREMONTL., BELGUENDOUZL., DELPALS., 1999. Antioxi-dant activity of resveratrol and alcohol-free wine polyphenols related to LDL oxidation and poly-unsaturated fatty acids. Life Sci. 64, 2511–2521.
FREMONTL., 2000. Biological effects of resveratrol. Life Sci. 66, 663–673.
GIESSEL-NIELSEN G., GUPTA U. C., LAMAND M., W ESTER-MARCKT., 1984. Selenium in soils and plants and
its importance in livestock and human nutrition.
Adv. Agronom. 37, 397–460.
HACKENG CH. M., HUIGSLOOT M., PLADET M. W., NIEUWENHUISH. K., VANRIJNH. J. M., AKKERMANJ. W. N., 1999. Low-density lipoprotein enhances
platelet secretion via integrina-IIb3-mrdiated si-gnaling. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 19,
239–247.
HALLIWELLB., 2000. Lipid peroxidation, antioxidants and cardiovascular disease: how should we move forward. Cardiovasc. Res. 47, 410–418.
HIPSKINDJ. D. , PAIVAN. L., 2000. Constitutive
accumu-lation of a resveratrol-glucoside in transgenic alfa incrases resistance to Phoma medicaginis. MPMI
13, 551–562.
HUNGL. M., CHENJ. K., HUANGS. S., LEER. S., SUM. J., 2000. Cardioprotective effect of resveratrol, a
na-tural antioxidant derived from grapes.
Car-diovasc. Res. 47, 549–555.
ITOT., TANAKAT., IDOY., NAKAYAK., INUMAM., RISWAN S., 2000. Stilbenoids isolated from stem bark of
Shorea hemsleyana. Chem. Pharm. Bull. 48,
1001–1005.
IULIANOL., COLAVITAA. R., LEOR., PRACTICOD., VIOLIF., 1997. Oxygen free radicals and platelet
activa-tion. Free Rad. Biol. Med. 22, 999–1006.
JOHNSON J. L., MADDIPATI K. R., 1998. Paradoxical
effects of resveratrol on the two prostaglandin H synthases. Prostaglan. Lipid. Med. 56, 131–143.
KOBAYASHI S., DING C. K., NAKAMURA Y., NAKAJIMA I., MATSUMOTOR., 2000. Kiwifruits (actinida
delicio-sa) transfered with a Vitis stilbene synthase gene produce piceid (resveratrol-glukoside). Plant Cell.
Rep. 19, 904–910.
KOHL-MUNZER E., 1993. Farmakognozja. PZWL, War-szawa.
KROLLM. H., SCHAFERA. J., 1995. The analysis of
ligan-d-receptor interaction in platelet activation.
Im-munopharmacol, 29, 31–65.
LEVY-TOLEDANO S., 1999. Platelet signal transduction
pathways: could we organize them into a hierar-chy? Haemostasis 29, 4–15.
LINW. Y., TENGCH. M., TSAII. L., CHENI. S., 2000. An-ti-platelet aggregation constituents from Gynura elliptica. Phytochemistry 53, 833–836.
LYONST. J., 1991. Oxidized low density lipoproteins: a
role in the pathogenesis of atherosclerosis in dia-betes? Diabetic Med. 8, 411–419.
MAHFOUZM. M., KUMMEROWF. A., 1998. Oxysterols and
TBARS are among the LDL oxidation products
which enhance thromboxane A2synthesis by pla-telets. Prostaglandins Other Lipid Mediat. 56,
197–217.
MALLEE., SALTLERW., 1994. Platelets and the
lipoprote-ins: native, modified and platelet modified lipo-proteins. Platelets 5, 70–83.
MALLE E., IBOVNIK A., STEINMETZ A., KOSTNER G. M., SATTLER W., 1994. Identification of glycoprotein
IIb as the lipoprotein(a)-binding protein on plate-lets. Arterioscler. Thromb. 14, 345–352.
MANNAS. K., MUKHOPADHYAYA., AGGARWALB. B., 2000.
Resveratrol suppresses TNF-induced activation of nuclear transcription factors NF-B, activator pro-tein-1, and apoptosis: potencial role of reactive oxygen intermediates and lipid peroxidation. J.
Immunol. 164, 6509–6519.
MARTINEZJ., MORENOJ. J., 2000. Effect of resveratrol, a
natural polyphenolic compound, on reactive oxy-gen species and prostaglandin production.
Bio-chem. Pharmacol. 59, 865–870.
MIDDLETONE., KANDASWAMIC., THEOHARIDEST. C., 2000.
The effects of plant flavonoids on mammalian cells: implications for inflammation, heart dise-ase, and cancer. Pharmacol. Res. 52, 673–751.
MUTANENM., FREESER., 2001. Fats lipids and blood
co-agulation. Curr. Opin. Lipidol. 12, 25–29.
NIEUWENHOUYSC. M. A., FEIJGEM. A. H., OFFERMANSR. F. G., KESTERA. D. M., HOMSTRAG., 2001. Modulation
of rat platelet activation by vessel wall-derived prostaglandin and platelet-derived thromboxane: thromboxane-prostaglandin balance.
Artherosc-lerosis 154, 355–366.
NOGUCHI N., YOSHIDA Y., KANEDA H., YAMAMOTO Y., 1992. Action of ebselen as an antioxidant against
lipid peroxidation. Biochem. Pharmacol. 1, 39–44.
OLASB., WACHOWICZB., SALUK-JUSZCZAKJ., SZEWCZUKJ., KACAW., 2001a. The effect of resveratrol on the
platelet secretory process induced by endotoxin and thrombin. Microbios 105, 7–13.
OLASB., WACHOWICZB., 1995. Aktywacja p³ytek krwi;
mechanizm przekazywania sygna³ów. Post. Biol.
Kom. 4, 359–378.
OLASB., ¯BIKOWSKAH. M., WACHOWICZB., KRAJEWSKIT., BUCZYÑSKIA., MAGNUSZEWSKAA., 1999. Inhibitory
effect of resveratrol on free radical generation in blood platelets. Acta Biochim. Polon. 46, 991–996.
OLASB., WACHOWICZB., 2001. Biologiczna aktywnoϾ
resweratrolu. Post. Hig. Med. Doœw. 1, 71–79.
OLASB., WACHOWICZB., SALUK-JUSZCZAKJ., ZIELIÑSKIT., KACAW., BUCZYÑSKIA., 2001b. Antioxidant
activi-ty of resveratrol in endotoxin — stimulated blood platelets. Cell Biol. Toxicol. 17, 10–19.
OLESZEKW., SITEKM., STOCHMALA., PIACENTEA., PIZZAC., CHEEKEP., 2000. Resveratrol and other phenolics
from the bark of Yucca scjidigera Roezl. J. Agri.
Food Chem. 49, 747–52.
PACE-ASCIAKC. R., HAHNS., DIAMANDISE. P., SOLEASG., GOLDBERG D. M., 1995. The red wine phenolics,
trans-resveratrol and quercetin block human pla-telet aggregation and eicosanoids synthesis: im-plication for protection against coronary heart di-sease. Clin. Chim. Acta 23, 207–219.
PETERSR. J. G., MOONSA. H. M., 2001. Platelet function
and coronary artery disease. Eur. J. Clin. Invest.
31, 3–5.
PIERPOINTW. S., 1994. Salicylic acid and its derivatives
in plants: medicines, metabolites and messenger molecules. Adv. Bot. Res. 20, 163–233.
RAHMANK., BILLINGTOND., 2000. Dietary supplemen-tion with aged garlic extract inhibits ADP-indu-ced platelet aggregation in humans. J. Nutr. 130,
2662–2665.
RASOG. M., MELIM., DICARLOG., PARCILIOM., DICARLO R., 2001. Inhibition of inducible nitric oxide
syn-thase and cyclooxygenase-2 expression by flavo-noids in macrophage. Life Sci. 68, 921–931.
REIN D., PAGLIERONI T. G., WUN T., PEARSON D. A., SCHMITZH. H., GOSSELINR., KEENC. L., 2000. Cocoa
inhibits platelet activation and function. Am. J.
Clin. Nutr. 72, 30–35.
RENAULDS., DELORGERILM., 1992. Wine, alcohol, plate-lets, and the French paradox for coronary heart disease. Lancet 339, 1523–1526.
ROTONDOS., ROTILIOD., CERLETTICH., DEGAETANOG., 1996. Red wine, aspirin and platelet function. Thromb. Haemostas. 76, 813–821.
RUFJ. C., 1999. Wine and polyphenols related to
plate-let aggregation and atherothrombosis. Drug Exp.
Clin. Res. 25, 125–131.
RUSSO A., ACQUAVIVA R., CAMPISIS A., SORRENTI V., DI GIACOMOC., VIRGATAG., BARCELLONAM. L., VANELLE A., 2000. Bioflavonoids as antiradicals,
antioxi-dants and DNA cleavage protectors. Cell Biol.
Toxicol. 16, 91–98.
SATOM., RAYP. S., MAULIKG., MAULIKN., ENGELMANR. M., BERTELLIA. A. E., BERTELLIA., DASD. K., 2000.
My-ocardial protection with red wine extract. J.
Car-diovasc. Pharmacol. 35, 263–268.
SCHRAMMD. D., WANGJ. F., HOLT R. R., ENSUNSAJ. L., GONSALVESJ. L., LAZARUSS. A., SCHMITZH. H., GERMAN J. B., KEENC. L., 2001. Chocolate procyanidins de-crease the leukotriene-prostacyclin ratio in hu-mans and human aortic endothelial cells. Am. J.
Clin. Nutr. 73, 36–40.
SCHOENE N. W., GUIDRY C. A., 2000. Dietary soy iso-flavones inhibit activation of rat platelets. J. Nutr.
Biochem. 10, 421–426.
SCHWENKED. C., BEHRS. R., 1998. Vitamin E combined
with selenium inhibits atherosclerosis in hyper-cholesterolemic rabbits independently of effects on plasma cholesterol concentrations. Circ. Res.
83, 366–377.
SMITH E. B., 1991. Lipids, lipoproteins and
antioxi-dants in cardiovascular dysfunction. Biochem.
Soc. Transac. 19, 235–241.
SOBKOWIAKA., 1997. In vino sanitas. Wiedza i ¯ycie 12, 22–24.
SOBOLEVV. S., COLER. J., 1999. Trans-resveratrol
con-tent in commercial peanuts and peanut products.
J. Agric. Food Chem. 47, 1435–1439.
SOLEAS G. J., YAN J., GOLDBERG D. M., 2001.
Measure-ment of trans-resveratrol (+) — catechin, and qu-ercetin in rat and human blood and urine by gas chromatography with mass selective detection.
Methods Enzym. 335, 130–144.
SPAGNOLO A., MORISI G., RIGHETTI G., MAIETTA A., MENOTTIA., 1991. Serum selenium and precursors
of cardiovascular risk factor in adolescents. Eur. J.
Epidemiol. 7, 654–657.
TADOLINIB., JULIANOC., PIUL., FRANCONIF., CABRINIL., 2000. Resveratrol inhibition of lipid
peroxida-tion. Free Rad. Res. 33, 105–114.
TAKAHASHIY., FUDAH., YANAIH., AKITAH., SHUPINGH., CHIBAH., MATSUNOK., 1998. Significance of
mem-brane glycoproteins in platelet interaction with oxidized low-density lipoprotein. Semin. Thromb.
Hemost. 24, 251–253.
TANAKA T., ITO T., NAKAYA K., INUMA M., RISWAN S., 2000a. Oligostilbenoids in stem bark of Vatica
ras-sak. Phytochemistry 54, 6–69.
TANAKAT., ITO T., OHYAMA M., ICHISE M., TATEISHI Y., 2000b. Stilbene oligomers in roots of Sophora
davidii. Phytochemistry 53, 1009–1014.
THOMASM. J., 2000. Physiological aspects of
low-densi-ty lipoprotein oxidation. Curr. Opin. Lipidol. 11,
297–301.
VANACKERF. A. A., SCHOUTENO., HAENENG. R. M., VAN DERVIJGHW. J. F., BASTA., 2000. Flavonoids can
re-place –tocopherol as an antioxidant. FEBS Let.
473, 145–148.
VASTANOB. C., CHENY., ZHUN., HOC. T., ZHOUZ., ROSEN R. T., 2000. Isolation and identification of stilbens
in two varieties of Polygonum cuspidatum. J.
Agric. Food Chem. 48, 253–256.
VISIOLIF., BORSONIL, GALLIC., 2000. Diet and preven-tion of coronary heart disease: the potential role of phytochemicals. Cardiovasc. Res. 47, 419–425.
VLASOVA I., 2000. The effect of oxidatively modified
low-density lipoproteins on platelet aggragability and membrane fluidity. Platelets 11, 406–414.
WUJ. M., WANGZ. R., HSIEHT. C. H., BRUDERJ. L., ZOUJ. G., HUANGY. Z., 2001. Mechanism of
cardioprotec-tion by resveratrol, a phenolics antioxidant pre-sent in red wine Int. J. Mol. Med. 8, 3–17.
ZHANGM., ZHANGJ. P., JIH. T., WANGJ. S., QIAND. H., 2000. Effect of six flavonoids on proliferaction of
hepatic stellate cells in vitro. Acta Pharmacol. Sin.
21, 253–256.
¯BIKOWSKAH. M., OLASB., 2000. Antioxidants with
car-cinostatic activity (resveratrol, vitamin E and se-lenium) in modulation of blood platelet adhe-sion. J. Physiol. Pharmacol. 3, 513–520.
¯BIKOWSKAH. M., WACHOWICZB., KRAJEWSKIT., 1999. Se-lenium compounds inhibit the biological activity of blood platelets. Platelets 10, 185–190.
