Dylematy bioetyczne. Badania naukowe, metodologia

Ja cek Bom ba

Dy le ma ty bio etycz ne. Ba da nia na uko we, me to do lo gia

Bio ethics di lem mas. Re se arch, me tho do lo gy

Cor re spon den ce to: Kli ni ka Psy chia trii Dzie ci i M∏o dzie ˝y Ka te dry Psy chia trii UJ CM, ul. Ko per ni ka 21 A, 31-501 Kra ków, e -ma il: ja cek.bom ba@uj.edu.pl

Stresz cze nie

Dru ga po ∏o wa dwu dzie ste go wie ku za zna czy ∏a si´ po wa˝ nà dys ku sjà nad za sa da mi etycz ne go po st´ po wa nia w ba da niach na uko wych oraz w po sta wie wo bec osób cho ru jà cych. Po zo sta wa ∏o to w zwiàz ku z kon struk cjà oraz u˝y ciem bom by ato mo wej i do Êwiad cze nia mi me dy cy ny na zi stow skiej. Po czàt ko wo dys ku sj´ zdo mi no wa -∏y pra wa cz∏o wie ka, a pod ko niec wie ku – na czel na war toÊç ˝y cia. Wpro wa dzo no no wy ter min – „bio ety ka”. W me dy cy nie szcze gól nà wa g´ przy wià zy wa no do rze tel ne go in for mo wa nia pa cjen tów o po ten cjal nych ko rzy Êciach i ry zy ku zwià za nym z le cze niem, zw∏asz cza eks pe ry men tal nym, oraz do wy ra ˝e nia zgo dy na pro po -no wa ne pro ce du ry. Zwra ca si´ uwa g´, ˝e isto tà zgo dy jest po ro zu mie nie i ˝e jej osià gni´ cie ma cha rak ter pro ce su. Ozna cza to mi´ dzy in ny mi mo˝ li woÊç wy co fa nia zgo dy w ka˝ dym mo men cie udzia ∏u w pro ce du rze. Spo Êród wie lu nie roz wià zy wal nych pro ble mów bio ety ki omó wio ne zo sta nà dwa zwià za ne z ro zu mie niem zgo dy oraz kon se kwen cja mi zna cze nia, ja kie go na bra ∏y w pa ra dyg ma cie na uko wo Êci me to dy obiek ty wi zu jà ce oce n´. Oce na etycz ne go aspek tu po st´ po wa nia le kar skie go zo sta ∏a po wie rzo na ko mi sjom etycz nym. Zwró -co no uwa g´ na nie bez piecz nà for ma li za cj´ po st´ po wa nia przed ko mi sja mi.

S∏o wa klu czo we:bio ety ka, war to Êci, ba da nia na uko we, me to do lo gia, zgo da

Stresz cze nie

Se cond half of the twen tieth cen tu ry was mar ked with di scus sion on ethi cal aspects of re se arch and tre at -ment in he alth ca re. Be gin nings of the di scus sion had be en con nec ted with the con struc tion and use of the ato mic bomb, and with di stor tions of me di ci ne in NA ZI Ger ma ny. At the first sta ge the di scus sion has be en do mi na ted by hu man ri ghts re pla ced by the end of the cen tu ry by the cru cial ro le of the va lue of li fe. The new term has be en co ined – “bio ethics”. In me di ci ne the no tion of con sent pre ce ded by ho nest in for ma tion on po ten tial pro fits and ri sks was em pha si sed. The in for med con sent has be en un der sto od as a pro cess of com -mu ni ca tion. This me ans, among other, that the pa tient sho uld has a po ssi bi li ty of wi th dra wal at any sta ge of me di cal pro ce du re. Out of ma ny di lem mas two: con cer ning un der stan ding of con sent, as the com mu ni ca -tion pro cess and spe cial po si -tion of ob jec ti ve me thod of as ses sment in scien ti fic pa ra digm will be di scus sed. As ses sment of ethi cal aspects of pro jects has be en put on ethics com mit te es. For ma li sa tion of the pro ce du -res of ethics com mit te es’ as ses sment was di scus sed too.

Key words:bio ethics, va lu es, re se arch, me tho do lo gy, con sent

W

y da wa ∏o by si´, ˝e kwe stie ety ki w me dy cy nie, to zna czy w co dzien nym po st´ po wa niu le kar skim, tak ˝e w na ukach me dycz nych, psy cho lo gii, na ukach spo ∏ecz nych i bio lo gii, zo sta ∏y w ostat nich dzie si´ -cio le ciach prze dys ku to wa ne doÊç do k∏ad nie. W wy ni ku tych dys ku sji, za po czàt ko wa nych de ba ta mi nad wy ko rzy sta niem od kryç fi zy ki jà dro wej do kon struk cji bom by ato mo wej oraz po st´ po wa niem le ka rzy w sys te mach to ta li tar nych: na zi zmie i sta li ni zmie, do ko na no wa˝ nych i wià ˝à cych usta leƒ. K∏a d∏y one na cisk na oso bi stà od po wie dzial noÊç ba da cza za udo st´p nie nie wy ni ków ba daƒ in spi ro wa -nych cie ka wo Êcià po znaw czà, tak aby nie po wo do wa ∏y z∏a,

oraz – w wy ni ku roz wià zaƒ po II woj nie Êwia to wej – na na czel nà za sa d´ po sza no wa nia praw cz∏o wie ka. Pra wa cz∏o -wie ka sà zaÊ ta kie sa me nie za le˝ nie od je go -wie ku i sta nu zdro wia.

Sta no wi sko ta kie znaj do wa ∏o so lid nà pod sta w´ w fi lo zo fii, a do k∏ad nej w jej cz´ Êci – ety ce, we d∏ug któ rej cz∏o wiek wy -bie ra spo sób po st´ po wa nia, kie ru jàc si´ wy bo rem do bra nad z∏em(1)_{. Fi lo zo fia nie da je jed nak osta tecz nej od po wie dzi}

na py ta nie o na tu r´ war to Êci ta kich jak do bro, trak tu jàc je za le˝ nie od po dej Êcia: ja ko by ty nie za le˝ ne od pod mio tu (Sche -ler, za: Ta tar kie wicz, 1958(1)_{) lub przez cz∏o wie ka (pod miot)}

kre owa ne (eg zy sten cja li Êci, za: Ta tar kie wicz, 1958(1)_).

PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2009, 9 (1), p. 35-38

35

W na ukach me dycz nych nie ja ko od po wied ni kiem zrzu ce nia bom by ato mo wej na Hi ro szi m´ by ∏y roz wià za nia, któ re po doj Êciu do w∏a dzy NSDAP wpro wa dzo no i roz wi ja no w Niem czech. De ba ta nad ko niecz no Êcià roz wa ˝e nia etycz ne go aspek tu ba daƒ, ro zu mia nych ja ko eks pe ry ment przy rod ni czy, na bra ∏a tem pa po pu bli ka cjach, któ re nie bez tru du, ja kie go wy ma ga ∏o po ko na nie opo ru Êro do wi ska, uka za ∏y si´ w la tach szeÊç dzie sià tych(2,3)_{. Wy ka za}

no w nich, ˝e wio dà ce w Êwie cie oÊrod ki me dycz ne po dej mu jà ba -da nia zmie rza jà ce do wy ka za nia sku tecz no Êci me tod lecz ni czych oraz do uzy ska nia od po wie dzi na py ta nia do ty czà ce fi zjo lo gii z na -ra ˝e niem zdro wia i ˝y cia lu dzi, a tak ˝e nie in for mu jàc ich o tym, ˝e sà pod da wa ni eks pe ry men tom. Opór Êro do wi ska na uko we go le ka -rzy by∏ bar dzo sil ny, a je go mia rà od rzu ca nie tek stu Be eche ra przez re dak cje sza no wa nych cza so pism. Tekst uka za∏ si´ w „The New England Jo ur nal of Me di ci ne”, kie dy au tor, ule ga jàc na ci skom, zre -du ko wa∏ do ¼ licz b´ ilu stru jà cych je go te zy przy pad ków. War to w tym miej scu do daç, ˝e Be echer utrzy my wa∏, i˝ prze strze ga -nie wy su wa nych przez -nie go wa run ków, czy li uni ka nia za gro ˝e nia i uzy ski wa nia zgo dy cho re go na udzia∏ w eks pe ry men cie, mo ˝e byç osià gni´ te na dro dze pod no sze nia Êwia do mo Êci mo ral nej i od po wie dzial no Êci ba da czy. Ze wn´trz na wzgl´ dem ba da cza in sty tu cja kon -tro l na by ∏a je go zda niem nie ko niecz na, a mo ˝e na wet nie ce lo wa. Spra wy po sz∏y jed nak in nym to rem. Za sa da sa mo re gu la cji nie zdo by ∏a za ufa nia. Or ga ni za cje me dycz ne opra co wy wa ∏y ze sta wy za sad po -st´ po wa nia etycz ne go i sys te my wa run ku jà ce uzna nie ba daƒ za etycz ne od de cy zji ko le giów oce nia jà cych plan ba daƒ przed ich roz po cz´ ciem. Po rzàd ko wa nie za sad go dzi we go po st´ po wa nia le ka rzy si´ ga, jak wszy scy wie my, okre su sta ro ˝yt no Êci i naj pew niej wià ˝e si´ z po czàt ka mi za wo du. Za sa dy te w cià gu wie ków oka za ∏y si´ szla chet nà de kla ra cjà, jak mo˝ na sà dziç – nie za wsze sku tecz nà. Mo ˝e naj dra ma tycz niej szym przy k∏a dem od da la nia si´ od za sad de kla ra cji Hi po -kra te sa by∏ roz wój me dy cy ny w okre sie na zi stow skich rzà dów w Niem czech. Pod da na to ta li tar nej w∏a dzy me dy cy na za ak cep to wa ∏a ste ry li za cj´ w ra mach po li ty ki eu ge nicz nej oraz eks ter mi na cj´ cho -rych psy chicz nie z po wo dów eko no micz nych i eu ge nicz nych. Le ka rze prak ty ko wa li te˝ sze ro ko za kro jo ne ba da nia em pi rycz ne – po znaw -cze i lecz ni -cze – pro wa dzo ne na lu dziach po zba wio nych wol no Êci w obo zach kon cen tra cyj nych. Na zi stow ska po li ty ka eu ge nicz na, eks ter mi na cyj na i pseu do me dycz ne eks pe ry men ty pro wa dzo ne w obo zach kon cen tra cyj nych sta ∏y si´ przy k∏a da mi na nie sku tecz noÊç sta ro ˝yt nych za sad do bre go po st´ po wa nia le ka rzy. Przy wo ∏u jàc ich okre -Êle nia, po s∏u ˝y ∏em si´ ter mi nem „eks ter mi na cja”, nie zaÊ, jak si´ to cz´ sto spo ty ka, „eu ta na zja” cho rych psy chicz nie, po dzie la jàc sta no -wi sko dok to ra Zdzi s∏a wa Ja ro szew skie go. Dru gi z po ja -wia jà cych si´ ter mi nów – „pseu do me dycz ny” (w od nie sie niu do eks pe ry men tów prze pro wa dza nych przez le ka rzy na wi´ê niach obo zów kon cen tra cyj nych) – pod kre Êla de cy zj´ w spra wie wy ko rzy sta nia wy ni ków uzy ska -nych w dro dze eks pe ry men tu prze pro wa dzo ne go z po gwa∏ ce niem za sad ety ki. Te pro wa dzo ne w obo zach kon cen tra cyj nych mia ∏y ni gdy nie byç pu bli ko wa ne i po zo staç po za ob sza rem wie dzy me dycz nej. Kie ru nek, ja ki przy bra ∏a me dy cy na w cza sach na zi zmu w Niem czech, sta no wi∏ ostrze ˝e nie i sk∏o ni∏ le ka rzy do re flek sji nad za sa da mi po st´ -po wa nia, w tym -po st´ -po wa nia ba daw cze go. Re flek sja nie by ∏a chy ba zbyt g∏´ bo ka, sko ro Be echer ze bra∏ w pu bli ka cjach sza no wa nych cza so pism me dycz nych 50 przy k∏a dów na ru sze nia bez pie czeƒ stwa cho

rych dla ce lów ba daw czych. A spo Êród 100 ba daƒ, któ rych wy ni ki pu bli ko wa no w tych cza so pi smach w 1964 ro ku, je go zda niem 12 „wy glà -da ∏o nie etycz nie”. Z je go prze glà du wy ni ka ∏o te˝, ˝e ba -da cze nie bra li pod uwa g´ pod mio to wo Êci pa cjen tów pod da wa nych eks pe ry men tom. De ba ta nad po gwa∏ ce niem pod mio to wo Êci cz∏o wie ka przez roz -wià za nia, ja kie sto so wa ∏a na zi stow ska me dy cy na, mia ∏a miej sce po nad dwa dzie Êcia lat po pro ce sach no rym ber skich, w któ rych osà dzo no spraw ców lu do bój stwa. Zresz tà wie lu z nich unik n´ ∏o pro ce sów lub od by wa jà si´ one do dnia dzi siej sze go. Na zi Êci naj ra -dy kal niej pro wa dzi li eks ter mi na cj´ ˚y dów, zw∏asz cza w ra mach „osta tecz ne go roz wià za nia kwe stii ˝y dow skiej”. Wy nisz cze nie mia -∏o stop nio wo ob jàç tak ˝e i in ne gru py et nicz ne, zw∏asz cza Ro mów i Sin tich, jak rów nie˝ S∏o wian. Prze pro wa dze nie te go ty pu eks ter -mi na cji, po dob nie jak pro wa dzo nej kon se kwent nie eks ter -mi na cji in te li gen cji, w ko lej nych wy nisz cza nych gru pach et nicz nych wy ma -ga ∏o uprzed mio to wie nia lu dzi two rzà cych te gru py(4-9)_.

Stàd te˝ w pierw szych la tach po woj nie Or ga ni za cja Na ro dów Zjed no czo nych, po wo ∏a na (przy naj mniej w za ∏o ˝e niu) w ce lu za po bie -gni´ cia wy bu cho wi ko lej nej woj ny Êwia to wej, za j´ ∏a si´ kwe stià praw cz∏o wie ka, zo bo wià zu jàc paƒ stwa cz∏on kow skie do wpro wa dze nia re gu la cji praw nych gwa ran tu jà cych ich prze strze ga nie.

Kwe sta praw cz∏o wie ka, wÊród któ rych znaj du je si´ pra wo do ochro ny zdro wia i opie ki (nie za le˝ nie od ra sy, ko lo ru skó ry, wy zna nia, orien ta cji sek su al nej, p∏ci, wie ku) oraz pra wo do swo bo dy de cy zji, by ∏a przed -mio tem de bat po li tycz nych przez kil ka dzie siàt lat, do upad ku dru gie go wiel kie go sys te mu to ta li tar ne go zbu do wa ne go przez Zwià zek Ra dziec ki. De ba ta ta ma istot ne zna cze nie dla psy chia trii iety ki wpsy chia trii. Przez çwierç wie ku or ga ni za cje psy chia trów bry tyj skich, au stra lij -skich i ame ry kaƒ -skich wska zy wa ∏y na wy ko rzy sty wa nie psy chia trii do ce lów po li tycz nych w ZSRR i in nych kra jach z nim zwià za nych. Spra wa ta ma zna cze nie dla pro ble mu ety ki w psy chia trii nie tyl ko ze wzgl´ du naba da nia em pi rycz ne, ale tak ˝e dla te go ˝e opra co wa nia teo -re tycz ne psy chia trów ra dziec kich stwo rzy ∏y pod sta wy do for mu ∏o wa nia roz po znaƒ za bu rzeƒ psy chicz nych u opo zy cjo ni stów po li tycz nych. Przy wo ∏u j´ ten pro blem, po nie wa˝ w ostat nich de ka dach do mi na cja po dej Êcia em pi rycz ne go usu n´ ∏a w cieƒ etycz ne aspek ty bu do -wa nia teo rii w psy chia trii.

BIO ETY KA

W prze sz∏o Êci za sa dy etycz ne obo wià zu jà ce w me dy cy nie, to zna czy w po st´ po wa niu kli nicz nym, a tak ˝e w ba da niach na uko wych, okre Êla no ter mi nem de on to lo gii le kar skiej. Za rzu ca no te -mu ter mi no wi, ˝e bez za sad nie wy od r´b nia z ety ki nor ma tyw nej nor my etycz ne i za sa dy po st´ po wa nia dla le ka rzy oraz ˝e po st´ -po wa nie nie etycz ne (czy li sprzecz ne z ogól ny mi za sa da mi ety ki) jest rów no cze Ênie sprzecz ne z de on to lo già le kar skà. I od wrot nie – po st´ po wa nie le ka rza ∏a mià ce za sa dy de on to lo gii za wo do wej jest sprzecz ne z ogól ny mi nor ma mi ety ki.

Wspó∏ cze Ênie obo wià zu je nas – psy chia trów – ety ka nor ma tyw na opar ta na uzna niu war to Êci ˝y cia ja ko na czel nej. To jest w∏a Ênie bio ety ka. Przy j´ ciu ta kie go po rzàd ku war to Êci nie wàt pli wie sprzy ja ∏o po gwa∏ ce nie ˝y cia ludz kie go w epo ce to ta li ta ry zmu i w cza -sie II woj ny Êwia to wej. Od wo ∏a no si´ do wie lo wie ko wej tra dy cji chrze Êci jaƒ stwa i ju da izmu, to zna czy do pià te go przy ka za nia

PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2009, 9 (1), p. 35-38

36

DY L E M AT Y B I O E T Y C Z N E

w sze ro kim ro zu mie niu je go zna cze nia. Nie idzie o sam akt za bi ja -nia, ale o ka˝ de dzia ∏a nia sta wia jà ce ˝y cie w za gro ˝e niu. Bio ety ka ob j´ ∏a jed nak du ˝o wi´ cej ni˝ ochro n´ ˝y cia i pod sta -wo we go pra wa cz∏o wie ka do sa mo sta no wie nia. Wy po wia da si´ tak ˝e w spra wie pra wa cz∏o wie ka do swo bod nej de cy zji o udo st´p nia niu in for ma cji o so bie. Ba dacz zo bo wià za ny jest do uzy ska nia zgo dy od oso by ba da nej – po wy czer pu jà cym i przy st´p -nym po in for mo wa niu jej o tym – na jej do bro wol ny udzia∏ w ba da niu. Pod no si si´ przy tym obec nie, ˝e zgo da na udzia∏ w ba da niu jest czymÊ wi´ cej ni˝ for mal no Êcià do ku men to wa nà na pi Êmie – „jest pro ce sem ko mu ni ka cyj nym mi´ dzy ba da czem a oso bà za pro szo nà do udzia ∏u w eks pe ry men cie”(10)_{. Przez eks}

pe ry ment me dycz ny ro zu mie si´ „eks pe ry ment na uko wy pro -wa dzo ny przez le ka rza lub le ka rza den ty st´ na lu dziach”(10)_.

A wi´c po j´ cie to obej mu je ka˝ de ba da nia spe∏ nia jà ce kry te ria na uko wo Êci, pro wa dzo ne z udzia ∏em lu dzi, tak ˝e ba da nia an -kie to we do ce lów epi de mio lo gicz nych.

Nie jest to jed nak je dy na de fi ni cja bio ety ki. Zg∏´ bie nie zna cze nia te go ter mi nu prze kro czy ∏o mo je mo˝ li wo Êci. Mi mo ˝e, tak ˝e w Pol sce, ist nie jà uni wer sy tec kie za k∏a dy i ka te dry bio ety ki, a li te -ra tu -ra przed mio tu jest bar dzo ob szer na, nie uda ∏o mi si´ do ciec, co do k∏ad nie obej mu je to po j´ cie.

Uza sad nie nia je go wpro wa dze nia mo˝ na po gru po waç na st´ pu jà co: • ar gu ment hie rar chii war to Êci obiek tyw nych: ˝y cie (ka˝ de, nie

tyl ko ludz kie) jest war to Êcià na czel nà;

• ar gu ment naj wy˝ szej war to Êci ˝y cia ludz kie go: je go ochro na po -wo du je ko niecz noÊç zwi´k sze nia tro ski o naj sze rzej ro zu mia ne Êro do wi sko, w ja kim cz∏o wiek ˝y je;

• ar gu ment mul ti pro fe sjo nal no Êci me dy cy ny (po li tycz ny): sko ro me dy cy nà zaj mu jà si´ (prak tycz nie i na uko wo) oso by z roz ma itym przy go to wa niem za wo do wym, to u˝y wa nie daw ne go ter mi -nu „ety ka le kar ska” jest nie ade kwat ne;

• ar gu ment hi sto rycz ny: sko ro de ba ta nad ety kà w me dy cy nie na -bra ∏a pod ko niec lat szeÊç dzie sià tych no we go im pe tu, a tam gdzie si´ za cz´ ∏a, to zna czy w USA, u˝y to te go ter mi nu, to roz -po wszech ni∏ si´ on na ca ∏ym Êwie cie.

DWA DY LE MA TY ETY KI BA DA¡ NA UKO WYCH W PSY CHIA TRII

Nie chcia∏ bym w tych roz wa ˝a niach mo ra li zo waç i wska zy waç, co jest, a co nie jest etycz ne (w ro zu mie niu bio ety ka). Sku pi ∏em si´ ra czej na tym, jak za sa dy bio ety ki (czy li wspó∏ cze sne nor my mo ral ne w ba da niach na uko wych) sta wia jà ba da czy przed dy le ma ta -mi, to zna czy przed nie roz wià zy wal ny mi pro ble ma mi.

Przed sta wi´ tyl ko dwa, cho cia˝ ich ciàg wy da je mi si´ bar dzo d∏u gi. Za cznij my od po zio mu ogól ne go. Ob ser wa cje kli nicz ne – mo ˝e po mi nie my w tym miej scu pro blem na tu ry te go, co na zy wa my kli nicz nym do Êwiad cze niem – sà pod sta wà two rze nia wy ja Ênieƒ ob ser wo wa nych zja wisk, for mu ∏o wa nia py taƒ i hi po te tycz nych od po wie dzi, spraw dza nych na st´p nie co do spój no Êci lub we ry fi ko wa nych w do Êwiad cze niu. Psy chia tria ko rzy sta jà ca z me to -do lo gii na uk hu ma ni stycz nych i na uk przy rod ni czych u˝y wa obu dróg. Jest rze czà oczy wi stà, ˝e rze tel noÊç w my Êle niu i po -st´ po wa niu – w obu wy pad kach – jest wy mo giem ety ki.

Kie ru nek em pi rycz ny, któ ry zda je si´ do mi no waç obec nie w tym, co na zy wa my na uko wym po dej Êciem w me dy cy nie, tak ˝e psy chia -trii, od wo ∏u jà cy si´ do me to do lo gii na uk przy rod ni czych, wy ma ga obiek ty wi za cji ob ser wa cji. Ta dro ga, tak ˝e przy ko rzy sta niu z do Êwiad cze nia na uk przy rod ni czych, pro wa dzi do uzna nia ob ser wa -cji sza co wa nych ilo Êcio wo ja ko bar dziej obiek tyw ne(11)_.

Czy istot nie wy nik ba da nia obiek ty wi zu jà ce go: te stu czy kwe stio na -riu sza, ma wi´k szà wa g´ ni˝ su biek tyw na z na tu ry rze czy oce na, ja kà psy chia tra for mu ∏u je w wy ni ku bez po Êred nie go ba da nia psy chia -trycz ne go? I dla cze go wy nik te stu po wi nien byç chro nio ny ina czej ni˝ wy nik ba da nia le kar skie go? Co po wo du je, ˝e za sa da ta jem ni cy le kar skiej ma byç do dat ko wo wzmac nia na? Czy nie dzie je si´ tak z po wo du nada nia nad mier nej wa gi wy ni ko wi uzy ska ne mu na dro dze me to dy uzna nej za obiek ty wi zu jà cà? Prze cie˝ traf noÊç dia gno -stycz na me tod obiek ty wi zu jà cych, ta kich jak te sty, jest em pi rycz nie spraw dza na w od nie sie niu do grup, a za sto so wa na w kli nicz nym ba -da niu po je dyn cze go cz∏o wie ka po zo sta je ba -da niem do -dat ko wym. Jed no ze spo ty ka nych uza sad nieƒ od wo ∏u je si´ do war to Êci, ja kà dla przed si´ biorstw ubez pie cze nio wych mo gà mieç in for ma cje o zdro -wiu po ten cjal nych klien tów ze bra ne na dro dze ba daƒ po pu la cyj nych. Pro ble mem for mal no -bio etycz nym jest w przy pad ku ta kich ba daƒ ko niecz noÊç prze strze ga nia za sad pro ce so wej (a i for mal nej) zgo dy ba da nych na udzia∏ w sa mym ba da niu. Co wi´ cej, wy ma ga si´ tak ˝e zgo dy ko mi sji bio etycz nej na prze pro wa dze nie ta kich ba daƒ, cho cia˝ w nie któ rych Êro do wi skach zgo da ta ka wy ma ga na jest je dy nie wów -czas, gdy ba da nie po pu la cyj ne obej mu je oso by nie pe∏ no let nie. In ter pre ta cja tej za sa dy nie jest ∏a twa. Na su wa si´ pod po rzàd -ko wa nie za sad ety ki za sa dom pra wa (sta wia nie pra wa po nad ety kà). Oso by nie pe∏ no let nie, nie b´ dàc pod mio ta mi sa mo sta -no wià cy mi, nie mo gà wy ra ziç wa˝ nej zgo dy (ro zu mia nej ja ko akt praw ny). A wy mo giem ety ki jest nie podej mo wa nie dzia ∏aƒ wo bec dzie ci i m∏o dzie ˝y (nie pe∏ no let niej) przed uzy ska niem ich ak cep ta cji. Ja kà war toÊç etycz nà ma for mal na (bo prze cie˝ nie pro ce su al na) zgo da ro dzi ca na wy pe∏ nie nie przez dziec ko kwe stio na riu sza, np. kwe stio na riu sza Bec ka?

I jesz cze je den aspekt. To oczy wi ste, ˝e w obie gu na uko wym ist -nie je wie le me tod obiek ty wi zu jà cych (kwe stio na riu szy, te stów), któ re mo gà trau ma ty zo waç oso b´ ba da nà. W ostat nich la tach wo bec za in te re so wa nia prze mo cà sek su al nà wo bec dzie ci i pro ble mem roz myÊl ne go sa mo usz ka dza nia si´ w dzie ciƒ stwie i ado le -scen cji po ja wi ∏o si´ sze reg ta kich na rz´ dzi, któ re (mo im zda niem) mo gà bu dziç wàt pli wo Êci co do s∏usz no Êci po s∏u gi wa nia si´ ni mi. Jed nak ko mi sje bio etycz ne nie sà po wo ∏a ne do oce ny war to Êci tych ani zresz tà tak ˝e i in nych na rz´ dzi. Ich u˝y cie w ba da niu za -le ˝y je dy nie od mo ral nej wra˝ li wo Êci ba da czy. I uzy ska nie zgo dy ko mi sji bio etycz nej lub zgo dy ba da nych i ich ro dzi ców ni cze go nie roz wià zu je. Chy ba ˝e in for ma cja o ba da niu za wie ra ∏a by eg zem pla rze wszyst kich na rz´ dzi ba daw czych, a ro dzi ce i ba da ni wy ra -˝a li by zgo d´ po do k∏ad nym za po zna niu si´ z ni mi.

I je den aspekt szcze gó ∏o wy. O je go wy bo rze zde cy do wa ∏a ogrom na po wszech noÊç eks pe ry men tów kli nicz nych z u˝y ciem pro duk -tów lecz ni czych.

Jest to przy k∏ad pra wa sta wia jà ce go psy chia trów wo bec nie roz -wià zy wal ne go pro ble mu etycz ne go. Z-wià zek che micz ny, aby staç si´ le kar stwem, mu si zo staç za re je stro wa ny ja ko lek przez sto sow

-PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2009, 9 (1), p. 35-38

37

DY L E M AT Y B I O E T Y C Z N E

ne or ga na ad mi ni stra cji paƒ stwo wej. Re je stra cja wy ma ga przed sta wie nia wy ni ków okre Êlo nych pra wem ro dza jów ba daƒ em pi -rycz nych. Jest to uza sad nio ne dà ˝e niem do nie do pusz cza nia do gru py le ków zwiàz ków szko dli wych dla zdro wia osób przyj mu jà cych ten zwià zek (a wi´c wy wo ∏y wa nia szkód in nych ni˝ za bu rze nie, któ re ma byç le czo ne), a tak ˝e ta kich, któ re nie ma jà dzia ∏a -nia lecz ni cze go, to zna czy nie po wo du jà po wro tu do zdro wia lub re duk cji cier pie nia. WÊród wy ma ga nym pra wem ba daƒ jest po rów na nie efek tu lecz ni cze go no wej sub stan cji z efek tem sub stan cji obo j´t nej, czy li ta kiej, o któ rej wia do mo, ˝e ˝ad ne go efek tu te ra peu tycz ne go nie wy wo ∏u je. Wie lo wie ko we do Êwiad cze nie le kar -skie mó wi, ˝e sam fakt opie ki i sa mo przyj mo wa nie „cze goÊ”, co w prze ko na niu przyj mu jà ce go jest le kar stwem, mo ˝e pro wa dziç do ustà pie nia ob ja wów za bu rze nia. Ten nie swo isty dla okre Êlo ne -go zwiàz ku che micz ne -go (zresz tà tak ˝e dla ka˝ dej in nej me to dy po st´ po wa nia te ra peu tycz ne go) efekt na zy wa my efek tem pla ce bo. Po nad to wia do mo, ˝e ob ja wy (przy naj mniej nie któ rych) za bu rzeƒ mo gà ustà piç spon ta nicz nie. Za tem po rów na nie dzia ∏a nia zwiàz -ku che micz ne go, o któ rym sà dzi si´, ˝e jest le kiem, z nie swo istym dzia ∏a niem sub stan cji obo j´t nej jest uza sad nio ne.

Pro blem etycz ny po ja wia si´ wów czas, gdy kli ni cy sta, prze ko na ny o sku tecz no Êci le ków u˝y wa nych do tych czas, po dej mu je de cy zj´ kil ku stop nio wà: kwa li fi ku je gru p´ osób cho rych do le cze nia far -ma ko lo gicz ne go, a na st´p nie de cy du je, ˝e cz´Êç z nich, wy ∏o nio na na dro dze lo so wa nia o nie ujaw nio nych wy ni kach, przez okre Êlo ny czas (po zwa la jà cy na roz wi ni´ cie za k∏a da ne go efek tu te ra peu -tycz ne go no wej sub stan cji) nie b´ dzie le czo na le ka mi o uzna nej sku tecz no Êci. Jest to mo im zda niem pro blem nie roz wià zy wal ny i do brze ilu stru je sy tu acj´, w któ rej pra wo do mi nu je ety k´. Kwa li fi ku jàc pa cjen ta do le cze nia, ba dacz z pe∏ nà Êwia do mo Êcià de cy -du je o za nie cha niu le cze nia, mi mo i˝ pa cjent zga dza si´ na nie, a on, b´ dàc kli ni cy stà, uwa ˝a le cze nia za ce lo we.

Do dat ko wo pra wo i za sa dy do brej prak ty ki (tak ˝e ko dek su ety ki le -kar skiej, w tym pol skie go) wy ma ga jà, aby ka˝ dy cz∏o wiek cho ry otrzy ma∏ od eks pe ry men ta to ra pe∏ nà, pi sem nà in for ma cj´ o tym, ja -kie dzia ∏a nia obej mu je do Êwiad cze nie, i wy ra zi∏ na swój w nim udzia∏ pi sem nà zgo d´, któ rà w ka˝ dej chwi li mo ˝e wy co faç, bez kon se kwen cji dla opie ki i le cze nia. Na co w∏a Êci wie zga dza si´ cho ry, któ re mu pro po nu je my udzia∏ w ba da niu dzia ∏a nia no wej sub stan cji, po -rów nu jàc jà z efek tem pla ce bo? Na le cze nie far ma ko lo gicz ne? Na nie le cze nie? Wy da je si´, ˝e zgo da osób cho ru jà cych i wy ma ga jà cych le cze nia na udzia∏ w eks pe ry men cie z u˝y ciem pla ce bo jest bli -ska kpi nie z sza cun ku dla au to no mii cz∏o wie ka w cho ro bie. Za pew ne sy tu acja wy glà da ∏a by ina czej, gdy by usu nàç za strze ˝e nie o prze ko na niu o te ra peu tycz nej war to Êci Êrod ków far ma ko -lo gicz nych. Nie na po tka ∏em jed nak przy pad ków pro wa dze nia ta kich eks pe ry men tów przez ba da czy kwe stio nu jà cych war toÊç psy cho far ma ko lo gii.

Wspó∏ cze sny Êwiat na uko wy cz´ sto, nie mal nie ustan nie, od wo ∏u je si´ do ety ki, a w przy pad ku na uk me dycz nych – do bio ety ki. Opra co wa no ko dek sy i zbio ry za sad wska zu jà cych, jak pro wa dziç ba da -nia, nie ∏a miàc pod sta wo wych war to Êci, z war to Êcià ˝y cia na cze le. Ka˝ de nie mal ba da nie mu si uzy skaç ak cep ta cj´ od po wied niej ko mi sji bio etycz nej. Nie mo˝ na opu bli ko waç wy ni ków ba daƒ bez oka za nia ta kiej ak cep ta cji – otrzy ma nej przed ich roz po cz´ ciem. Wy ma

-ga jà te go nie mal wszyst kie cza so pi sma na uko we. Oba wiam si´, opie ra jàc si´ na do Êwiad cze niu, ˝e ko mi sje bio etycz ne nie po dej mu jà pró by oce ny s∏usz no Êci pro jek tu. Ich pra ca ogra ni cza si´ do spraw dze nia po praw no Êci for mal nej pro jek tu: g∏ów nie obec no Êci zro -zu mia ∏ej in struk cji dla osób ba da nych i po praw no Êci for mu la rza pi sem nej zgo dy pa cjen ta lub – w tych sy tu acjach, gdy pra wo te go wy ma ga – zgo dy je go praw nych opie ku nów. Dru gim wa˝ nym dla ko mi sji pro ble mem wy da je si´ – w przy pad kach eks pe ry men tów z le ka mi i sub stan cja mi o do mnie ma nych w∏a Êci wo Êciach lecz ni -czych – tro ska o za pew nie nie tyl ko ta kich me tod za po bie ga nia cià ˝y, ja kie cz∏on ko wie ko mi sji uwa ˝a jà za w∏a Êci we (to zna czy wstrze mi´ê li woÊç sek su al na ko biet w okre sie eks pe ry men tu). Od no sz´ wra ˝e nie, ˝e pra ca ko mi sji bio etycz nych ogra ni cza si´ do biu ro kra tycz ne go spraw dze nia do ku men ta cji i re je stra cji pro gra mu ba -daw cze go.

ZA KO¡CZE NIE

W∏a Êci wie móg∏ bym za mknàç te roz wa ˝a nia, przy ∏à cza jàc swój g∏os do g∏o su Be eche ra – po sza no wa nie dru gie go jest na st´p -stwem in dy wi du al nej wra˝ li wo Êci mo ral nej ka˝ de go cz∏o wie ka. Psy chia tra – zw∏asz cza psy chia tra -ba dacz – po wi nien ce cho waç si´ spo rà wra˝ li wo Êcià mo ral nà. Po ru sza si´ on bo wiem wÊród lu -dzi, któ rych au to no mi´ bar dzo ∏a two po gwa∏ ciç.

Jed nak kie ru nek, ja ki przy bra ∏a pra ca nad s∏usz no Êcià ba daƒ w me dy cy nie, tak ˝e w psy chia trii, jest g∏´ bo ko na ce cho wa ny biu ro kra cjà i for ma li zmem. Ten stan rze czy nie po zwa la mieç na -dziei na rze czy wi stà po pra w´.

Dru gim, jak mi si´ wy da je, wa˝ nym pro ble mem jest nad mier na war toÊç przy pi sy wa na nor mom praw nym, st´ pia jà ca wra˝ li woÊç na nor my mo ral ne. Przy k∏a dem prak tycz nym te go sta nu rze czy jest ak cep ta cja ko mi sji bio etycz nych dla ba daƒ nad pro duk ta mi far ma ceu tycz ny mi z u˝y ciem pla ce bo.

PIÂMIENNICTWO:

1. Ta tar kie wicz W.: Hi sto ria fi lo zo fii. Tom III, Fi lo zo fia XIX wie ku i wspó∏ cze sna. PWN, War sza wa 1958.

2. Be echer H.K.: Ethics and cli ni cal re se arch. N. Engl. J. Med. 1966; 274: 1354-1360.

3. Pap pworth M.: Hu man Gu inea Pigs: Expe ri men ta tion on Man. Ro utled ge & Ke gan Paul, Lon don 1967.

4. K´ piƒ ski A., Or wid M.: Z psy cho pa to lo gii „nad lu dzi”. Uwa gi na mar gi ne sie au to bio gra fii Ru dol fa Hössa. Przegl. Lek. 1962; 1a: 83-89.

5. K´ piƒ ski A.: OÊwi´ cim skie re flek sje psy chia try. Przegl. Lek. 1964; 1: 7-9.

6. K´ piƒ ski A.: Anus Mun di. Przegl. Lek. 1965; 1: 150-152.

7. K´ piƒ ski A.: Kosz mar. Przegl. Lek. 1966; 1: 54-58.

8. K´ piƒ ski A.: Re flek sje oÊwi´ cim skie. Psy cho pa to lo gia w∏a dzy. Przegl. Lek. 1967; 1: 52-60.

9. K´ piƒ ski A.: Re flek sje oÊwi´ cim skie. Ram pa. Psy cho pa to lo gia de cy zji. Przegl. Lek. 1968; 1: 25-36.

10. Czar kow ski M., Ró ˝yƒ ska J.: Âwia do ma zgo da na udzia∏ w eks pe ry men cie me dycz nym. Na czel na Izba Le kar ska, War sza -wa 2008.

11. Lo renz K.: Tak zwa ne z∏o. PIW, War sza wa 2003.

PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2009, 9 (1), p. 35-38

38

DY L E M AT Y B I O E T Y C Z N E