Barbara Krajewska-Tartakowska (Warszawa)
Prace nad
Słownikiem polskich towarzystw naukowych
Towarzystwa naukowe w Polsce
Towarzystwa naukowe stanowią obok Polskiej Akademii Nauk, wyż-szych uczelni i instytutów resortowych, czwarte ogniwo nauki polskiej i są najbardziej masową formą zespołowego udziału uczonych w życiu nauki polskiej. Dzieje towarzystw oraz zmieniające się ich funkcje i formy działania stanowią ważny przyczynek do historii nauki.
Zagadnienie to zasługuje na szczególną uwagę. Rola towarzystw na-ukowych działających na ziemiach polskich w rozwoju nauki, oświaty i kultury narodowej w stosunku do innych krajów jest wyraźnie znacząca, a wynika ze specyficznej sytuacji politycznej, w jakiej przypadło im istnieć i działać. Dotyczy to przede wszystkim lat 1795-1918, gdy w czasach niewoli i braku państwowości polskiej zostały pozbawione towarzystwa z jednej strony opieki państwa, a z drugiej — ich zadania i formy działania musiały uwzględniać politykę państw zaborczych. Dlatego w latach zabo-rów często pod formalną nazwą stowarzyszeń oświatowych czy kultural-nych zrzeszali się wybitni uczeni. Organizowali badania i publikowali ich wyniki, opracowywali i wydawali drukiem źródła historyczne, gromadzili zbiory muzealne i księgozbiory. W latach 1795-1918 towarzystwa nauko-we były ośrodkami polskiej myśli naukonauko-wej, utrzymywały tradycje kul-tury narodowej i przeszłości historycznej. W zbiorach towarzystw gromadzono źródła historyczne i pamiątki narodowe.
Początki polskich towarzystw naukowych sięgają czasów Odrodzenia; około 1489 r. utworzone zostało w Krakowie Sodalitas Litteraria
194 В. Krajewska-Tartakowska
lana (Bractwo Literackie Nadwiślańskie), które stanowiło swego rodzaju prototyp podobnych instytucji w Europie środkowej.
Czasy Rzeczypospolitej szlacheckiej nie sprzyjały szerszemu rozwojo-wi organizacyjnemu towarzystw naukowych. Próby ich tworzenia prowa-dziły do krótkotrwałego istnienia towarzystw bez większego dorobku naukowego. Wyjątkiem były towarzystwa działające w Gdańsku (Societas Literaria cuius Symbolum Virtutis et Scientiarum Incrementa; Societas Physicae Experimentalis), gdzie rola mieszczaństwa była dominująca.
Okresem właściwych narodzin towarzystw naukowych w Polsce, jako typu instytucji odgrywających poważną rolę w rozwoju nauki i kultury, były lata 1795-1918. Rodziły się wówczas określone potrzeby społeczne dotyczące uprawiania nauki, powoli kształtowało się środowisko ludzi zajmujących się nauką zawodowo, wymieniających doświadczenia, dys-kutujących publicznie nad nowymi odkryciami.
W tym okresie towarzystwa rozwijały się pod opieką środowisk nauko-wych i niektórych prywatnych mecenasów. Jednocześnie same popierały i finansowały badania i wydawnictwa naukowe pełniąc funkcje mecenatu społecznego (m.in. Towarzystwo Popierania Wydawnictw Akademii Umiejętności w Krakowie (założone w 1905 г.), Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Zachodnich w Poznaniu (założone w 1848 г.). Powstały i rozwinęły działalność wówczas także towarzystwa nauko-we, jak Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk (1800), Towarzy-stwo Naukowe Krakowskie (1815, do 1856 pod nazwą TowarzyTowarzy-stwo Naukowe z Uniwersytetem Krakowskim Ściśle Połączone), Towarzystwo Przyjaciół Nauk Województwa Lubelskiego (1818, od 1820 pod nazwą Towarzystwo Przyjaciół Nauk Lubelskie) oraz Towarzystwo Naukowe przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej (1820, od 1830 Towarzystwo Nauko-we Płockie). Obok towarzystw działających na terenie ziem polskich tworzyły się polskie ośrodki naukowe na emigracji, z których część przyjęła ramy organizacyjne towarzystw, wśród nich Towarzystwo Lite-rackie w Paryżu i Towarzystwo Nauk Ścisłych w Paryżu. Na przełomie ХУШ i XIX wieku, wraz z tworzeniem się nowych instytucji kształtują-cych kierunki rozwoju nauki, takich jak uniwersytety i instytuty badawcze, spadła rola i znaczenie towarzystw naukowych ogólnych w Europie Środkowej. Zjawisko to oddziaływało również na dzieje towarzystw istniejących na ziemiach polskich.
W pierwszej połowie XIX wieku, po rozwiązaniu Towarzystwa War-szawskiego Przyjaciół Nauk, rolę przodującej polskiej placówki naukowej przejęło Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1857), które
rozwi-Prace nad Słownikiem.. 195 nęło najbardziej wszechstronne formy działalności. Jako trzecia, wiodącą rolę w nauce polskiej w XIX wieku zajęła Akademia Umiejętności w Krakowie, a następnie utworzone w 1907 r. Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Skupiały one najwybitniejszych uczonych polskich.
Towarzystwa te, jako najbardziej znaczące placówki naukowe w róż-nych okresach zmieniały formy i zakres swej działalności, wyznaczając tym samym linię rozwoju ośrodków naukowych i określając charakter ich ewolucji.
Obok wymienionych już towarzystw powstawały w okresie zaborów i inne towarzystwa naukowe o charakterze ogólnym, wśród nich Towarzy-stwo Naukowe w Toruniu (1875), TowarzyTowarzy-stwo Literacko-Słowiańskie we Wrocławiu, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907), Towarzy-stwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu (1909) i TowarzyTowarzy-stwo dla Popierania Nauki Polskiej we Lwowie (1901).
W XIX wieku zaczęły powstawać towarzystwa naukowe specjalisty-czne, które były miejscem współpracy uczonych wybranych dziedzin nauki. Pierwszymi, które obok celów naukowych miały również zadania o charakterze zawodowym, były towarzystwa lekarskie: Warszawskie (1820), Wileńskie (1807), Krakowskie (1866) oraz Małopolskie Towarzy-stwo Leśne (1882), początkowo jako Galicyjskie TowarzyTowarzy-stwo Leśne, od 1957 Polskie Towarzystwo Leśne).
Za pierwsze polskie towarzystwa specjalistyczne o charakterze przede wszystkim naukowym uważa się Towarzystwo Historyczne we Lwowie (1886, od 1924 Polskie Towarzystwo Historyczne), Towarzystwo Filolo-giczne) 1893, od 1920 Polskie Towarzystwo FiloloFilolo-giczne), Towarzystwo Ludoznawcze (1895, od 1945 Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, towa-rzystwa filozoficzne w Krakowie (1909), Poznaniu (1921), Warszawie (Warszawski Instytut Filozoficzny, 1915), oraz Polskie Towarzystwo Filozoficzne im. Kazimierza Twardowskiego we Lwowie (1904), Polskie Towarzystwo Psychologiczne w Warszawie (1907) i jako pierwsze pol-skie towarzystwo przyrodnicze — Polpol-skie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika (1875).
Główną formą ich działalności było organizowanie posiedzeń nauko-wych, na których członkowie towarzystw i inni uczeni przedstawiali wyniki badań prowadzonych przez ośrodki naukowe polskie i zagranicz-ne. Dużo miejsca w pracy towarzystw naukowych poświęcano działalno-ści wydawniczej i popularyzatorskiej oraz ochronie pamiątek historycznych i różnego rodzaju zabytków przeszłości. Podstawowa dzia-łalność skupiała się w komisjach i wydziałach naukowych.
196 В. Krajewska-Tartakowska
Po zakończeniu I wojny światowej towarzystwa istniejące ożywiły swą działalność, niektóre zmieniły nazwy, a ponadto powstało szereg nowych, podejmujących zadania naukowe równolegle z popularyzacją nauki. Wy-mienić tu należy: Towarzystwo Naukowe we Lwowie (1920), Towarzy-stwo Przyjaciół Nauk w Lublinie (1927), TowarzyTowarzy-stwo Przyjaciół Nauk na Śląsku (1920, w latach 1892-1920 Górnośląskie Towarzystwo Literac-kie), Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku (1922, od 1956 Gdańskie Towarzystwo Naukowe), Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1934), Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Gdy-ni (1937), Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Łodzi (1936, od 1946 Łódzkie Towarzystwo Naukowe).
W latach międzywojennych powstały pierwsze instytuty naukowe o statusie towarzystw: Instytut Bałtycki (1925), Instytut Śląski w Katowi-cach (1922). Rozwój nauki oraz szkolnictwa wyższego sprzyjał tworzeniu się towarzystw naukowych specjalistycznych. Wymienić tu należy dzia-łające do chwili obecnij Polskie Towarzystwa Geograficzne (1918), Mate-matyczne (1919), Chemiczne (1919), Miłośników Języka Polskiego (1920), Botaniczne (1922), Fizyczne (1919). Część spośród tych towa-rzystw miała zasięg ogólnopolski i skupiała przedstawicieli wszystkich ośrodków naukowych w kraju, niektóre jednak przrez długie lata istniały równolegle jako lokalne dla tej samej dyscypliny naukowej, np. towarzy-stwa filozoficzne czy zajmujące się historią medycyny. Stopniowo nastę-pował proces łączenia się towarzystw regionalnych w większe, o zasięgu ogólnopolskim.
W okresie międzywojennym towarzystwa naukowe koncentrowały się na działalności naukowej (organizowanie posiedzeń poświęconych pre-zentowaniu wyników badań, inicjowaniu prac badawczych i publikowa-niu ich rezultatów) i rezygnowały stopniowo z innych form działania, takich jak gromadzenie i zabezpieczanie zabytków przeszłości. Osłabieniu uległa też stopniowo ich znacząca pozycja w poszczególnych regionach i dziedzinach wiedzy.
Pod koniec lat trzydziestych na skutek licznego włączania się do prac towarzystw naukowych pracowników nauki, niektóre towarzystwa prze-kształcały się w zrzeszenia uczonych zawodowych aż do ich akademizacji (Polska Akademia Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Akademia Nauk Technicznych i Towarzystwo Naukowe we Lwowie).
Druga wojna światowa przerwała działalność towarzystw, zginęło wie-lu aktywnych ich członków, zniszczeniu uległ dorobek naukowy oraz zbiory biblioteczne, archiwalne i muzealne wraz z majątkiem tych
płacó-Prace nad Słownikiem.. 197
wek. Niektóre towarzystwa organizowały w tym okresie konspiracyjne zebrania naukowe i prowadziły podjęte wcześniej prace badawcze.
Po zakończeniu wojny podjęły działalność towarzystwa utworzone wcześniej, a obok nich poczęły powstawać nowe, w tym na terenie województw zachodnich i północnych. Tworzyli je działacze towarzystw istniejących przed wojną na terenach województw wschodnich, a szcze-gólnie Wilna i Lwowa.
W pierwszych latach powojennych towarzystwa włączyły się do odbu-dowy nauki polskiej. Podjęto nowe badania i opublikowano prace zreali-zowane w czasie wojny. Nastąpił wkrótce kryzys dotychczasowych form działania; sformułowany na I Kongresie Nauki Polskiej (1952) program rozwoju towarzystw określał jako główne ich zadania organizację ruchu naukowego w ośrodkach pozawarszawskich oraz podjęcie problematyki regionalnej. Utworzona na Kongresie Polska Akademia Nauk przejęła działalność dwóch wiodących polskich towarzystw naukowych: Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Po-zostałe towarzystwa naukowe i specjalistyczne miały zostać objęte opieką PAN. W związku z tym w 1952 r. przy Prezydium PAN została utworzona Komisja Towarzystw Naukowych, a w 1963 r. Rada Towarzystw Nauko-wych i Upowszechniania Nauki.
W latach 1952-1956 działalność wielu towarzystw została poważnie ograniczona, zwłaszcza dotknęło to akcję wydawniczą; niektóre towarzy-stwa zawiesiły wówczas swą działalność.
Po 1956 r. nastąpiło znaczne ożywienie, przejawiające się w powsta-waniu nowych towarzystw ogólnych o zasięgu regionalnym przy jedno-czesnym rozwoju organizacyjnym i wzbogacaniu dotychczasowych form działania. Podjęto badania historyczne o tematyce regionalnej, rozszerzo-no prace obejmujące organizowanie sesji i konferencji naukowych i popularnonaukowych, często z udziałem przedstawicieli innych ośrodków badawczych krajowych i zagranicznych.
W 1973 r. odbył się w Warszawie Ogólnopolski Zjazd Towarzystw Naukowych, który dokonał analizy roli, form działania i miejsca towa-rzystw naukowych w życiu umysłowym kraju. Chodziło o przedstawienie wniosków na П Kongresie Nauki Polskiej. Wskazano na ogromny poten-cjał naukowy towarzystw, zwłaszcza w dziedzinach nauk społecznych i medycznych.
W obecnym okresie rozwoju badań naukowych i wzrostu ich specjali-zacji towarzystwa naukowe kontynuują realizację zadań integracyjnych w
198 В. Krajcyska-Tifl taku wska
środowiskach, w których działają, popularyzują zdobycze nauki, prowa-dzą wymianę informacji naukowej.
Sformułowane przez Polską Akademię Nauk zadania towarzystw na-ukowych obejmują: pomoc dla ośrodków nana-ukowych w planowaniu i koordynacji badań, tworzenie forum dyskusji nad tematyką regionalną z udziałem przedstawicieli placówek naukowych danego środowiska oraz inicjowanie i koordynację badań regionalnych1.
Kształtowanie się koncepcji Słownika
Piśmiennictwo traktujące o dziejach społecznego ruchu naukowego na ziemiach polskich w przeważającej mierze jest bardzo skromne. Obok niewielu towarzystw najbardziej znaczących, które posiadają zachowaną dokumentację o swej działalności i bogatą literaturę traktującą o tym dorobku, większość z nich nie została dostatecznie opracowana. Przyczy-ną tego stanu rzeczy jest w głównej mierze ogromna fragmentaryczność i rozproszenie zachowanych źródeł dokumentujących działalność licznych towarzystw naukowych. Niewiele placówek naukowych i indywidualnych badaczy podejmuje tematykę dziejów społecznego ruchu naukowego. Również istniejące wydawnictwa typu informacyjno-dokumentacyjnego nie uwzględniają szerzej omawianej tematyki. Próby takie podejmują łub uczyniły to w przeszłości niektóre towarzystwa naukowe, niekiedy brak funduszy uniemożliwiał jednak realizację zadań.
Prace dotyczące społecznego ruchu naukowego nie dają odpowiedzi na wiele podstawowych pytań: np. liczby towarzystw w ujęciu regionalnym i ogólnym czy zasięgu ich społecznego oddziaływania. Z drugiej strony istnieje duże zapotrzebowanie społeczne na wydawnictwa o charakterze naukowo-dokumentäcyjnym i informacyjnym. Biblioteka Polskiej Aka-demii Nauk w Warszawie, będąc, zgodnie z jej statutem, biblioteką specjalizującą się w zakresie szeroko rozumianego naukoznawstwa, histo-rii nauki i prognostyki, podjęła w 1968 г., w porozumieniu z Zakładem Historii Nauki i Techniki PAN, inicjatywę zespołowego opracowania informatora o polskich towarzystwach naukowych od zarania ich istnienia do 1939 r. Publikacja o charakterze encyklopedii pomyślana została jako wynik współpracy z samodzielnymi bibliotekami PAN (w Gdańsku,
Kór-1 J .Ławrynowicz: Towarzystwa naukowe a rozwój nauki polskiej w okresie Kór-1973-Kór-1985. „Nauka Polska" 1986 R. 34 nr 1-2, s. 211-222.
Prace nad Słownikiem. 199 niku, Krakowie i Wrocławiu) oraz z towarzystwami naukowymi i stowa-rzyszeniami naukowo-technicznym.
Inicjatywa podjęcia się realizacji tej koncepcji przez Bibliotekę PAN w Warszawie należała do prof, dr Marii Dembowskiej, ówczesnej dyrektor Biblioteki, która wiele uwagi poświęcała organizowaniu prac dokumen-tacyjnych nad Słownikiem do czasu opuszczenia stanowiska dyrektora Biblioteki w 1975 r. Projekt wydawnictwa uzyskał poparcie Rady Towa-rzystw Naukowych i Upowszechniania Nauki PAN, której przewodniczą-cy prof, dr Bogdan Suchodolski w piśmie do zastępprzewodniczą-cy sekretarza naukowego PAN prof, dr Bohdana Dobrzańskiego (1969) wskazywał m.in.: „Rada Towarzystw Naukowych i Upowszechniania Nauki uważa tę inicjatywę za bardzo cenną i prosi o udzielenie pomocy umożliwiającej przeprowadzenie niezbędnych prac badawczych oraz o zapewnienie mo-żliwości publikacji tej monografii". Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN otrzymało od sekretarza naukowego PAN polecenie „zapewnienia środ-ków wydania przygotowywanej publikacji", jednocześnie prof, dr B.Do-brzański sugerował rozszerzenie zasięgu chronologicznego publikacji na okres po 1939 r.
W latach 1970-1972 uległa zmianie pierwotna koncepcja wydawnic-twa. Postanowiono rozszerzyć zasięg chronologiczny publikacji i przygo-towywać Słownik historyczny polskich towarzystw naukowych od zarania do 1970 r. Do współpracy nad monografią przystąpiły samodzielne bib-lioteki PAN, Archiwum PAN; jednocześnie Biblioteka PAN w Warszawie nawiązała współpracę ze wszystkimi działającymi aktualnie towarzystwa-mi naukowytowarzystwa-mi i stowarzyszeniatowarzystwa-mi naukowo-technicznytowarzystwa-mi.
W efekcie tej współpracy z wymienionymi placówkami naukowymi oraz wykorzystując zbiory własne, obejmujące dokumenty życia nauko-wego, w 1972 r. Biblioteka opublikowała techniką małej poligrafii wstę-pny wykaz pt. Polskie towarzystwa naukowe od XV wieku przygotowany przez M.Flisa, J.Wójcika przy współudziale H.Kotarbiny i z przedmową Marii Dembowskiej. Wykaz obejmował 676 towarzystw prowadzących działalność naukową i upowszechniających naukę, działających obecnie i w przeszłości na ziemiach polskich. Nie uwzględniał towarzystw polonij-nych i obcych działających w Polsce, zawierał natomiast indeksy: topo-graficzny i rzeczowy i był pierwszą próbą rejestracji towarzystw i innych społecznych organizacii naukowych działających na ziemiach polskich w granicach historycznych od zarania do 1972 r.
Zamieszczony w Wykazie materiał posłużył do podjęcia próby „wykry-cia i ustalenia pewnych ogólnych prawidłowości rządzących rozwojem
200 В. Krajewska-Tartakowska
polskich towarzystw naukowych w okresie ponad półtora wiecznym: od 1800 r. — daty nałożenia Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk — do 1972 r."2.
W latach 1973-1974, podczas prac o charakterze dokumentacyjnym ukształtowała się koncepcja wydawnictwa, określono jego zakres proble-mowy i chronologiczny. Przyjęto, że zamiast pierwotnie postulowanego informatora o polskich towarzystwach naukowych do 1939 г., opracowana zostanie wielotomowa publikacja naukowo-dokumentacyjna o charakte-rze encyklopedii pt. Słownik polskich towarzystw naukowych, która obej-mie całokształt społecznego ruchu naukowego. Obok towarzystw naukowych sensu stricto w Słowniku znajdą się również stowarzyszenia naukowo-techniczne oraz towarzystwa i stowarzyszenia kulturalne, oświatowe i inne, działające obecnie i w przeszłości na terenie ziem polskich i poza ich granicami.
Przy czym za podstawę przyjęto granice historyczne Polski przed pierwszym rozbiorem.
Realizacjatak przyjętej koncepcji uzyskała akceptację Prezydium Rady Towarzystw Naukowych na posiedzeniu dnia 26 stycznia 1976 г., zaś materiały dotyczące towarzystw, gromadzone i opracowywane przez Bib-liotekę PAN w Warszavie zostały wykorzystane przez Radę w 1977 r. przy opracowywaniu projektu Raportu o stanie towarzystw naukowych.
Tak szerokie ujęcie problemu społecznego ruchu naukowego zrodziło problemy klasyfikacji tych organizacji. Cechuje je, występująca od po-czątku istnienia pierwszych towarzystw, wielka różnorodność pod wzglę-dem form organizacyjnych, źródeł finansowania, składu społeczno-zawodowego członków, zasięgu oddziaływania terytorialnego oraz kierunków i form działania.
Uwzględniając powyższe czynniki jako kryteria podziału, przyjęto do realizacji koncepcję czterotomowego wydawnictwa Słownik polskich to-warzystw naukowych. Tom I — podtytuł: Toto-warzystwa naukowe działa-jące obecnie w Polsce; Tom II — Towarzystwa naukowe i
upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich; Tom Ш — Towarzystwa upowszechniające naukę działające obecnie w Polsce; Tom IV — Polonijne towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające obecnie i w przeszłości (tytuł roboczy).
2 J.A.Kosiński: Rozwój polskich towarzystw naukowych w latach 1800-1972, tamże 1976 R. 24 nr 11, s. 74-85.
Prace nad Słownikiem. 201 Od 1976 r. prace nad Słownikiem weszły jako część składowa realizacji problemu międzyresortowego 1П.11 Nauka i oświata w dziejach Polski jako czynnik postępu społecznego, gospodarczego i kulturalnego, którego placówką koordynującą był Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki Polskiej Akademii Nauk.
W 1979 r. w strukturze organizacyjnej Biblioteki PAN w Warszawie wyodrębniona została Pracownia Słownika Polskich Towarzystw Nauko-wych, w której koncentrują się prace badawcze, dokumentacyjne i reda-kcyjne związane z przygotowywaniem kolejnych tomów publikacji.
Układ każdego tomu jest odrębny i zależy od charakteru materiałów. Hasła o poszczególnych towarzystwach opracowywane są według przy-jętego schematu („układu noty"), mają charakter syntetyczny i zawierają w uporządkowanej formie zasób podstawowych informacji w trzech czę-ściach: 1/ dane organizacyjno-strukturalne; 2/ charakterystyka form dzia-łalności w ujęciu chronologicznym; 3/ dokumentacja obejmująca rejestr wydawnictw oraz źródła i literaturę dotyczącą towarzystw.
Przy opracowywaniu poszczególnych haseł i dokonywaniu selekcji informacji zawartych w zgromadzonych materiałach bierze się pod uwagę dwa czynniki: zamieszczane w opracowaniu o danym towarzystwie infor-macje powinny mieć znaczenie podstawowe dlajego działalności oraz by informacje te dawały czytelnikowi w miarę całościowy i pełny obraz towarzystwa.
W części wstępnej hasła podaje się nazwę towarzystwa oraz używane nazwy obce, rok założenia towarzystwa lub okres jego działalności. W przypadku, gdy w działalności występowały przerwy, podawane są daty roczne zawieszenia i wznowienia działania. Obok roku założenia uwz-ględnia się nazwy poprzednie towarzystwa z zaznaczeniem okresów, w jakich były używane. Przy aktualnej łub ostatniej siedzibie władz
głów-nych podawane są miejscowości będące poprzednimi siedzibami z zazna-czeniemn okresów, w których występowały, a następnie w układzie alfabetycznym siedziby oddziałów terenowych, nazwy jednostek organi-zacyjnych towarzystw obejmujące nazwy władz głównych i komórek organizacyjnych o charakterze naukowym, takich jak: wydziały, komisje, sekcje, zespoły. Kolejno zostały podane zadania statutowe, ogólnie sfor-mułowane na podstawie ostatniego statutu. Obok informacji o bibliotece towarzystwa zawierających dane o nazwie własnej i wielkości księgozbio-ru znajdują się informacje o archiwach lub muzeach funkcjonujących w jego ramach. Uzupełnieniem tej części są dane o członkach towarzystwa z uwzględnieniem form członkowstwa, a także nazwiska prezesów
(prze-202 В. Krajewska-Tartakowska
wodniczących) i sekretarzy (lub sekretarzy generalnych) za cały okres istnienia towarzystwa z podaniem dat rocznych sprawowania funkcji.
Część druga zatytułowana Charakterystyka działalności zawiera rys historyczny towarzystwa oraz omówienie podstawowych form działalno-ści w układzie chronologicznym, według przyjętego schematu: prace badawcze, organizacja życia naukowego, działalność popularyzacyjna, szkoleniowa, opiniodawcza i wydawnicza. W rysie historycznym podane są informacje o inicjatorach i założycielach towarzystwa — nazwiska osób, środowiska społeczno-zawodowe lub nazwy instytucji — albo o zmianach organizacyjnych innych placówek, które doprowadziły do utworzenia określonego towarzystwa. Kolejno zamieszcza się informacje o celach i zadaniach towarzystwa przyjętych przez pierwszy statut oraz daty jego zatwierdzenia i uchwalenia, późniejsze zmiany lub daty przyję-cia kolejnych statutów. Przedstawia się kształtowanie się struktury orga nizacyjnej, zasięg oddziaływania terytorialnego i rodzaj środków finansowych na działalność towarzystwa. W miarę posiadanych marteria-łów podaje się nazwy i daty roczne powstawania oddziamarteria-łów i kół tereno-wych, wydziałów, komisji naukowych i formy ich działania.
W rysie historycznym starano się wyodrębnić dłuższe okresy w dzia-łalności towarzystw wyznaczane ważnymi wydarzeniami w życiu towa-rzystwa lub w historii polski. W ramach poszczególnych okresów chronologicznych omawiane są podstawowe formy aktywności towarzy-stwa.
Główny nacisk położono na prace naukowe prowadzone przez towa-rzystwo lub inne placówki badawcze przy jego współudziale; podane są tematy prowadzonych prac, nazwy komórek organizacyjnych realizują-cych tematy oraz wyniki badań. Odrębnie omawiana jest działalność w zakresie organizacji życia naukowego: organizowanie zjazdów, sesji, konferencji, sympozjów i posiedzeń naukowych; obok podsumowania tego rodzaju prac i podania ogólnej liczby zorganizowanych różnego typu imprez naukowych za cały okres istnienia towarzystwa, zamieszcza się wybrane tematy ważniejszych i daty ich odbycia. W dalszej kolejności podawane są informacje o różnych formach upowszechniania osiągnięć nauki oraz o działalności szkoleniowej i opiniodawczej; ze względu na specyfikę niektórych towarzystw i ich rolę w rozwoju nauki, ta część została ujęta niejednolicie w różnych hasłach. Przy prezentowaniu dzia-łalności wydawniczej podane zostały informacje o dorobku za cały lub dłuższe okresy istnienia towarzystwa, obok ogólnej liczby opublikowa-nych woluminów wydawnictw zwartych i ciągłych zamieszczono wykaz
Prace nad Słownikiem... 203 publikacji zwartych najbardziej znaczących w dorobku towarzystwa. W wielu przypadkach są to publikowane wyniki prac naukowych prowadzo-nych we współpracy z innymi ośrodkami badawczymi, plan sesji lub konferencji. Charakterystykę działalności zamykają informacje o współ-pracy towarzystwa z innymi placówkami w kraju i za granicą; podano nazwy ośrodków, formy tej współpracy oraz udział towarzystwa w mię-dzynarodowych i zagranicznych organizacjach. Dla towarzystw o za-mkniętej historii podaje się okoliczności i przyczyny zakończenia prac, ewentualnie wzmianki o kontynuatorach towarzystwa.
Na trzecią część hasła, która ma charakter dokumentacyjny, składają się: wykaz wydawnictw ciągłych danego towarzystwa oraz źródła i pi-śmiennictwo dotyczące jego działalności.
Poszczególne wykazy wydawnictw ciągłych obejmują czasopisma, serie wydawnicze i wydawnictwa ciągłe zbiorowe (bez rozróżniania ro-dzaju), w tym sprawozdania, gdy nie dotyczą działalności towarzystwa, lecz zawierają rozprawy naukowe. Wydawnictwa zostały zamieszczone w układzie chronologicznym; nie zostały uwzględnione biuletyny i infor-matory wydawane do użytku wewnętrznego.
Wśród źródeł dokumentujących działalność towarzystwa podawane są materiały archiwalne, jeśli nie są przechowywane w archiwum towarzy-stwa; kolejno wymienia się miejsce przechowywania (archiwum lub bib-lioteka w przypadku zbiorów rękopiśmiennych), nazwa zespołu archiwalnego, sygnatury i krótkie omówienie zawartości. Dalej zamiesz-czane są źródła drukowane: statuty, sprawozdania z działalności towarzy-stwa, jeśli nie były drukowane w organie wydawniczym towarzytowarzy-stwa, lecz były wydawane odrębnie lub w innym periodyku, katalogi biblioteczne, muzealne i wydawnicze oraz bibliografie zawartości czasopism.
Każde hasło zawiera wykaz literatury poświęconej działalności towa-rzystwa. Selekcja piśmiennictwa dotyczącego towarzystw istniejących obecnie była znaczna; w Słowniku zamieszczono tylko ważniejsze pozycje omawiające dorobek towarzystwa. Natomiast w przypadku towarzystw o zamkniętej historii, szczególnie gdy źródła o ich istnieniu są bardzo fragmentaryczne, rezygnowano jedynie z drobnych przyczynków, uwz-ględniając niemal pełną dokumentację piśmienniczą. Wykaz publikacji o towarzystwie nie obejmuje prac o działalności poszczególnych sekcji czy oddziałów, chyba że była ona wyjątkowo bogata i charakteryzowała działalność całego towarzystwa.
204 В. Krajeyska-Tartakowska
Tom I Słownika
Obejmuje on polskie towarzystwa naukowe ogólne, specjalistyczne i stowarzyszenia naukowo-techniczne działające obecnie w Polsce (według stanu na koniec 1976 г.). Prace nad tym tomem prowadzone były w latach 1970-1976, a druk publikacji o objętości 44,5 arkuszy wydawniczych został zakończony w marcu 1978 rA
Układ tomu jest następujący: Przedmowa obejmująca m.in. omówienie koncepcji publikacji i układu tomu oraz uwagi metodyczne dotyczące opracowania haseł, wspólne dla całości edycji; hasła o 172 towarzystwach; indeksy — osobowy, nazw towarzystw i instytucji.
W tomie zastosowano układ działowy; hasła zostały zamieszczone w trzech zasadniczych grupach: I — 31 towarzystw naukowych ogólnych o zasięgu regionalnym, z których kilka to instytuty naukowe o charakterze towarzystw, utworzone w okresie międzywojennym i po wojnie (Instytut Bałtycki w Gdańsku, Instytut Śląski w Opolu i Instytut Zachodni w Poznaniu); II— 12C towarzystw naukowych specjalistycznych, w których wyodrębniono 7 grup, zgodnie z podziałem nauki na dziedziny przyjętym w Polskiej Akademii Nauk. Są to towarzystwa z zakresu: 1/ nauk społe-cznych, 2/ nauk biologispołe-cznych, 3/ nauk matematyczno-fizyspołe-cznych, che-micznych, geologiczno-geograficznych, 4/ technicznych, 5/ rolniczych i leśnych, 6/ medycznych, 7/ towarzystwa o charakterze interdyscyplinar-nym, działające na pograniczu kilku dziedzin nauki; III — Naczelna Organizacja Techniczna i skupionych w niej 20 stowarzyszeń naukowo-technicznych.
Redaktorem naukowym tomu był Leon Łoś, całość materiału to znaczy hasła o towarzystwach i indeksy opracowała Barbara Krajewska-Tartako-wska z udziałem Joanny Grabowskiej i Joanny Kuijaty. Funkcję prze-wodniczącego Rady Redakcyjnej pełnił prof, dr Dionizy Smoleński.
Rejestr towarzystw proponowanych do zamieszczenia w tomie był opiniowany przez poszczególne wydziały PAN, całość materiału była omawiana na posiedzeniach Rady Redakcyjnej Słownika, ciała opinio-dawczego i doradczego, w którym reprezentowane były biblioteki samo-dzielne PAN, poszczególne wydziały PAN (zastępcy sekretarzy
3 Zob. B.Skarga: O Towarzystwach Naukowych w Polsce. „Nowe Książki" 1978 nr 22 s. 53-55. Z.Kalisz: Słownik polskich towarzystw naukowych T.I. „Kwartalnik Historyczny" 1979 R. 86, nr 1 s. 248-250. M.Pelczar: Słownik polskich towarzystw naukowych,L L Wroclaw, Warszawa, Kraków. „Archeion" 1981R. 71 s. 164-169.
Prace nad Słownikiem 205
naukowych), Instytut Historii PAN, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Archiwum PAN, Rada Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN.
Materiał przedstawiony w I tomie Słownika polskich towarzystw na-ukowych to wynik wieloletniej współpracy Biblioteki PAN w Warszaawie z zarządami towarzystw naukowych i stowarzyszeń naukowo-technicz-nych oraz wytypowanymi przez te zarządy autorami haseł. Wśród nich było wielu wybitnych specjalistów z różnych dziedzin nauki.
Na podstawie nadsyłanych materiałów oraz wykorzystując prowadzo-ne w Pracowni Słownika badania w bibliotekach i archiwach opracowy-wano poszczególne hasła, weryfikoopracowy-wano i uzupełniano gromadzoną dokumentację według najnowszego stanu badań nad społecznym ruchem naukowym. Teksty opublikowane w I tomie Słownika obejmują tylko podstawowe informacje o towarzystwach; ze względu na fakt, iż dotyczą towarzystw akktualnie istniejących, selekcja materiału zebranego w tra-kcie prowadzonych prac badawczych i dokumentacyjnych była dość znaczna. Pełna dokumentacja dotycząca tych towarzystw, w tym również bibliografia o ich działalności, znajduje się w Bibliotece PAN w Warsza-wie i może być (i jest) udostępniana badaczom podejmującym tematy monograficzne nad społecznym ruchem naukowym.
Tom Ш Słownika
Zgodnie z podtytułem Towarzystwa upowszechniające naukę działają-ce obecnie w Polsdziałają-ce obejmuje on ten nurt aktywności społecznej, który rozwija się niejako na marginesie życia naukowego kraju, ale jednocześnie wzbogaca go o nowe treści, popularyzuje wyniki prac badawczych pro-wadzonych przez ośrodki akademickie i towarzystwa naukowe, podejmu-je i inicjupodejmu-je opracowywanie nowych tematów. Są to stowarzyszenia i towarzystwa oświatowe, kulturalne, artystyczne, miłośników sztuki, ma-jące zasięg oddziaływania regionalny lub lokalny. Organizacje te obok realizacji swych zasadniczych zadań statutowych, takich jak m.in. organi-zowanie imprez kulturalnych i artystycznych, wnoszą swój wkładów rozwój nauki i popularyzację jej wyników.
Opublikowanie tomu III wyprzedziło zakończenie prac nad tomem II poświęconym towarzystwom o zamkniętej historii. Wynikało to z trudno-ści zebrania w miarę kompletnego materiału o działalnotrudno-ści towarzystw najstarszych, dla których materiały źródłowe są bardzo fragmentaryczne i rozproszone.
206 В. Kraje wska-Tartakowska
Najczęściej przyjętymi formami działania towarzystw upowszechnia-jących to: posiedzenia, sesje i konferencje popularnonaukowe (organizo-wane przez towarzystwa z udziałem badaczy miejscowych i uczonych z innych ośrodków naukowych), inicjowanie i podejmowanie badań o te-matyce regionalnej i popularyzowanie ich wyników, m.in. poprzez dzia-łalność wydawniczą. Organizowanie wystaw, konkursów; opieka nad zabytkami przeszłości i różnego typu dokumentami dotyczącymi historii miasta czy regionu; organizowanie izb pamięci narodowej i muzeów społecznych oraz gromadzenie dla nich eksponatów. »
Początki regionalnych towarzystw sięgają schyłku XIX i początków XX wieku. Spośród utworzonych w tym czasie niektóre przetrwały do naszych czasów i działają obecnie; wśród nich Macierz Ziemi Cieszyń-skiej —Towarzystwo Miłośników Regionu utworzone w 1885 r. Macierz zasłużyła się szczególnie w okresie niewoli narodowej, gdy organizowała i wspierała szkoły dla młodzieży polskiej na terenie Śląska, zbierała środki materialne na pomoc dla nauczycieli oraz na tworzenie księgozbiorów.
Pierwsze polskie towarzystwa regionalne działały początkowo w trud-nych warunkach politycztrud-nych i materialtrud-nych; korzystały w tym okresie z pomocy mecenatu prywatnego i społecznego.
W okresie międzywojennym nastąpił wzrost aktywności środowisk regionalnych, co znalazło wyraz w powstawaniu wielu nowych towa-rzystw. Utworzone zostały m.in. Towarzystwo Miłośników Miasta Pozna-nia (1922 г.), Towarzystwo Miłośników ToruPozna-nia (1923 г.), Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy (1923 г.), Stowarzyszenie Bochniaków i Miłośników Ziemi Bocheńskiej w Bochni (1935 г.). Obok towarzystw podejmujących w swych pracach tematykę regionalną powstały w latach
1919-1939 i inne, prowadzące działalność oświatową i popularyzatorską na szerszą skalę, np. Polskie Towarzystwo Wydawców Książek (1926 r.) czy Towarzystwo Bibliofilów im. Lelewela w Toruniu (1926), które rozwinęło prace w zakresie działalności wydawniczej, popularyzacji pi-śmiennictwa polskiego na Pomorzu i podnoszenia poziomu edytorskiego wydawnictw. Wymienione towarzystwa istnieją i rozwijają działalność do czasów współczesnych; część jednak przestała istnieć z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej, podczas której uległy zniszczeniu ich zbiory biblioteczne i muzealne, a także dokumenty archiwalne, rejestrujące ich dorobek organizacyjny, naukowy i wydawniczy.
Spośród utworzonych po wojnie towarzystw regionalnych niektóre biorą swój początek organizacyjny w działalności konspiracyjnej w
okre-Prace nad Słownikiem.. 207 sie okupacji, np. Towarzystwo Miłośników Przeworska, które kontynuuje działalność tajnego Towarzystwa Ochrony Przyrody i Kultury Polskiej.
W pierwszym powojennym dziesięcioleciu powstały 54 różnego typu towarzystwa regionalne, wśród nich Towarzystwo Miłośników Ziemi Kłodzkiej (1947 г.), które podjęło badania naukowe nad regionem oraz gromadzenie dokumentów o polskich tradycjach Śląska, a w „Roczniku Ziemi Kłodzkiej"—swym organie wydawniczym—publikowało wyniki badań o tematyce regionalnej, prowadzonych przez ośrodki naukowe Dolnego Śląska. Szczególnie liczba towarzystw regionalnych wzrosła w latach 1956-1967 i po 1975 r. po reformie administracyjnej i tworzeniu nowych ośrodków naukowych.
Ze względu na formy organizacyjne i zasięg oddziaływania społeczne-go ruchu regionalnespołeczne-go wyodrębnia się dwie zasadnicze grupy towarzystw:
1/organizacje o zasięgu lokalnym; 2/ towarzystwa działające na szerszym terenie — kilku województw czy regionu, niekiedy stanowią federacje skupiając kilka towarzystw na prawach członków zbiorowych. Federacje służą zrzeszonym towarzystwom pomocą w zakresie odbywania sesji, konferencji, obchodów rocznicowych, zbierania i opracowywania mate-riałów do monografii miast i regionów, wspólnie prowadzą prace wydaw-nicze.
Część federacji prowadzi lub posiadało w przeszłości ośrodki naukowe: Fundacja Naukowa im. Wojciecha Kętrzyńskiego Stowarzyszenia Społe-czno-Kulturalnego „Pojezierze" w Olsztynie — od 1963 r. samodzielne towarzystwo naukowe pn. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego; Ośrodek Badańn Naukowych Koszalińskiego Towarzy-stwa Społeczno-Kulturalnego, przekształcony w 1973 r. w samodzielną placówkę badawczą pn. Koszaliński Ośrodek Naukowo-Badawczy.
Członkowie towarzystw regionalnych biorą czynny udział w sesjach naukowych i pracach naukowych organizowanych przez towarzystwa naukowe i inne instytucje. Na podkreślenie zasługuje udział towarzystw regionalnych w gromadzeniu i zabezpieczaniu dokumentów z historii regionu czy miasta, organizowanie obchodów rocznicowych połączonych z prezentowaniem wyników badań dotyczących tematyki regionalnej. Podobne formy działania rozwijają towarzystwa przyjaciół zabytków czy muzeów; współdziałają ściśle z placówkami, dla których pomocy zostały utworzone, organizują wystawy, publikują katalogi i informatory.
Opracowany w 1976 r. i obowiązujący do dzisiejszego dnia Ramowy program rozwoju regionalnych towarzystw kultury nakłada na te
208 В. Krajewska-Tartakowska
regionalną, propagowanie dorobku własnego regionu, poszerzanie, pogłę-bianie i upowszechnianie wiedzy o regionie, opieka nad zabytkami prze-szłości.
Prace nad gromadzeniem i opracowywaniem materiałów do III tomu Słownika polskich towarzystw naukowych podjęto w 1977 r. Na podstawie przeprowadzonych badań i prac dokumentacyjnych, dzięki współpracy z Ministerstwem Kultury i Sztuki (Departament Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społeczno-Kulturalnej) oraz z urzędami wojewódzkimi z terenu całego kraju, sporządzony został rejestr towarzystw; liczył on ponad 500 towarzystw. Nawiązano współpracę z zarządami poszczegól-nych towarzystw w celu zebrania materiałów o ich organizacji i formach działania. Równolegle Pracownia Słownika prowadziła szeroką kwerendę biblioteczną w licznych publikacjach dotyczących tematyki towarzystw regionalnych. W toku przeprowadzonych prac rejestr towarzystw propo-nowanych do zamieszczenia w tomie III uległ znacznemu zmniejszeniu.
Prace nad tym tomem zostały zakończone w 1980 г., publikacja uka-załla się drukiem w 1982 r. Tom o objętości 42,7 arkuszy wydawniczych zawiera opracowania o 274 towarzystwach regionalnych. Redaktorem naukowym tomu jest Leon Łoś, część hasłową opracował zespół pod kierunkiem B.Krajewskiej-Tartakowskiej w składzie: B.Krajewska-Tar-takowska, J.Kuijata, Urszula Rudzka, Jadwiga Tejwan. Indeksy opraco-wały: J.Grabowska, B.Krajewska-Tartakowska, J.Kurjata; Bibliografię— J.Kurjata i U. Rudzka.
W tomie Ш zastosowano układ geograficzny: hasła zamieszczono w układzie alfabetycznym według nazw województw, a w ich obrębie — według nazw towarzystw. Ich treść zawiera informacje o towarzystwach i piśmiennictwie dokumentującym ich działalność wedhig stanu na rok 1980 i została opracowana zgodnie ze schematem przyjętym w tomie I Słownika i uzupełniona o adresy towarzystw i zasięg terytorialnego od-działywania. W części dotyczącej form działania i zadań statutowych szczególnie dużo uwagi poświęcono tym kierunkom pracy towarzystw, które obejmowały prace naukowe i popularyzatorskie prowadzone samo-dzielnie, przy współpracy innych ośrodków naukowych lub tylko inicjo-wane i popierane przez poszczególne towarzystwa.
W części hasłowej Ш tomu Słownika zabrakło haseł o 17 towarzy-stwach regionalnych, których zarządy nie nadesłały materiałów o ich działalności, a brak piśmiennictwa uniemożliwił przygotowanie opraco-wania tekstów przez zespół Pracowni Słownika.
Prace nad Słownikiem... 209 Integralną częścią tomu są: Aneks, Bibliografia i Indeksy (osób, nazw towarzystw i instytucji)..
Aneks jest rejestrem 223 pozycji w układzie alfabetycznym. Są to istniejące obecnie w kraju towarzystwa kultury, m.in. plastyczne, muzy-czne, przyjaciół sztuk pięknych, nie zakwalifikowane do zamieszczenia w części hasłowej publikacji, gdyż nie prowadzą działalności naukowej i popularnonaukowej bądź zostały utworzone w ostatnim okresie przygoto-wywania tomu do druku (w latach 1978-1980) i nie zdążyły rozwinąć szerszej działalności.
Bibliografia prac ogólnych o regionalnych towarzystwach kultury ma charakter selekcyjny i obejmuje 140 ważniejszych pozycji. Podstawą jej opracowania były najważniejsze źródła, bibliografie, m.in. „Bibliografia Zawartości Czasopism", „Przewodnik Bibliograficzny", „Polska Bibliog-rafia Naukoznawstwa i Technoznawstwa", „Nauka Polska", a także doku-menty życia naukowego i katalogi Biblioteki PAN w Warszawie, Biblioteki Narodowej i innych bibliotek naukowych.
Tom П Słownika
Tom ten jest poświęcony polskim towarzystwom naukowym i upo-wszechniającym naukę działającym w przeszłości na ziemiach polskich w granicach historycznych.
Ze względu na warunki polityczne, w jakich działały niektóre towarzy-stwa w XIX w. i na początku naszego stulecia, a także z powodu frag-mentaryczności zachowanej dokumentacji źródłowej i wynikających stąd problemów w dokonaniu podziału towarzystw na naukowe i upowsze-chniające, Biblioteka PAN w Warszawie podjęła i systematycznie rozsze-rzała prace w zakresie sporządzania w miarę pełnego rejestru towarzystw naukowych i upowszechniających naukę istniejących w przeszłości, gro-madzenia informacji o zachowanych źródłach archiwalnych i dokumen-tacji bibliograficznej, a następnie wytypowania autorów poszczególnych opracowań i przygotowywania syntetycznych haseł.
Prace nad tym tomem są szczególnie trudne i wymagają zespolenia wysiłku wielu placówek i środowisk naukowych z terenu całego kraju. Zapoczątkowano je w 1974 г., przystępując do opracowania wstępnej kartoteki towarzystw, stanowiącej podstawę dalszych prac.
Jest ona rezultatem przeprowadzonych przez Bibliotekę PAN w War-szawie szerokich badań w bibliotekach i archiwach, a także wynikiem współpracy z ponad 1Ш placówkami naukowymi z terenu całego kraju, i
210 В. Krajewska-Tartakowska
indywidualnymi badaczami podejmującymi w swych pracach tematykę społecznego ruchu naukowego i oświatowego. Są to: liczne placówki Polskiej Akademii Nauk, szkoły wyższe, biblioteki naukowe (Narodowa, Towarzystwa Naukowego Płockiego im. Zielińskich, Poznańskiego To-warzystwa Przyjaciół Nauk, Śląska, Centralna Biblioteka Rolnicza, Głów-na Biblioteka Lekarska, CentralGłów-na Biblioteka Wojskowa) i publiczne (wojewódzkie i miejskie), archiwa centralne (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych) i terenowe, muzea, zarządy towa-rzystw istniejących obecnie. Dzięki współpracy podjętej przez wymienio-ne placówki i instytucje, które dokonały m.in. weryfikacji sporządzonych przez Bibliotekę PAN w Warszawie wykazów towarzystw działających w poszczególnych regionach kraju i znacznych uzupełnień informacji za-wartych w tych wykazach dot. zmian nazw i okresów działania towa-rzystw, w wielu przypadkach istniejących krótko i mających niewielki zasięg oddziaływania, możliwe było sporządzenie w miarę pełnej karto-teki towarzystw o zamkniętej historii działających na ziemiach polskich. Liczy ona około 1300 pozycji i podlega stałej weryfikacji i uzupełnianiu.
Przy sporządzaniu kartoteki wykorzystano wyniki prac badawczych i dokumentacyjnych, prowadzonych w bibliotekach i archiwach byłego ZSRR przez zespół pracowników Biblioteki PAN w Warszawie i Biblio-teki Akademii Nauk byłego ZSRR w Petersburgu na podstawie porozu-mienia o współpracy obu bibliotek zawartego w 1976 r. i dwukrotnie przedłużanego (do 1990 г.). Dzięki tej współpracy zebrano materiał do rejestracji około 100 towarzystw z terenu Wilna, Lwowa, Mińska i innych miast położonych na wschodnich kresach II Rzeczypospolitej oraz mate-riały o działalności wielu z nich. W wyniku przeprowadzonych w Wilnie kwerend w Bibliotece Naukowej Uniwersytetu Wileńskiego, Bibliotece Akademii Nauk Litwy oraz Republikańskiej (objęły te prace działy: Rękopisów, Rzadkiej Książki i in.) oraz w Archiwum Historycznym Wilna zebrano cenne materiały źródłowe, takie jak: statuty, sprawozdania, ustawy, dotyczące około 70 towarzystw naukowych i oświatowych, dzia-łających w przeszłości na ziemiach polskich i poza ich granicami, wśród nich XIX i XX-wieczne polonika. Uzupełnieniem badań prowadzonych w Wilnie są prace wykonane przez pracowników Biblioteki Akademii Nauk w Petersburgu w archiwach i bibliotekach lwowskich: Państwowym Archiwum Historycznym, Archiwum i Bibliotece Uniwersytetu. Wzbo-gacą one bazę dokumentacyjną tomów П i IV Słownika. Zebrany materiał dotyczy 108 towarzystw z terenu Lwowa i wymaga wnikliwej weryfikacji. Całość zgromadzonych w wyniku dotychczasowych prac materiałów ma
Prace nad Słownikiem... 211 ogromną wartość historyczną; stanowią one w wielu przypadkach jedyne źródło informacji o działalności danego towarzystwa i mimo różnego stopnia kompletności są cennymi źródłami uzupełniającymi i weryfikują-cymi nasze dotychczasowe informacje oparte na polskich zbiorach archi-walnych. Dzięki tym pracom wiele źródeł wprowadzono po raz pierwszy do obiegu naukowego.
W pracach nad rejestracją towarzystw o zamkniętej historii przyjęte zostały szerokie kryteria polskości i naukowości; zgodnie z nimi Słownik winien objąć, obok towarzystw naukowych, również ten nurt aktywności społecznej, który istniał i rozwijał się obok życia naukowego kraju, jednocześnie popularyzował osiągnięcia placówek naukowych inicjując opracowywanie nowych tematów. Podobnie jak w tomie Ш dotyczącym współczesności, w tomie П zamieszczone zostaną opracowania o różnego typu stowarzyszeniach i towarzystwach regionalnych i lokalnych (miłoś-ników oświaty, pomocy naukowej, przyjaciół bibliotek), które istniały w przeszłości i swą działalnością przyczyniały się do rozwoju nauki polskiej i upowszechnianiu jej wyników. Aktywizowały one miejscowe środowi-ska we współpracy z regionalnymi placówkami naukowymi i oświatowy-mi, gromadziły materiały źródłowe, sprawowały opiekę nad zabytkami.
Słownik nie obejmie licznej grupy towarzystw oświatowych, działają-cych w przeszłości w zakresie oświaty elementarnej lub tzw. ludowej, oświaty przedszkolnej, stowarzyszeń kulturalnych, samopomocowych i studenckich, które nie prowadziły jakiejkolwiek pracy w dziedzinie popu-laryzacji wiedzy.
Przy uwzględnieniu szerokich kryteriów polskości w Słowniku znajdą się opracowania o towarzystwach działających na terenach historycznie polskich, które skupiały obywateli państwa polskiego i reprezentowały polską naukę i oświatę.
Kwalifikując towarzystwa do П tomu Słownika brano pod uwagę warunki historyczne, w jakich realizowały one zadania statutowe i jakie były formy ich pracy. Za przyjęciem szerokich kryteriów naukowości przemawiał fakt, że część z nich działała w okresie niewoli narodowej, gdy rozwój życia naukowego napotykał bardzo poważne trudności. Dzia-łalność towarzystw, podobnie jak innych instytucji naukowych i kultural-nych, wiązała się z koniecznością obrony i popierania kultury narodowej. W latach, gdy nie istniał mecenat naukowy i kulturalny instytucji państwo-wych, towarzystwa bywały jedynymi polskimi placówkami, które podej-mowały zadania naukowe- połączone z celami patriotycznymi. Towarzystwa prowadziły działalność odbiegającą od zadań zapisanych w
212 В. Krajewska-Tartakowska
statucie, pod akcją samopomocową ukrywały pracę oświatową i upowsze-chnianie wiedzy. Gromadziły księgozbiory, zbierały i opracowywały do-kumenty historyczne, organizowały odczyty i wykłady publiczne.
Przyjęto, że tom II Słownika obejmie działające w przeszłości polskie towarzystwa naukowe ogólne, specjalistyczne — zajmujące się wybrany-mi dziedzinawybrany-mi nauki, a także towarzystwa popularyzujące wiedzę, sto-warzyszenia naukowo-techniczne i znaczną część towarzystw oświatowych. Poza nielicznymi towarzystwami, które posiadają zachowa-ną dokumentację i piśmiennictwo o ich pracy, dorobek większości z nich nie został dostatecznie upowszechniony. Rozproszenie dokumentów reje-strujących działalność (statuty, sprawozdania, protokoły posiedzeń), z których część przechowywana w zbiorach prywatnych uległa zniszczeniu w latach drugiej wojny światowej, utrudnia opracowanie wielu tematów monograficznych. Fakty te wpłynęły na włączenie do Słownika opraco-wań o części towarzystw oświatowych.
Cele uprawiania nauki jako samoistnej wartości pojawiły się wśród towarzystw tworzonych w drugiej połowie XVIII wieku i początkach XIX. Zjawisko to wystąpiło na terenie zaboru austriackiego, gdzie dzięki auto-nomii przyznanej w 1867 r. powstały lepsze warunki do rozwoju nauki i kultury polskiej. Utworzona w 1872 г., jako kontynuator Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, Akademia Umiejętności skupiła uczonych z trzech zaborów i była nieoficjalnym reprezentantem nauki polskiej. Na terenie ziem polskich, które znalazły się w granicach zaboru rosyjskiego, podobne funkcje spełniało Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Po 1918 r. i zmianach w organizacji nauki polskiej, większość towarzystw utraciła rolę przodujących ośrodków naukowych kraju i w poszczególnych regio-nach (Warszawa, Wilno, Lwów, Poznań). Niezależnie od tego powstało wiele nowych, wśród nich instytuty o charakterze towarzystw. Po przerwie wojennej i wznowieniu działalności przeżywały one wiele trudności, część uległa rozwiązaniu, inne utraciły osobowość prawną i zostały przekształ-cone w oddziały towarzystw ogólnopolskich. Dotyczyło to zwłaszcza towarzystw reprezentujących nauki społeczne, m.in. towarzystwa filozo-ficzne, socjologiczne, statystyczne.
Ze względu na trudności ze zgromadzeniem całości materiału do II tomu Słownika, który ukaże się w trzech odrębnych częściach, oraz z przyjęciem jednolitego dla całego tomu układu, postanowiono publikować materiały o towarzystwach działających w przeszłości w miarę ich groma-dzenia. Hasła będą zamieszczane w każdej części w następującym ukła-dzie: 1. towarzystwa naukowe w porządku przyjętym dla tomu I
Prace rad Słownikiem 213 (towarzystwa ogólne, specjalistyczne i naukowo-techniczne); 2. towarzy-stwa upowszechniające naukę, wśród nich oświatowe.
Każda z części tomu II, o objętości 40-45 arkuszy wydawniczych, zostanie zaopatrzona w indeksy: osób, nazw towarzystw i instytucji, topograficzny. Niezależnie od tego zostanie opracowany indeks zbiorczy dla całego tomu, który zamieszczony będzie w ostatniej części.
Pierwsza część tomu II zawiera opracowania o towarzystwach nauko-wych i upowszechniających naukę, zgromadzone w pierwszym okresie prac. Przygotowania tej części zostały zakończone w czerwcu 1987 r. kiedy to maszynopis został przekazany do Wydawnictwa Ossolineum. Publikacja o objętości 45,7 arkuszy wydawniczych ukazała się w druku w początkach 1990 r. Redaktorem naukowym jest Barbara Sordylowa, część hasłową opracował zespół pod kierunkiem Barbary Krajewskiej-Tartako-wskiej w składzie: Krystyna Góra-Szkaradek, Joanna Grabowska, Barbara Krajewska -Tartakowska, Joanna Kuijata. Indeksy opracowały: Krystyna Góra-Szkaradek, Barbara Krajewska-Tartakowska, Joanna Kuijata, Bar-bara Szymaniak. Koncepcję układu tomu, teksty przedmowy i wybranych haseł opiniowała Rada Redakcyjna powołana dla tomu П pod przewod-nictwem prof. Czesława Madajczyka w składzie; Janusz Albin, Barbara Bieńkowska, Wojciech Gasparski, Bolesław Górnicki, Edward Hałoń, Barbara Krajewska-Tartakowska, Kazimierz Krzos, Leon Łoś, Józef Mię-so, Zbigniew Nowak, Eugeniusz Olszewski, Jerzy Róziewicz, Barbara Sordylowa, Krystyna Stachowska, Jerzy Wisłocki. Całość tomu, obejmu-jącego materiały wstępne i hasła opiniowali do druku recenzenci:
Bole-sław Górnicki, Wojciech Gasparski i Jerzy Róziewicz.
Część 1 tomu II zawiera opracowania o 199 towarzystwach, wśród których znalazły się: pierwsze polskie towarzystwo archeologiczne — Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych w Szamotułach zało-żone w 1840 г., i pedagogiczne — Powszechne Towarzystwo Pedagogi-czne im. Ewarysta Estkowskiego założone w 1848 r. w Poznaniu, a także jedno z pierwszych towarzystw przyrodniczych — Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, utworzone w Krakowie w 1883 r.
Obok towarzystw o długim okresie działania i poważnym dorobku naukowym, organizacyjnym i wydawniczym znajdują się towarzystwa-efemerydy z terenu Wielkopolski. W związku z tym hasła nie są jednolite; oprócz większych opracowań omawiających organizację i działalność towarzystw, zawierających prawie pełną dokumentację źródłową i bibli-ograficzną, znalazły się hasła niewielkie, zawierające bardzo niekomplet-ne informacje o towarzystwie.
214 В. Krajewska-Tartakowska
Przyjęty podział haseł w obrębie części 1 jest umowny, o miejscu danego towarzystwa w poszczególnych działach decydowała przewaga określonych zadań lub form działania.
W grupie 26 towarzystw naukowych o charakterze ogólnym, które były otwarte dla wszystkich dyscyplin naukowych, są opracowania o najbar-dziej zasłużonych towarzystwach, takich jak: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie (1800-1832), Polska Akademia Umiejętności (1872-1952), Towarzystwo Naukowe Warszawskie (1907-(1872-1952), Towarzystwo Naukowe Krakowskie (1815-1872), Towarzystwo Naukowe we Lwowie (1920-1939), Kasa im. Mianowskiego (1881-1951), a także o towarzy-stwach noszących nazwy instytutów, o zasięgu regionalnym, podejmują-cych badania nad dziejami Pomorza, Śląska, Warmii i Mazur (Instytut Śląski, 1934-1948; Instytut Mazurski, 1945-1948). W tej grupie zamiesz-czono również hasła o pierwszych towarzystwach powstałych w XVIII wieku, a także o towarzystwach „przyjaciół nauk" powstałych w XIX wieku (Towarzystwo Przyjaciół Nauk Lubelskie, 1818-1930); Towarzy-stwo Przyjaciół Nauk na Śląsku, 1892-1939) i następnych, utworzonych w latach międzywojennych i po wojnie.
Wreszcie zamieszczono hasło o Komitecie Porozumiewawczym (1931-1959), pełniącym rolę federacji wobec czterech tzw. towarzystw akademickich: Polskiej Akademii Umiejętności, Towarzystwa Naukowe-go WarszawskieNaukowe-go, Towarzystwa NaukoweNaukowe-go we Lwowie i Polskiej Akademii Nauk Technicznych.
W grupie towarzystw naukowych specjalistycznych wyodrębnione zostały towarzystwa reprezentujące następujące dziedziny nauk: społecz-ne, przyrodnicze, techniczspołecz-ne, rolnicze i medyczne. W dziale nauk społe-cznych są opracowania o 52 towarzystwach, niektóre o nazwach instytutów, o profilu ogólnohumanistycznym, towarzystwa historyczne oraz pierwsze regionalne towarzystwa filozoficzne. Ogromna większość spośród tej grupy towarzystw zakończyła swą działalność w 1939 r. na skutek wybuchu drugiej wojny światowej. Do ich tradycji nawiązują towarzystwa specjalistyczne utworzone po wojnie i istniejące do dziś, a których działalność została przedstawiona w I tomie Słownika.
Dziedzinę nauk przyrodniczych reprezentuje 9 towarzystw, wśród których jest Towarzystwo Nauk Fizycznych założone w 1777 r. w War-szawie. W grupie nauk technicznych znajduje się 7 towarzystw nauko-wych, m.in. Polska Akademia Nauk Technicznych, utworzona w 1920 r. oraz 13 stowarzyszeń naukowo-technicznych, wśród których jedno z pierwszych: Łódzkie Stowarzyszenie Techników Włókienniczych
(1909-Prace пав Słownikiem 215 1939). Zamieszczone w tej części stowarzyszenia istniejące w latach międzywojennych były poprzednikami zrzeszeń skupionych w Naczelnej Organizacji Technicznej (por. tom I Słownika).
Wśród trzech towarzystw rolniczych jest opracowanie o Towarzystwie Ogrodniczym Warszawskim (1884-1939). Licznie reprezentowane są to-warzystwa medyczne (44 toto-warzystwa), do których należą toto-warzystwa ogólnolekarskie, specjalistyczne oraz towarzystwa o charakterze zawodo-wym (Collegium Medicum, 1612-1636; Towarzystwo Wzajemnej Pomo-cy „Farmacja", 1903-1919). Towarzystwa naukowe specjalistyczne тлп. medyczne powstawały poprzez przekształcanie towarzystw zawodowych i popularyzatorskich, a także drogą usamodzielniania się sekcji specjali-stycznych towarzystw ogólnych lub ogólnolekarskich; min. Towarzy-stwo Lekarskie Krakowskie wyłoniło się w 1868 r. z Oddziału Nauk Przyrodniczych i Lekarskich Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Działalność większości towarzystw medycznych przerwał wybuch wojny; część z nich o zasięgu regionalnym istniała do chwili utworzenia w 1951 r. Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, które połączyło je i przekształciło w swoje oddziały terenowe.
Odrębną grupę stanowią towarzystwa upowszechniające naukę (45 haseł). Przyjęte kryteria naukowości pozwoliły zamieścić w tym dziale towarzystwa regionalne podejmujące prace popularyzatorskie, towarzy-stwa pomocy naukowej (Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Wielkopolski im. Karola Marcinkowskiego, 1841-1939; Towa-rzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Ziem Pomorskich, 1848-1948), przyjaciół bibliotek (Towarzystwo Biblioteki Publicznej im-Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, 1907-1962; Towarzystwo Bib-lioteki Publicznej w Warszawie, 1906-1928) i muzeów.
W stosunku do opublikowanych już tomów I i Ш, poświęconych towarzystwom działającym obecnie, w tomie П stosuje się mniejszą selekcję informacji dotyczących form pracy towarzystw, zwraca się uwagę jia rolę mecenatu społecznego, co było specyfiką towarzystw polskich na tle europejskim. Szczególne znaczenie w tomie П ma końcowa część każdego hasła, stanowiąca rejestr zachowanych źródeł (archiwalnych i drukowanych) oraz piśmiennictwa według najnowszego stanu badań.
Oprócz indeksów część 1 tomu П zawiera odsyłacze do haseł zamiesz-czonych w tomach I i III Słownika.
Rownolegle z opracowywaniem materiałów do części 1 tomu П gro-madzone były materiały (noty i dokumentacja bibliograficzna) do dal-szych części tego tomu. Zespół Pracowni Słownika prowadzi własne
216 Ъ. Krajewska-Tartakowska
badania w bibliotekach i archiwach, w których wyniku uzupełnia się i weryfikuje teksty not, dokumentację źródłową i piśmiennictwo oraz opra-cowuje nowe hasła. Podjęto zakończone powodzeniem starania o uzyska-nie dostępu do archiwów Wilna, Kijowa i Lwowa, w których znajdują się materiały dotyczące polskich towarzystw naukowych i upowszechniają-cych naukę.
W latach 1988-92 skoncentrowano się na przygotowywaniu do druku materiałów do części 2 tomu П Słownika. Prace nad tą częścią są obecnie poważnie zaawansowane i zamierzamy w 1993 r. całośc materiału zakwa-lifikowanego do zamieszczenia w tej części przekazać dodruku. Wykaz towarzystw liczy około 200 pozycji i został zaakceptowany przez Radę Redakcyjną. Obejmuje on dużą grupę towarzystw (ponad 80) działających w przeszłości na wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Dla większości towarzystw zakwalifikowanych do zamieszczenia w części 2 tomu II posiadamy różnego rodzaju materiały (noty autorskie, wyniki własnych badań), które mogą stanowić podstawę opracowania haseł. Znaczna część towarzystw została już opracow ana w formie syntetycznych haseł; pozo-stałe wymagać będą dalszego opracowywania na podstawie badań włas-nych pracowników Biblioteki PAN w Warszawie. Należy zwrócić uwagę na poważne trudności związane z opracowywaniem tych materiałów, takie jak fragmentaryczność zachowanej dokumentacji i piśmiennictwa doty-czącego wielu towarzystw, a także przyjęte kryteria naukowości i polsko-ści.
Jednocześnie prowadzone obecnie prace dokumentacyjne dotyczą to-warzystw przewidzianych do zamieszczenia w części 3 tomu П, prawdo-podobnie ostatniej. Powinna ona objąć obok haseł o towarzystwach, również aneks, tj. rejestr towarzystw, które — podobnie jak w tomie 1П — nie spełniały przyję^ch dla Słownika kryteriów polskości i
naukowo-ści, lub gdy brak jakiejkolwiek dokumentacji o ich działalności. Ponadto ostatnia część tomu П powinna zawierać, niezależnie od indeksów dla tej części, również indeksy zbiorcze dla całości tomu П. Chodzi bowiem o to, aby w jednym tomie zamieścić całość indeksów dotyczących towarzystw o zamkniętej historii; indeksy nazw towarzystw i instytucji pozwalają prześledzić całokształt zmian organizacyjnych nazw towarzystw na prze-strzeni dziejów.
Prace nad Słownikiem.. 217
Tom IV Słownika
Tom Słownika zamykający publikację, poświęcony będzie polskim towarzystwom naukowym i upowszechniającym działającym obecnie i w przeszłości poza terenami ziem polskich (towarzystwa polonijne). Zgod-nie z przyjętą koncepcją powinny się w nim znaleźć te spośród towarzystw polonijnych, które obok realizacji swych podstawowych zadań statuto-wych przyczyniają się do rozwoju nauki polskiej poprzez upowszechnia-nie jej osiągnięć, popieraupowszechnia-nie badań i finansowaupowszechnia-nie wydawnictw naukowych oraz prowadzenie własnej działalności wydawniczej.
Są tu też towarzystwa prowadzące działalność oświatową, a także stowarzyszenia o celach narodowo-patriotycznych. Prace nad tym tomem są najmniej zaawansowane.
Przeprowadzona została wstępna kwerenda biblioteczna, obejmująca podstawowe pozycje bibliograficzne dotyczące dziejów Polonii, tj. bibli-ografie poloników, prasy i czasopism polonijnych w poszczególnych krajach, opracowania syntetyczne i prace monograficzne dotyczące wy-branych zagadnień z dziejów Polonii oraz artykuły poświęcone poszcze-gólnym towarzystwom i stowarzyszeniom.
W rezultacie przeprowadzonych prac dokumentacyjnych sporządzony został wstępny wykaz towarzystw polonijnych liczący ponad 700 pozycji, który stanowi punkt wyjścia do prowadzenia dalszych prac badawczych nad historią towarzystw polonijnych.
Biblioteka PAN w Warszwie, zdając sobie sprawę ze szczególnych trudności związanych z opracowaniem tego tomu, a jednocześnie rozu-miejąc potrzebę uwzględnienia w Słowniku również dziejów towarzystw polonijnych jako swoistych ambasadorów nauki i kultury polskiej, zwró-ciła się w 1977 r. z propozycją współpracy do placówek naukowych w kraju zajmujących się m.in. dziejami Polonii: Instytutu Badań Polonijnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Zakładu Badań nad Polonią Zagraniczną PAN w Poznaniu, Instytutu Historii PAN, Instytutu Historii Nauki, Oświa-ty i Techniki PAN, Polonijnego Centrum Kulturalno-Oświatowego Uni-wersytetu im. M.Curie-Skłodowskiej i Towarzystwa Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia".
Zorganizowano w Bibliotece PAN w Warszawie posiedzenie przedsta-wicieli wymienionych placówek, a także przedstaprzedsta-wicieli samodzielnych bibliotek PAN. Przyjęto na nim propozycje dotyczące zakresu tematycz-nego tomu, schematu hasła o towarzystwie polonijnym, kryteriów doboru towarzystw, a także omówiono formy współpracy wymienionych
placó-218 В. Krajewska-Tartakowska
wek nad publikacją. Od ich przedstawicieli oczekujemy pomocy w zakre-sie uzupełnienia i weryfikacji wykazu towarzystw polonijnych, a także w opracowywaniu haseł lub ustalaniu autorów.
Przebieg wstępnych prac nad IV tomem Słownika i plany ich rozwinię-cia zostały również zaprezentowane przez przedstawicieli Biblioteki PAN w Warszawie na plenarnym posiedzeniu Komitetu Badania Polonii PAN w dn. 29 marca 1978 r. Zwrócono uwagę na poważne trudności związane z zebraniem materiału i opracowaniem dziejów towarzystw polonijnych. Obok problemów wspólnych dla wszystkich tomów Słownika dalsze są związane z rozproszeniem materiałów źródłowych i piśmiennictwa, a także z ich specyfiką.
Przygotowanie tego tomu możliwe będzie przy szerokiej współpracy placówek podejmujących w swych badaniach tematykę polonijną i licz-nych ośrodków polskich działających za granicą, w tym z zarządami towarzystw działających obecnie, a także z uczonymi polskiego pocho-dzenia. Widzimy potrzebę przeprowadzenia badań w polskich archiwach, m.in. Towarzystwa „Wspólnota Polska", Ministerstwa Spraw Zagranicz-nych, a także wykorzystania materiałów nie opublikowaZagranicz-nych, m.in. spra-wozdań z badań polskich uczonych nad tematyką polonijną.
Niezbędne będzie również przeznaczenie odpowiednich środków na realizację zamierzeń.
Zintensyfikowanie prac dokumentacyjnych nad wymienioną proble-matyką w ramach Biblioteki PAN w Warszawie będzie możliwe po zakończeniu prac nad tomem П Słownika, a najwcześniej po wydaniu części drugiej tego tomu.
Zakończenie
Od zakończenia prac nad tomami I i Ш, poświęconymi towarzystwom działającym obecnie, aż do chwili obecnej, prowadzone są prace doku-mentacyjne obejmujące kartoteki towarzystw i materiały bibliograficzne dotyczące nowo powstających towarzystw; rejestruje się również piśmien-nictwo o towarzystwach zamieszczonych w dwóch wymienionych to-mach. Materiały te mają służyć opracowaniu i wydaniu w przyszłości, po zakończeniu prac nad całą edycją, suplementu do L i i Ш jako odrębnej pozycji wydawniczej. Według stanu nakoniec 1991 r. materiały dotyczące towarzystw naukowych, głównie specjalistycznych, utworzonych po roku
1976 liczą ponad 60 pozycji, a bibliografia ich działalności — ponad 80 pozycji. Są to towarzystwa, które rozpoczęły działalność bądź wznowiły
Prace nad Słownikiem 219 ją po wieloletniej przerwie. Część spośród nich posiada już pewien
doro-bek naukowy i wydawniczy. Wśród towarzystw naukowych ogólnych są to: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, które wznowiło działalność w 1981 г.; Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe utworzone w 1978 r. i rozwijające aktywną działalność dzięki m.in. współpracy .z warszawskim środowiskiem naukowym. Wśród towarzystw naukowych specjalistycz-nych warto wskazać nowe: Polskie Towarzystwo Bibłiologiczne (1989, Warszawa), Polskie Towarzystwo Heraldyczne (1988, nawiązuje do dzia-łalności Polskiego Towarzystwa Heraldycznego istniejącego w latach
1906-1939), Polskie Towarzystwo Medycyny Nuklearnej (1984), Polskie Towarzystwo Statystyczne (1981).
Dla suplementu do III tomu zgromadzony materiał obejmuje ponad 40 towarzystw upowszechniających naukę, głównie regionalnych towa-rzystw kultury utworzonych w latach 1980-1990, zaś piśmiennictwo im poświęcone liczy ponad 60 pozycji.
Gromadzenie materiałów do suplementów, jak również do tomów II i IV jest kontynuowane.
Opracowania zamieszczane w poszczególnych tomach Słownika, jak również bogata dokumentacja zgromadzona w Bibliotece PAN w Warsza-wie, a odnosząca się do dziejów społecznego ruchu naukowego na zie-miach polskich, jest z jednej strony rezultatem współpracy z licznymi placówkami i indywidualnymi badaczami, a z drugiej stanowi wynik szeroko rozwiniętych i wielowątkowych prac naukowo-dokumentacyj-nych prowadzonaukowo-dokumentacyj-nych przez zespół Pracami Słownika Polskich Towarzystw Naukowych w Bibliotece PAN w Warszawie (wiele haseł jest jej autor-stwa).
Równolegle z materiałami autorskimi wykorzystuje się wyniki włas-nych badań w zbiorach archiwalwłas-nych i biblioteczwłas-nych. Chodzi bowiem o możliwie pełne udokumentowanie dorobku poszczególnych towarzystw, a także o rejestrację zachowanej spuścizny źródłowej, która stanowić może podstawę wielu badań szczegółowych nad dziejami społecznego ruchu naukowego.
