Myśliński, Jerzy
"Pitaval prasy polskiej na Śląsku w
XIX stuleciu : redaktorzy i wydawcy
przed sądem", Joachim Glensk, Opole
1992 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 32/4, 120-121
120
RECENZJE I OMÓWIENIAtem atyce, nie uchylali się od pokazania różnych uwikłań prasy Śląskiej w polsk o-niem ieck ie kon flikty narodow ościow e, czy też w, niekiedy bardzo złożone, relacje zachodzące pom iędzy kościołem katolickim a szeroko rozumianą polskością. Zw łaszcza prowokowały do dyskusji np. próby wpaso- wyw ania „ew olucji dziennikarstwa śląskiego do etapów rozwoju prasy w 4 5 -leciu ”, a je szc z e bar dziej zaskakujące, chociaż związane z tematem, stwierdzenie, iż w „początkach Polski Ludowej m ieliśm y po raz pierw szy w naszej historii dw uwładzę i rów nolegle funkcjonujące przeciw staw ne system y informacyjno-prasowo-propagandowe, sterowane zdalnie z Londynu i M oskw y” (s. 106). N ie jest w szak że zadaniem recenzenta zastępowanie dyskusji, wypadnie w ięc poprzestać na z w ięz łej informacji i dw óch refleksjach ogólniejszej natury.
Zgodnie z charakterem sesji referenci skupili się przede w szystkim na historii prasy polskiej na Śląsku, przedstawiając na ogół udane zarysy jej dziejów w XIX w. i na początku X X w., II R zeczy pospolitej, podczas okupacji hitlerowskiej, a także — mniej udane — po 1945 r. W kilku referatach om ów ione zostały pisma śląskie zgrupowane w edług kryterium św iatopoglądow ego (katolickie, so cjalistyczne), a naw et przyjętej formuły redakcyjnej (popołudniówki). Ciekawe, unikające nadm ie rnie drobiazgowej opisow ości i nieznośnych tasiem cowych wyliczanek nazw isk bądź tytułów, były w ystąpienia dotyczące zw iązków prasy z książką polską na Śląsku czy też popularyzowania przez nią folkloru i poezji. D o bardziej odkrywczych należał referat p ośw ięcony kalendarzom górnośląs kim w idzianym z perspektywy dwustulecia. W ogóle należy obiektyw ie przyznać, że obfitość in fo rmacji o historii i warunkach egzystencji czasopism polskich na Śląsku, w iele trafnych prób u syste m atyzowania ich dziejów i syntetycznych ocen ich znaczenia i roli, dokonyw anych niekiedy w kontekście m iejscow ej prasy niem ieckiej, czyni z publikacji 200 lat... ważną i potrzebną pozycję, do której będzie m usiał zajrzeć każdy historyk prasy polskiej. Wydanie publikacji naukowej zaw sze należało do przedsięw zięć niełatwych, a w warunkach w olnego rynku stało się arcytrudne. Toteż, po pokonaniu rozlicznych przeszkód i uzyskaniu m ożliw ości wydaw niczych, należałoby chyba daną publikację opracować staranniej, a przynajmniej spełnić elementarne w ym ogi edytorskie. N iestety, tom 2 0 0 lat., pozbaw iony jest w szelkich indeksów, a także not o p oszczególnych autorach.
Druga nasuwająca się refleksja została już częściow o zasygnalizowana. Trudno doprawdy w yob razić sobie poważną sesję czy w ogóle spotkanie naukowe bez rzeczowej dyskusji. Jeżeli w Opolu do niej doszło, to należało ją zam ieścić chociażby w streszczeniu, nawet kosztem niektórych przydługich referatów, a jeżeli zabrakło na nią czasu, świadczy to o fatalnym zaplanowaniu całej imprezy.
Sesja 2 0 0 lat p r a s y p o lsk iej na Śląsku, chociaż zorganizowana z okazji jubileuszu, miała nauko w e ambicje, co zresztą potwierdził poziom w ygłoszonych na niej referatów. Niem niej spełniła je tylko połow iczn ie, bow iem prawda naukowa rodzi się podobno jedynie w żywej w ym ianie zdań, zaciekłych sporach, burzliwej dyskusji.
Ładnym gestem było p ośw ięcenie publikacji pamięci zmarłego prasoznawcy śląsk iego — Józe fa Mądrego.
a ś
Joachim G l e n s k , P ita v a l p ra s y p o lsk iej na Śląsku w XIX stuleciu. R edaktorzy i w yd a w cy
p r z e d sądem , O pole 1992, ss. 248. Instytut Śląski w Opolu.
Zasłużony badacz prasy polskiej na Śląsku wydał kolejną książkę o prześladowaniach prasy polskiej na Śląsku w XIX wieku. Publikację tę, tym razem w nakładzie 800 egz. techniką typogra ficzną, należy traktować łącznie z powstałą w cześniej, lecz wydrukowaną w znacznie m niejszym nakładzie 300 egz., rozprawą habilitacyjną autora pt. O graniczenia w olności p ra s y p o lsk ie j na G ór
nym Śląsku (na p rzeło m ie XIX i X X wieku), Opole 1989, ss. 556. Ta ostatnia książka wydana była
techniką „małej poligrafii” i trafiła wyłącznie do profesjonalistów. Źle się stało, iż wydaw ca nie dokonał próby scalenia tej ogromnej monografii i udostępnienia jej szerszem u gronu czytelników , którzy na pew no zainteresowaliby się tym znakom icie napisanym dziełem . Pow inno ono ukazać się w atrakcyjnej szacie graficznej, z ilustracjami,indeksami oraz streszczeniam i w język u niem ieckim . Tym czasem rzecz wydano nader oszczędnie, bez indeksów i bez rozm ieszczenia materiału doku m entacyjnego w tekście obydwu książek.
Redakcja czuje się zwolniona ze szczegółowego omawiania Pitavalu, jako że pom ieściliśm y już szczegółow y rozbiór rozprawy Joachima Glenska wydanej w 1989 r. Pitaval bowiem jest ujęty w
podob-RECENZJE I OMÓWIENIA
121
ny jak poprzednia publikacja sposób, operuje tym samym zasobem źródeł i takie same nasuwają się autorowi konkluzje. W Pitavalu autor poszerzył swe rozważania o prasę polską Śląska austriackiego (ściślej: wydawaną na Śląsku Cieszyńskim), ale ograniczył się do drugiej połowy XIX w. W omawianej książce jest kilka powtórzeń: powtórzony został rozdział V („Gazeta Opolska" na cenzurowanym), część rozdziału VII (Stosunek w ładz pruskich do p ra sy „katolickiej” wydawanej p rzez Adam a Napieralskiego) oraz część rozdziału IV (Neutralizacja raciborskiego ośrodka radykalizmu narodowego), który wzboga cony został o nowe uwagi. Zabieg ten wydaje się jednak ze wszech miar celow y ze względu na konie czność „zaokrąglenia” tematu oraz z uwagi na praktyczną niedostępność książki z 1989 r.
Joachim G lensk udowodnił, że w bardzo liberalnym system ie prasowym Prus można b yło zna leźć „praworządne” metody skutecznego zwalczania niewygodnej dla w ładz prasy polskiej. W tym sen sie je g o obydw ie książki stanowią prawdziwą „białą księgę” prześladowań prasy polskiej w yda wanej pod władzą Prus i Austrii.
J. M .
Elżbieta G o n d e k , P rasa i literatura w Zagłębiu D ąbrowskim 1 8 9 7 — 1918, K atowice 1992, ss. 138/2/, bibl. sum. rez. indeksy. Uniwersytet Śląski.
W rozwijających się badaniach nad czasopiśm iennictw em drugiej p ołow y X IX i X X w. uwagą darzy się przede w szystkim prasę wydawaną w dużych centrach prasowych, na ziem iach znajdują cych się pod zaborami rosyjskim i austriackim, w Królestwie Polskim, mniej natomiast badacze interesują się prasą regionalną (prowincjonalną?), ukazującą się np. na Śląsku czy Zagłębiu D ą browskim . D opiero ostatnie lata przyniosły znaczny postęp w tych badaniach (m.in. w spom nieć można o pracach J. Glenska, J. Pośpiecha, F. Szymczaka, M. Przyweckiej-Sam eckiej, J. Réitéra, I. Sochy, J. Ratajewskiego). D o grona autorów zajmujących się Zagłębiem Dąbrowskim dołączyła niedawno E lżbieta Gondek, która napisała z dużą kompetencją interesującą książkę traktującą o pra sie i literaturze tego regionu w latach 1897 — 1918. W zbudzić m oże ona zaciekaw ienie nie tylko historyków prasy, ale też badaczy życia literackiego. I to nie tylko z powodu problem ów i tematów, jakim i się zajęła, ale także z uw agi na zastosow ane metody. W ięk szość d otych czasow ych prac m iała charakter studiów historycznoprasowych, natomiast Elżbieta Gondek w pracy swej w ykorzy stuje nie tylko metody historycznoprasowe i prasoznawcze, ale także stosow ane w badaniach histo rycznoliterackich i w zakresie socjologii kultury, stąd dodatkowa atrakcyjność książki. U dokum en towała w niej obraz kultury literackiej Zagłębia Dąbrowskiego, jednego z niew ielu now oczesnych okręgów przem ysłow ych i robotniczych w zaborze rosyjskim. Szeroko zarysowała obraz prasy tego regionu, ukazując jej historię i zawartość, wypełniając pewną lukę w naszej w iedzy o prasie na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Dodać trzeba, że prasa rozwijała się tu dynam icznie w wyniku szybkiego tempa urbanizacji i wzajem nych powiązań organizmów m iejskich, szczególn ie w X X w.
Ważna to książka, bow iem historia regionu zagłębiowskiego w stopniu nierównomiernym doku mentowana była przez badaczy. Wypadnie zgodzić się z autorką, że „główną uwagę skoncentrowano na problemach świadom ości politycznej robotników oraz osiągnięciach przem ysłowych” (s. 8). Zaga dnienia kultury podejmowano marginalnie, a dzieje prasy lokalnej czy też regionalnej nie m iały dotąd syntetycznego opracowania i nie wykraczały poza etap wstępnego spisu dokumentacyjno-bibliografi- czn ego1 czy też przyczynków2 lub wzmianek w monografiach historii prasy ogólnopolskiej3.
1 S. W a l i ń s k i , C zasopiśm ienn ictw o Z agłębia D ąbrow skiego (1 8 9 7 — 1939). P róba b ib lio g ra
fii, „Ziemia Będzińska”, 1969, s. 107 — 128.
2 M.in. A. G a r l i c k a , Sosnow iecka „ Isk ra ” w spraw ozdan iach K azim ierza D agn ana ( I — II
1915), „Rocznik Historii Czasopiśm iennictwa Polskiego”, 1965, z. 1 s. 230 — 238; E. G o n d e k , P rasa Z a głębia D ąbrow skiego ja k o p rzyk ła d w ydaw nictw lokalnych, [w:] Studia nad p iśm ien n ict wem Śląskim , red. A. Jarosz, K atowice 1988, s. 115-137; Z. M a j c h r z y c k i , Z p rz e s zło śc i p r a s y m ło d zieżo w ej Zagłębia. N a p rzyk ła d zie „M łodzi id ą ”, „Ziemia Będzińska”, 1972, s. 1 6 4 — 182.
3 Np. A. G a r l i c k a , P rasa w K rólestw ie Polskim p o d okupacją niem iecką (191 5 -1 9 1 8 ), [w:]
Prasa p o lsk a 1 8 6 4 — 1918, red. J. Łojek, Warszawa 1976, s. 272-291; Z. K m i e c i k , P ra sa p o lsk a w rew olucji 1905 — 1907, Warszawa 1980; Z dziejó w p o lsk iej p ra s y robotn iczej 1879 — 1948, red.
