Alicja Kulecka (Warszawa)
ARCHIWALIA FIZYKÓW POLSKICH XX W.
„Zdarza się niekiedy, że nauka nabiera znaczenia dla dziejów świata: nie z po-wodu konsekwencji technicznych lecz przez przemianę myślenia. To właśnie stało się z fizyką w pierwszej tercji dwudziestego wieku."1.
1
Pretekstem do niniejszych rozważań, odnoszących się do archiwaliów fizyków polskich XX wieku stało się prowadzenie kwerend w celu gromadzenia danych do International Catalog of Sources for the History of Physics and Allied Sciences (ICOS). Katalog ten powstaje w ramach programu zbierania informacji o źródłach do historii fizyki. Jest on zrealizowany przez American Institute of Physics (Amerykański Instytut Fizyki)2. Instytut ten powstał w 1931 r. jako instytucja wspólna kilku amerykańskich towarzystw naukowych. Celem Instytutu było pro-wadzenie badań z zakresu nauk fizycznych3. W 1997 r. głównymi towarzystwami członkowskimi były: The American Physical Society, Optical Society of America, Acoustical Society of America, The Society of Geology, American Association of Physics Teachers, American Crystallographic Association, American Astronomi-cal Society, American Association of Physicists in Medicine, American Vacuum Society, American Geophysical Union. W skład Instytutu wchodziło również wiele innych towarzystw mających status członków stowarzyszonych. Karta ka-talogowa, wykorzystywana w programie gromadzenia informacji dotyczących
źródeł do historii fizyki, obejmowała m.in. następujące dane: miejsce przechowy-wania archiwaliów, nazwę zespołu bądź tytuł kolekcji, stan zachoprzechowy-wania, wielkość, informacje dotyczące proweniencji, publikacje o tych materiałach, dane odnoszące się do występujących w nich języków (o ile wśród archiwaliów znajdowała się dokumentacja w innym niż polski języku), sygnaturę archiwalną, krótką historię zespołu (w przypadku pochodzenia urzędowego) lub biogram (w przypadku archiwów osób fizycznych). Następna grupa danych dotyczyła bardziej szczegó-łowego opisu materiałów. Znalazły się w niej: rodzaje dokumentacji ze szczegól-nym uwzględnieniem zapisków naukowych, dzienników, pamiętników, najważniejsze materiały dokumentujące kontakty uczonego z różnymi instytucja-mi oraz jego korespondencja, w tym przypadku elementem interesującym były nazwiska korespondentów.
W ramach współpracy w realizacji tego programu Instytut Historii Nauki PAN (do 1992 r. Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki) przeprowadził kwerendy w poszukiwaniu materiałów archiwalnych z zakresu historii fizyki i nauk pokrew-nych XX w. Założenia metodyczne ICOS precyzowały, iż obiektem zainteresowa-nia powinny być archiwalia dotyczące nauk fizycznych następujących specj alności : fizyka, astronomia, chemia fizyczna, geofizyka. W przypadku innych specjalności warunkiem włączenia w krąg kwerend było badanie procesów fizy-cznych. Program ICOS-AIP został sformułowany pod koniec lat osiemdziesiątych. Kwerendy Instytutu rozpoczęto na przełomie 1989/1990 r. Zainicjował je prof.dr Jerzy Dobrzycki. W pierwszym ich etapie przeprowadzono poszukiwania w pub-likowanej literaturze dokumentacyjnej, informującej o zasobie instytucji groma-dzących archiwalia naukowe. Następnie przeprowadzone zostały, na prośbę Instytutu, przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych kwerendy w zasobie archiwów państwowych. Poszukiwaniami objęto archiwalia dotyczące osób znaj-dujących się na sporządzonym przez Instytut zbiorze nazwisk uczonych. Wyni-kiem jej było wskazanie na najważniejsze materiały odnoszące się do osób upra-wiających nauki fizyczne: fizykę, astronomię, chemię fizyczną i geofizykę.
Przeprowadzone kwerendy wykazały, iż ze względu na proweniencję wyróżnić można następujące rodzaje materiałów: 1) archiwalia pochodzenia urzędowego, 2) pochodzenia prywatnego. W tej drugiej grupie zdecydowanie dominowały archiwa osobiste poszczególnych uczonych. W pierwszej grupie materiałów po-chodzenia urzędowego ważną rolę odgrywa dokumentacja tworzona przez admi-nistrację centralną szkół wyższych zarówno w pierwszym dwudziestoleciu XX w., jak i okresie międzywojennym oraz po 1945 r. Jest ona przechowywana w
Ar-chiwum Głównym Akt Dawnych i ArAr-chiwum Akt Nowych. Na szczególną uwagę zasługują następujące zespoły: C.K.Ministerstwo Wyznań i Oświaty (К. k. Mini-sterium für Kultus und Unterricht)4, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego (1917-1939)5, Ministerstwo Oświaty (1945-1962)6, Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego (Ministerstwo Szkół Wyższych i Nauki) (1950-1960)7. Nieco dokumentacji znajduje się również w Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa (1918-1922)8. W aktach C.K. Ministerstwa Wyznań i Oświaty znajdują się archiwalia dotyczące galicyjskich szkól wyższych: uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, uczelni technicznych i rolniczych .W Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa istniejącej w latach 1918-1922 znalazły się m.in. akta dotyczące spraw oświaty i kultury, a wśród nich kwestie przyznawania i fundowania stypendiów. W istniejącym w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Departamencie Nauki koncentrowały się sprawy z zakresu organizacji i zarządza-nia szkołami wyższymi. Z tego też powodu zespół ten zawiera również dokumen-tację dotyczącą przyznawania tytułów i stopni naukowych. Archiwalia z tego zakresu zawierają najczęściej: protokóły posiedzeń komisji zajmującej się tymi kwestiami, opinie, recenzje działalności naukowej, materiały biograficzne, wśród nich życiorysy. W niektórych teczkach osobowych gromadzone były również materiały dotyczące działalności uczonego także po mianowaniu go na stanowisko naukowe. Archiwalia Ministerstwa Oświaty z lat 1945-1962 zawierają akta De-partamentu Nauki, w których odzwierciedlenie znajdują także sprawy wiążące się ze szkolnictwem wyższym. W aktach Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego (Mi-nisterstwo Szkół Wyższych i Nauki) znalazły się akta Centralnej Komisji Kwalifi-kacyjnej dla Pracowników Nauki. Ministerstwo to zostało połączone w 1966 r. z Ministerstwem Oświaty w Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Wśród archiwów uniwersyteckich, przechowujących akta z XIX i XX w., wskazać przede wszystkim należy na Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Drugą, o wiele istotniejszą z punktu widzenia potrzeb katalogu grupę materiałów, stano-wiły archiwa osobiste uczonych. Zawierają one bardzo często materiały stanowią-ce niepowtarzalne zapisy refleksji naukowych. Archiwa osobiste uczonych, określane również mianem „spuścizn archiwalnych", „papierów", „materiałów", „akt" genetycznie związane są z działalnością poszczególnych osób. Materiały te, w ujęciu metodyki archiwalnej, traktowane są jako zespoły archiwalne pochodze-nia prywatnego9.
Zgodnie z tymi zasadami, archiwalia te są scalane, następnie podlegają syste-matyzacji oraz rzeczowej klasyfikacji. W ramach tych prac tworzone są grupy: materiały działalności naukowej, organizacyjnej, biograficzne, korespondencja. Wewnątrz większych grup tworzone są podgrupy. Działalność ta podporządko-wana jest tworzeniu efektywnego systemu informacyjnego o tych materiałach. W działach rękopisów bibliotek, do których również trafiają te materiały, trakto-wane są one w odmienny sposób. Nie jest dokonytrakto-wane ich scalanie ani też sy-stematyzacja i klasyfikacja rzeczowa. Wyodrębniane są jednostki akcesji zawierające
opisy tych materiałów o różnym stopniu szczegółowości. Widoczne są również trudności z normalizacją tych opisów. Zgodnie z teoriami archiwalnymi, na miano „spuścizny" (archiwum) zasługuje grupa materiałów reprezentatywnych dla twór-czości i działalności naukowej uczonego10. W związku z tym, pod pojęciem tym najczęściej występuje grupa różnorodnych materiałów. W przypadku zgromadze-nia materiałów jednorodnych np. pamiętników, dzienników lub korespondencji nie można mówić o archiwum uczonego, lecz zaledwie jego fragmencie. Działal-ność biblioteczna ukierunkowana też była często na gromadzenie tego typu mate-riałów. Zgodnie z aktualnie obowiązującą ustawą archiwalną z 1983 г., materiały te stanowią część państwowego zasobu archiwalnego pod warunkiem, iż ich twórcy należeli do grona osób, które wniosły trwały wkład w budowę państwa polskiego".
Archiwa państwowe ukierunkowane na gromadzenie dokumentacji pochodze-nia urzędowego z reguły nie posiadają w swoim zasobie tego rodzaju materiałów lub też ich udział w strukturze ich zasobu jest niewielki. Znajdują się one w działach rękopisów poszczególnych bibliotek oraz w Archiwum PAN. Najczęściej wystę-pującymi rodzajami dokumentacji w archiwum osobistym są: rękopisy zarysów wstępnych wersji prac naukowych, materiały warsztatowe: wypisy z literatury, dokumentacja prowadzonych doświadczeń, materiały dokumentujące działalność uczonego w różnych instytucjach oraz kontakty z nimi, materiały biograficzne: pamiętniki, dzienniki, zapiski osobiste lub naukowe, korespondencja, materiały dotyczące rodziny lub rodu, recenzje, oceny działalności naukowej uczonego. Kwerendy nie objęły natomiast dokumentacji pozaaktowej, zatem materiałów ikonograficznych, taśm dźwiękowych, filmowych itp. Są one gromadzone przez różne instytucje. Wśród archiwów państwowych najwięcej tego typu materiałów znajduje się w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej12.
W grupie dokumentacji pozaaktowej na wskazanie zasługuje seria nagrań dźwiękowych powstałych w wyniku prowadzonej przez historyków fizyki akcji gromadzenia tzw. „źródeł wywołanych". Mianem tym objęte zostały wywiady bądź relacje tworzone przy udziale historyków. Technika tworzenia tego rodzaju materiałów źródłowych polegała na konstruowaniu, w oparciu o wiedzę i stoso-wane w naukach historycznych metody, kwestionariusza pytań skierowanych do osoby o uznanym statusie naukowym, społecznym bądź politycznym. Tak stwo-rzony kwestionariusz był dostarczany wybranej osobie w tym celu by pomógł w pro-cesie określanym przez twórców tych materiałów mianem „odświeżania pamięci" czyli rekonstrukcji wydarzeń z przeszłości. Tworzenie tego rodzaju źródła zakła-dało istnienie, jako nieodzownego warunku odtworzenia czasu minionego, głęb-szej refleksji obejmującej przeszłość. Następnie przeprowadzano wywiad oparty
o dostarczony wcześniej kwestionariusz. Był on zapisywany na taśmie magneto-fonowej. Następnie sporządzano na tej podstawie maszynopis wywiadu.
Koncepcję tworzenia tego rodzaju materiałów źródłowych realizowała i pro-pagowała powołana w 1976r. Komisja Historii Fizyki przy Polskim Towarzystwie Fizycznym kierowana przez prof. Romana S.Ingardena. W ramach tej działalności przeprowadzono kilka wywiadów. Teksty ich z reguły publikowano na łamach „Postępów Fizyki". Pierwszym, inicjującym tą serię, był wywiad przeprowadzony 17 grudnia 1976 r. w gabinecie profesora Aleksandra Jabłońskiego w Collegium Physicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Uczestniczyli w nim prof. R.S.Ingarden oraz doc. Sławomir Kalembka. Wywiad przeprowadzono po uprzednim przygotowaniu polegającym na wcześniejszym dostarczeniu pytań oraz udzieleniu na nie krótkich odpowiedzi. Wywiad nagrano na taśmie. Na podstawie nagrania sporządzono maszynopis wywiadu. W lutym 1977 r. prof. A.Jabłoński autoryzował go. Maszynopis liczył 44 strony . Został przekazany do Pracowni Historii Fizyki Biblioteki Głównej UMK w Toruniu13. Tematem wywiadu były kariera naukowa, praca w różnych ośrodkach uniwersyteckich. Pomiędzy nagra-niem a publikacją wywiadu upłynęło 5 lat. Publikacj a fragmentów zgromadzonych przez Komisję Historii Fizyki PTF nagrań miała z reguły miejsce już po śmierci uczonego. Kolejnym z tej serii wywiadów, publikowanych na łamach „Postępów Fizyki", była rozmowa z prof.Arkadiuszem Piekarą przeprowadzona przez dr Krzysztofa Szymborskiego, pracownika ówczesnego Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, historyka nauki i fizyka zajmującego się problematyką fizyki ciała stałego14. Przesłuchania taśmy i opracowania tekstu dokonała przed publikacją redakcja „Postępów Fizyki". Kaseta z nagraniem rozmowy była prze-chowywana w Instytucie, skąd następnie została przekazana do Archiwum PAN15. Bardzo obszerna rozmowa dotyczyła okresu nauki w szkole średniej, pierwszych eksperymentów z zakresu fizyki, lat studenckich, kontaktów osobistych z wybit-nymi uczowybit-nymi, m.in.prof. Władysławem Natansonem. Prof. A.Piekara nadmienił, iż prof. W.Natanson pisywał do niego piękne i mądre listy. Brak informacji o ar-chiwum prof. Piekary uniemożliwia stwierdzenie, czy korespondencja ta zacho-wała się.Wywiad z tym uczonym przeprowadzono raz jeszcze we wrześniu 1983 r. Tym razem rozmówcami byli: prof. Jan Stankowski, uczeń A.Piekary oraz doc.A.Kujawski. Kopia tej taśmy miała być przekazana do Pracowni Historii Fizyki przy Bibliotece Głównej UMK w Toruniu16. Rozmowa dotyczyła badań prof. A.Piekary prowadzonych w okresie międzywojennym oraz losów i działal-ności w czasie wojny. Kolejnym uczonym, z którym został przeprowadzony wywiad, był prof.Włodzimierz Ścisłowski. Przeprowadził go K.Szymborski dnia 28.01.1977 r. Kasety z jego nagraniem były przechowywane w IHN PAN, skąd następnie trafiły do Archiwum PAN17. Opublikowano fragment tego wywiadu18.
W kwietniu 1977 r. prof. К.Wojciechowski przeprowadził wywiad z prof.Janem Wesołowskim. Dotyczył on studiów oraz pracy w różnych placówkach
uniwersy-teckich19. W czerwcu i listopadzie tego roku K.Szymborski przeprowadził dwie
rozmowy z prof. Szczepanem Szczeniowskim. Kasety z ich nagraniem były
przechowywane w IHN, skąd zostały przekazane do Archiwum PAN20. Rozmowa
dotyczyła czasów szkolnych i uniwersyteckich uczonego21. W listopadzie 1977 r.
K.Szymborski przeprowadził rozmowę z Władysławem Kapuścińskim. Taśmy
z jej nagraniami przechowywane były w IHN22.
Rezultatem przeprowadzonych przez Instytut kwerend było opracowanie kart katalogowych odnoszących się do uczonych zajmujących się badaniami z zakresu astronomii, fizyki, chemii fizycznej, geofizyki : 1 )Tadeusza Banachiewicza ( 1882—
1954), obejmujące archiwalia przechowywane w Archiwum UJ oraz zbiory pry-watne dr J.Kordylewskiego; 2) Czesława Białobrzeskiego (1878-1953), obejmu-jące materiały przechowywanych w Archiwum PAN i w archiwum osobistym T.
Banachiewicza w Archiwum UJ oraz materiały Mariana Smoluchowskiego znaj-dujące się w Bibliotece Jagiellońskiej; 3) Józefa Jerzego Boguskiego (1853-1933), na podstawie relacji rodziny przesłano informację o zaginięciu archiwum tego uczonego w czasie II wojny światowej; 4) Wacława Dziewulskiego (1882-1938), obejmująca materiały przechowywane w Archiwum PAN; 5) Władysława Dzie-wulskiego (1878-1962), obejmująca materiały znajdujące się w Archiwum PAN; 6) Leopolda Infelda (1898-1968), obejmujące materiały Władysława Natansona przechowywane w Archiwum UJ i Bibliotece UJ; 7) Stanisława Kalinowskiego (1873-1946), obejmująca materiały przechowywane w Archiwum PAN; 8) Wło-dzimierza Kołosa (1928-1996), wstępna informacja o materiałach uczonego znaj-dujących się na Wydziale Chemii UW; 9) Bogdana Kamieńskiego (1897-1973), obejmująca materiały znajdujące się w Oddziale Krakowskim Archiwum PAN; 10) Ottona Lumera (1860-1925), profesora Uniwersytetu Wrocławskiego, obej-mująca materiały przechowywane w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego; 11) Tadeusza Miłobędzkiego (1873-1959), obejmująca materiały przechowywane w Ar-chiwum PAN; 12) Władysława Natansona (1864-1937), obejmujące materiały przechowywane w Bibliotece UJ, Archiwum UJ, Archiwum Polskiej Akademii Umiejętności; 13)Henryka Niewodniczańskiego(1900-1958), obejmująca mate-riały przechowywane w Oddziale Krakowskim Archiwum PAN; 14) Jerzego Pniewskiego (1913-1989), obejmująca materiały znajdujące się w Archiwum PAN; 15) Wojciecha Rubinowicza (1889-1974), obejmujące materiały Władysła-wa Natansona przechowyWładysła-wanych w Bibliotece Jagiellońskiej oraz mikrofilmy znajdujące się w Niels Bohr Library przy American Institute of Physics; 16) Marii Skłodowskiej-Curie (1867-1934), obejmująca materiały przechowywane w Mu-zeum Marii Skłodowskiej - Curie; 17) Mariana Smoluchowskiego (1872-1917),
obejmująca materiały tego uczonego przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej; 18) Edwarda Stenza (1897-1956), obejmująca materiały przechowywane w Ar-chiwum PAN; 19) Szczepana Szczeniowskiego (1898-1979), obejmująca mate-riały przechowywane w Archiwum PAN; 20) Jana Weyssenhoffa (1889-1972), obejmująca materiały przechowywane w Oddziale Krakowskim Archiwum PAN; 21) Józefa Witkowskiego (1892-1976), obejmująca materiały przechowywane w Oddziale Poznańskim Archiwum PAN ; 22) Mieczysława Wolfke ( 1883-1947), obejmujące materiały przechowywane w Archiwum PAN i materiały Władysława Natansona znajdujące się w Bibliotece Jagiellońskiej; 23) Zygmunta Wróble-wskiego (1845-1888), obejmująca materiały przechowywane w Archiwum UJ; 24) Józefa Zawadzkiego (1886-1951), obejmująca materiały znajdujące się w Ar-chiwum PAN.
W celu prowadzenia dalszych kwerend w poszukiwaniu archiwaliów dotyczą-cych tej problematyki postanowiono zestawić listę uczonych zmarłych w latach 1945-1995 zajmujących się badaniami z zakresu fizyki. Podstawąjej sporządzenia stała się literatura historyczna o charakterze biograficznym: Biogramy uczonych
polskich, Uczeni polscy1*, kartoteka i zbiór nekrologów przechowywanych w
Ar-chiwum PAN oparty o prasę codzienną24, periodyk Polskiego Towarzystwa
Fizy-cznego ukierunkowany na popularyzację wiedzy fizycznej - „Postępy Fizyki"25.
Sporządzając listę, kierowano się w dużym stopniu kryteriami formalnymi. Z tego powodu znalazły się na niej osoby posiadające status samodzielnego pracownika nauki: doktorzy habilitowani, docenci, profesorowie. Wskazać należy, iż najpeł-niejsza dokumentacja dotyczy lat 1954-1989. Wynika ta z faktu, iż zbiór nekrolo-gów Archiwum PAN najpełniej dokumentuje lata 1954-1989. Nekrologi publikowane w .Postępach Fizyki" dotyczą lat 1950-1996. Na tak skonstruowa-nym zestawieniu, obejmującym samodzielnych pracowników naukowych z zakre-su fizyki zmarłych w okresie 1945-1995, gromadzono jednocześnie informacje o ich archiwach osobistych zebrane na podstawie istniejącej literatury dokumen-tacyjnej. Generalnie wskazać należy, iż brak publikowanych informatorów lub przewodników po archiwach uniwersyteckich ma niekorzystny wpływ na poziom wiedzy o tego typu materiałach. Na podstawie tego zestawienia wynika, iż 18 archiwów osobistych uczonych trafiło do archiwów lub bibliotek oraz literatury informacyjnej(wobec 102 nazwisk znajdujących się na liście).
Poszukiwania archiwaliów fizyków polskich stały się przyczyną skonstruowa-nia i rozesłaskonstruowa-nia ankiety dotyczącej tych kwestii. Została ona skierowana do 19 instytucji prowadzących badania i popularyzujących fizykę. Grupę tą wybrano spośród około 42 instytucji (placówki PAN, instytuty i placówki branżowe,
uczel-nie państwowe), zajmujących się badaniami w tym zakresie26. Instytucje te
Poznań, Wrocław, Toruń). Wpłynęło 7 odpowiedzi. Jest to dość szczupły materiał uniemożliwiający formułowanie szerszych wniosków uogólniających. Wart jest jednak prezentacji ze względu na zarysowujące się niektóre tendencje i stanowiska. Pierwszą obserwacją jest widoczny brak zrozumienia pojęcia „archiwum oso-biste uczonego" w tych placówkach, które posiadają archiwa zakładowe. Jest ono utożsamiane w tych przypadkach z dokumentacją urzędową, najczęściej różnego rodzaju aktami o charakterze osobowym. Być może wynikało to z faktu, iż pole-cenie wypełnienia ankiety otrzymały osoby zajmujące się archiwum zakładowym, ukierunkowane niejako na dokumentację tworzoną w trakcie działalności poszcze-gólnych instytucji. W przypadku placówek nie posiadających archiwów ankieta była wypełniana przez osoby, którym problematyka archiwów osobistych uczo-nych nie była obojętna, najczęściej reprezentantów tej grupy zawodowej. W tej grupie wypowiedzi warto podkreślić niektóre stanowiska. Pierwszym z nich jest stwierdzenie, iż warto gromadzić i przechowywać archiwalia uczonych zatrudnio-nych w placówkach posiadających wysoki poziom naukowy oraz badaczy o wy-sokiej pozycji międzynarodowej. Postulat ten jest zbieżny ze sformułowanym przez archiwistykę kryterium kwalifikacji materiałów archiwalnych, jakim jest
znaczenie twórcy zespołu27. Większość placówek, a ściślej mówiąc
reprezentan-tów środowiska fizyków, jest zainteresowana archiwami osobistymi uczonych. Oceniają oni, iż mają one przede wszystkim znaczenie dla tradycji instytutu lub innej placówki badawczej oraz historii nauki. Ich przydatność dla aktualnie pro-wadzonych badań jest znacznie niższa. Wśród najważniejszych grup dokumentacji stanowiącej archiwa osobiste wymieniane są: prace niepublikowane, dzienniki, pamiętniki, korespondencja, materiały warsztatowe, a wśród nich dzienniki labo-ratoryjne. Elementem zasługującym na uwagę okazała się także dokumentacja zapisana na dyskietkach i dyskach. Istnieje też tendencja, by o zawartości archi-wum osobistego decydował uczony. Archiwa te są niekiedy przechowywane w bi-bliotekach instytucji. Część placówek skłonna jest udzielać pomocy zainteresowa-nym w zabezpieczaniu tych archiwaliów, głównie rodzinom uczonych, o ile te zwracają się do nich w tych sprawach. Częstym powodem, dla którego materiały te nie są zabezpieczane, jest brak odpowiednich funduszy na te cele w budżecie placówki. Fakt ten ma wpływ także na brak odpowiednio wykwalifikowanych osób zajmujących się tymi materiałami. Placówki te rozliczane i oceniane są na podstawie osiąganych efektów naukowych i dydaktycznych nie zaś ilości i jakości nagromadzonej dokumentacji.
Na zakończenie tej części rozważań, wspomnieć należy, iż kwestia ocen odnoszących się zarówno do pozycji i poziomów poszczególnych placówek, jak
i uczonych jest przedmiotem dyskusji na łamach periodyków naukowych28.
kwalifikacji szczegółowej tworzonych i zgromadzonych w archiwach osobistych materiałów. Jedno z kryteriów oceny dorobku i pozycji uczonego na międzynaro-dowym forum naukowym stanowić mogą jego kontakty z Komitetem Nagrody Nobla. Wyróżnić w nich można generalnie 3 pozycje: laureata, nominowanego i nominującego czyli zgłaszającego kandydatury do Nagrody. W opublikowanych danych z Archiwum Nobla z lat 1901-1937 znaleźć można polskie nazwiska. Najwyższą pozycję w tym polskim gronie uzyskała Maria Skłodowska-Curie, laureatka tej Nagrody w dziedzinie fizyki w 1903 r. (wspólnie z Piotrem Curie), nominowana do Nagrody w latach 1902,1903 oraz nominująca w 1905 r. W gronie osób nominowanych do Nagrody w tym okresie znaleźli się: Kazimierz Fajans (1923), Karol Olszewski (1904,1913). Wśród nominujących występowały nastę-pujące nazwiska: Czesław Białobrzeski (1933), Marian Grotowski (1937), Wła-dysław Natanson (1913), Maurycy Rudzki (1913), August Witkowski (1913), Konstanty Zakrzewski (1913). Maria Skłodowska-Curie należała też do laureatów (1911) i nominowanych (1911) w dziedzinie chemii. Podobnie Karol Olszewski występował w gronie osób nominowanych do Nagrody w tej dziedzinie (1913) oraz nominujących (1913). Podobna była sytuacja Kazimierza Fajansa nominowa-nego do Nagrody w tej dziedzinie (1924,1928,1934) oraz nominującego (1924, 1928, 1934)29. Dodać przy tym należy, iż Maria Skłodowska-Curie i Kazimierz Fajans nie osiągnęli swoich wyników w oparciu o krajową bazę naukową. W związ-ku z prowadzonymi poszukiwaniami archiwaliów podjęto próbę określenia kręgu uczonych polskich, którzy znaleźli się w sferze zainteresowań American Institute of Physics. Do tego celu posłużyły kwerendy w czasopiśmie o charakterze popu-larnym wydawanym przez Instytut, jakim jest „Physics Today". Przeprowadzono poszukiwania w dostępnych w Polsce rocznikach. Objęły one lata 1954-199730 a dotyczyły publikowanych na jego łamach nekrologów. We wspomnianym okre-sie (w wymienionych tomach i numerach) odnotowano nazwiska uczonych, którzy byli zatrudnieni w polskich instytucjach naukowych, wykształconych w Polsce, na uczelniach polskich a zatrudnionych w amerykańskich lub międzynarodowych instytucjach naukowych. W grupie tej znaleźli się: Władysław Dziewulski (1962,7), Leopold Infeld (1968, 3), Jerzy Sawicki (1969,2), Wojciech Rubinowicz (1975, 3), Bronisław Kuchowicz (1978,9), Aleksander Jabłoński (1980,11), Krzysztof M. Serkowski (1982,3), Włodzimierz Trzebiatowski (1983,5), Roman J.Wasile-wski (1985,6), Jerzy Mycielski (1986,7), JanPopielaJ.Wasile-wski (1992,12), Włodzimierz Kołos (1997, 6). Czynnikami decydującymi o publikacji nekrologu określonej osoby w „Physics Today" był jej dorobek naukowy oraz jego znajomość w śro-dowisku fizyków amerykańskich.
Zaprezentowane powyżej wyniki kwerend posłużyć mogą do zastoso-wania w archiwalnej praktyce wartościozastoso-wania materiałów kryterium znaczenia
aktotwórcy i historycznej roli, którą pełnił. Przedmiotem szczególnego zaintere-sowania w tym kontekście stać się powinny osoby uzyskujące wysoką pozycję we wszelkiego rodzaju klasyfikacjach międzynarodowych. Kolejnym czynnikiem warunkującym ocenę stać się powinny uzyskiwane wyniki naukowe i działalność organizacyjna, a przede wszystkim występowanie w nich elementów nowych, ory-ginalnych, wcześniej nieznanych. W tym przypadku niezbędne jest korzystanie z wyników badań prowadzonych w zakresie historii nauki. W przypadku archiwa-liów gromadzonych współcześnie bardzo często przejmowanie materiałów do archiwów wyprzedza prowadzenie badań dotyczących określonych dziedzin na-uki, występujących w nich tendencji i działających osób. Ponadto teorie i oceny tworzone w tej dziedzinie wiedzy, podobnie jak w innych, ulegać mogą weryfika-cji. Wypracowywanie kryteriów wartościowania gromadzonych materiałów staje się elementem długotrwałym i stosunkowo trudnym a ponadto mało stabilnym. Ocena poszczególnychrodzajów dokumentacji powstającej w wyniku działalności uczonych prowadzących badania z zakresu fizyki także nie należy do prostych kwestii. Zastosowanie wypracowanych przez archiwistykę polską generalnych metod selekcji i wartościowania materiałów31 nie zawsze prowadzi do rozstrzyg-nięcia wszystkich wątpliwości. Zastosowanie kryterium niepowtarzalności mate-riałów pozwala na zakwalifikowanie do grupy matemate-riałów takich rodzajów dokumentacji, jak: dzienniki, pamiętniki, zapiski osobiste, autobiografie, słowem wszystkich form literatury pamiętnikarskiej, jak i korespondencji. Problemem dyskusyjnym jest jednak kwestia materiałów warsztatowych zmieniających swoją postać wraz z metodologią i metodyką prowadzonych badań. Dokumentacja tego rodzaju nosi zarówno cechy typowości, jak i niepowtarzalności. Oceniając mate-riały powstające w wyniku działalności uczonych, generalnie nie można nie uwzględniać faktu, iż każdy z nich stanowi swoistą indywidualność. Prawidłowe oceny dotyczące wartości tego typu materiałów prowadzić mogą często do konie-czności łączenia studiów z zakresu historii nauki ze studiami źródłoznawczymi.
2
„Nauki przyrodnicze opierają się na eksperymentach, dochodzą do wyników dzięki rozmowom uczestniczących w nich ludzi, którzy naradzają się nad interpre-tacją eksperymentów."32
Na podstawie istniejącej literatury dokumentacyjnej można wskazać, iż archi-wa osobiste fizyków polskich gromadzone są przez archiarchi-wa i działy rękopiśmienne bibliotek. Wśród najstarszych archiwów osobistych tej grupy zawodowej wymie-nić należy materiały Mariana Smoluchowskiego (1872-1917) i Władysława Natan-sona (1864-1937). Pierwsze z nich zostały przekazane do Biblioteki Jagiellońskiej
w 1953 r. przez Zofię Smoluchowską. Zostały one oznaczone odpowiednimi numerami (B J 9345-9453) a informacja o nich została opublikowana33. Materiały zawierają m.in. grupę prac publikowanych i niepublikowanych tego uczonego, odczyty, korespondencję z lat 1893-1917, dzienniki 1890-1896, zapiski i notatki z wykładów, w tym także na Uniwersytecie Wiedeńskim. W gronie koresponden-tów znajdowali się również uczeni światowej sławy, m.in. Max Bom (1914-1916, 2) i Albert Einstein (1908-1912 i b.d., 6). Listy Smoluchowskiego zawarte są także w archiwaliach innych uczonych m.in. historyka mediewisty Stanisława Zakrze-wskiego(1873-1936)34 i historyka prawa Oswalda Balzera (1858-1938)35 Drugim archiwum osobistym przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej są materiały Władysława Natansona. Otrzymały one nr BJ 8989-9021, a informacja o nich została opublikowana36. Zostały przekazane do Biblioteki w 1954 r. przez Wojcie-cha Natansona. Zawartość tego archiwum jest typowa dla uczonego. Znajdują się w nim prace i fragmenty prac, notatki oraz bogata korespondencja. W gronie korespondentów występują również uczeni zagraniczni m.in. Svante Arrhenius (1892,3), Albert Einstein (1915-1917,5), Arnold Sommerfeld (1905-1917 i b.d., 4). Archiwum osobiste tego uczonego jest rozproszone, obok materiałów znajdu-jących się w Bibliotece Jagiellońskiej jego część przechowywana jest także w Ar-chiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego37. W listopadzie 1994 r. ze spuścizny Zyg-munta Grodzińskiego (1896-1982), zoologa, przechowywanej i opracowywanej w Oddziale Archiwum PAN w Krakowie wyodrębnione zostały materiały Włady-sława Natansona. Znalazły się wśród nich m.in. fragmenty podręcznika z zakresu fizyki, notatki, materiały działalności w UJ i AU/P AU, korespondencja z Komite-tem Nobla i zawarta w niej propozycja przyznania Nagrody Nobla Karolowi Olszewskiemu wysunięta przez Natansona (1912). W grupie materiałów biogra-ficznych znalazł się m.in. życiorys, spis prac, dokumentacja członkostwa w towa-rzystwach naukowych. Wśród korespondencji znalazły się m.in. listy od ojca dr Ludwika Natansona, profesora Ignacego Baranowskiego, siostry Zofii z Natanso-nów Bernstein. Dużą część tej spuścizny zajmują materiały dotyczące Elżbiety Baranowskiej, żony Władysława Natansona. Wśród nich znajdują się m.in. jej materiały biograficzne, w tym m.in. metryka urodzenia. Ponadto zawarta w niej jest korespondencja, dokumenty dotyczące jej stryja prof. Ignacego
Baranowskie-go, członka-założyciela Towarzystwa Naukowego WarszawskieBaranowskie-go, w nich m.in. dokumentacja jego kontaktów z TNW. Ponadto w materiałach tych znalazły się dokumenty rodziny Baranowskich, tablice genealogiczne rodziny Natansonów, rodowody tych rodzin38.
Archiwa osobiste są gromadzone również w innych bibliotekach uniwersy-teckich. Do Działu Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego trafiły w 1975 r. materiały Stefana Pieńkowskiego (1883-1953), profesora i rektora tegoż
Uniwersytetu. Zostały one przekazane po śmierci żony profesora przez jej
rodzi-nę39. Archiwum to zawiera bogate materiały wytworzone w trakcie życia i
dzia-łalności naukowej uczonego. Obejmuje ono m.in. notatki do wykładów na Uniwersytecie w Liège o tematyce ogólnej oraz odnoszące się do różnych zagad-nień szczegółowych, m.in. promieni rentgenowskich, struktury materii, bomby atomowej i wodorowej, reaktora atomowego, badania zjawiska Ramana, fotolumi-nescencji. Obok tego znalazły się w nim teksty artykułów, przemówienia okolicz-nościowe, referaty i odczyty z lat 1929-1948, opinie i oceny prac magisterskich, doktorskich i innych prac naukowych absolwentów, materiały dotyczące podróży naukowych do ZSRR i Szwecji (1928-1947). Dużą grupę w archiwum stanowi dokumentacja działalności w różnych instytucjach naukowych. Wśród nich zna-lazły się materiały ilustrujące działalność w Zakładzie Fizyki Doświadczalnej UW (1921-1953), sprawozdania z prac wykonanych w Zakładzie Pomiarów Fizycz-nych w Warszawie (1940-1943), dokumentacja dotycząca działalności w Instytu-cie Fizyki PAN(1951-1953), Polskim Towarzystwie Fizycznym (1928-1953) m.in. referaty wygłaszane na tym forum (1930-1953), uczestnictwa w ogólnopol-skich zjazdach fizyków (1924-1952), działalność w Polskiej Akademii Umiejęt-ności i Towarzystwie Naukowym Warszawskim (kontakty, korespondencja, 1921-1950). Wśród archiwaliów znalazła się również dokumentacja dotycząca kontaktów z Union Internationale de Physique Pure et Appliquée (1947-1952). W archiwum występują także materiały działalności na stanowisku Rektora UW (1925-1926, 1933-1936, 1945-1947) oraz dotyczące nauki, oświaty i kultury w Polsce w latach 1939-1945. W tej grupie znalazły się m.in. zarządzenia władz hitlerowskich w sprawie szkolnictwa wyższego i nauki (1940), zarządzenia De-partamentu Oświaty Delegatury Rządu na Kraj, relacje dotyczące organizacji tajnego nauczania oraz materiały odnoszące się do szkolnictwa polskiego tego okresu za granicą, m.in. spisy uczonych przebywających poza granicami kraju. Wśród archiwaliów S.Pieńkowskiego znalazły się także materiały działalności dydaktycznej w UW (1947-1953), Radzie Szkół Wyższych i Radzie Naukowej przy Ministrze Oświaty, Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej, uczestnictwa w I Kon-gresie Nauki Polskiej oraz dokumentacja związana z budową Centralnego Obser-watorium Astronomicznego (1950-1953), organizacją nauki i szkolnictwa wy-ższego w Polsce (1936-1953), działalności i kontaktów z różnymi redakcjami. Bogata korespondencja objęła szerokie grono polskich i zagranicznych uczonych (nr 2600). Znaleźli się wśród nich m.in.: Włodzimierz Antoniewicz, Czesław Białobrzeski, Bronisław Buras, H.Cobier, H.Crew, Franciszek Czubalski, Marian Danysz, Antoni B.Dobrowolski, Wacław Dziewulski, Władysław Dziewulski, Walery Goetel, Oskar Halecki, B.Hryniewicki, Maksymilian Huber, Leopold Infeld, Aleksander Jabłoński, M.Jeżewski, Fryderyk Joliot-Curie, Irena Joliot-Curie,
Leopold Jurkiewicz, Bogdan Kamieński, Władysław Kapuściński,Wiktor Kemu-la, Zygmunt A.Klemensiewicz, Kazimierz Kuratowski, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Loria, Tadeusz Manteuffel, Leon P.Marchlewski, Józef Mazur, S.Mi-chalski, Bogdan Nawroczyński, Władysław Natanson, J.Nikliborc, Kazimierz Nitsch, Władysław Opęchowski, Jerzy Pniewski, Eugeniusz Romer, Józef Rotblat, Wojciech Rubinowicz, Wacław Sierpiński, Roman Smoluchowski, Leonard Sos-nowski, Wacław Staszewski, Edward Stenz, Władysław Szafer, Szczepan Szcze-niowski, Wojciech Świętosławski, Jan Weyssenhoff, Mieczysław Wolfke, Józef Zawadzki, Stanisław Ziemecki, Antoni Zygmund, Kazimierz Żorawski. W archi-wum uczonego znalazły się ponadto materiały dotyczące jego żony Marii oraz album fotograficzny prezentujący m.in. Zakład Fizyki Doświadczalnej UW. Ar-chiwum zostało uzupełnione listami S.Pieńkowskiego do Stanisława Pasier- biń-skiego.
Dużą kolekcję archiwaliów z zakresu fizyki zgromadziło Archiwum PAN. Wskazać jednak należy, iż w dotychczas wydanych 39 numerach „Biuletynu Archiwum PAN" nie został opublikowany żaden inwentarz materiałów z zakresu fizyki. Był to także powód, dla którego podjęto próbę niniejszej prezentacji tych materiałów. Jednakże w strukturze zasobu udział tych archiwaliów nie jest duży. Stanowi je 14 zespołów pochodzenia prywatnego na ogólną liczbę około 347 zespołów tego typu przechowywanych w Warszawie (1998). W tym zbiorze zespołów archiwalnych, stanowiących rezultat działalności uczonych zaj muj ących się badaniami z zakresu fizyki, znalazły się materiały fizyków działających w dru-giej połowie XIX wieku oraz w okresie międzywojennym. Byli to, Klemens Eugeniusz Dziewulski (1842-1889) i Wacław Dziewulski (1882-1928). Pierwszy z nich pełnił funkcje preparatora przy katedrze fizyki doświadczalnej Szkoły Głównej w Warszawie, następnie w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, był członkiem Komisji Fizjograficznej AU. Drugi z nich był profesorem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, organizatorem Zakładu Fizycznego tej uczelni. Archi-walia ich zostały wyodrębnione z materiałów Władysława Dziewulskiego. Zawie-rały one różnorodną dokumentację odnoszącą się do historii nauki na ziemiach polskich w XIX i XX w.
Najstarsze z materiałów uczonych, którzy zmarli po 1945 г., należały do: Ludwika Wertensteina (1887-1945), profesora Wolnej Wszechnicy Polskiej, kie-rownika Pracowni Radiologicznej TNW; Czesława Białobrzeskiego (1878-1953), profesora UW; Mieczysława Wolfke (1883-1947), profesora Politechniki War-szawskiej. Najwcześniej, bo w 1955 г., zakupiono materiały Wertensteina od jego córki Wandy. W archiwum osobistym tego uczonego wyodrębniono następujące grupy: I. Materiały twórczości naukowej, II. Materiały działalności naukowej, III. Materiały biograficzne, IV. Korespondencja, V. Materiały rodzinne i osób obcych.
W grupie materiałów twórczości naukowej znalazły się także materiały warszta-towe. Stanowiły je notatki laboratoryjne z pobytów w Paryżu i Cambridge (1905-1913,1923,1926-1927). Dokumentacja działalności objęła archiwalia Pracowni Radiologicznej TNW (1913-1939) stanowiące uzupełnienie akt Towarzystwa. W grupie materiałów biograficznych na uwagę zasługuje dziennik uczonego z lat
1941-1944 obejmujący ten okres jego życia, gdy zmuszony był ukrywać się na Węgrzech. Korespondencja stanowiła jedną z cenniejszych grup tego archiwum. W gronie autorów listów znajdowali się m.in. J.Chadwick, M.Skłodowska-Curie, E.Rutherford41.
Archiwum Cz.Białobrzeskiego zakupiono w 1957 r. od siostry uczonego Antoniny Nowakowskiej. Wyodrębniono w nim następujące grupy materiałów: I. Materiały twórczości naukowej, II. Materiały działalności naukowej, III. Materiały biograficzne, IV. Korespondencja, V. Materiały o twórcy spuścizny, VI. Materiały obce, VII. Załączniki42. W zbiorach Archiwum znajduje się również nagranie referatu Włodzimierza Ścisłowskiego poświęconego Czesławowi Białobrzeskie-mu, zatytułowanego „Wkład prof. Czesława Białobrzeskiego do rozwoju fizyki doświadczalnej i teoretycznej", wygłoszonego na Pierwszym Sympozjum Fizyki 25-26.02.197743.
Kolejne archiwum, należące do Mieczysława Wolfke, wpłynęło w 1958 r. w formie daru od jego żony, Krystyny. Następnie zostało uzupełnione darami syna, profesora Karola Wolfke, w latach 1974 i 199444. W posiadaniu syna Karola znajduje się pamiętnik uczonego. W archiwum osobistym tego uczonego wyróż-niono następujące grupy: I. Prace naukowe, II. Materiały działalności naukowo-organizacyjnej, III. Materiały biograficzno-bibliograficzne, IV. Korespondencja z uczonymi, z firmami technicznymi i wydawniczymi. Wśród prac nauko- wych znalazły się także materiały warsztatowe zawierające dokumentację prowadzo-nych doświadczeń.
Kolejne archiwalia zostały zakupione w 1960 r. Należały one do Andrzeja Sołtana ( 1897-1959), profesora UW, Instytutu Badań Jądrowych. Zawierały głów-nie materiały działalności naukowej i organizacyjnej45.Kolejnym archiwum były materiały Wacława Szymanowskiego (1895-1965), profesora m.in. Politechniki Warszawskiej, ministra poczt i telegrafów (1948-1956). Zostały one przekazane w latach 1965-1967 w darze przez żonę, Zofię. Jednocześnie poinformowała ona, iż część archiwaliów przekazała do Działu Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej. W archiwum osobistym tego uczonego wyróżniono następujące grupy: I. Materia-ły twórczości naukowej, II. MateriaMateria-ły działalności zawodowej, organizacyjno-na-ukowej, politycznej, III. Materiały biograficzne, IV. Korespondencja, V. Materiały o twórcy spuścizny, VI. Materiały osób obcych46. W 1966 r. do archiwaliów tych
zostały dołączone materiały uczonego przechowywane w Zakładzie Historii Partii działającym przy ówczesnym Komitecie Centralnym PZPR.
Kolejne archiwum należało do Wacława Staszewskiego (1892-1970), profe-sora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz Uniwersytetów Toruńskiego i Lubelskiego. Zostało ono zakupione w 1972 r. od jego siostry, Henryki Króliko-wskiej47. Wyodrębniono w nim następujące grupy: I. Materiały twórczości nauko-wej, II. Materiały działalności dydaktycznej i organizacyjno-naukonauko-wej, III. Mate-riały biograficzne, IV. Korespondencja, V. MateMate-riały o twórcy spuścizny, VI. Materiały obce48. W grupie materiałów biograficznych tego uczonego znalazły się notatki z wykładów profesora Dawida Hilberta i Emila Weicherta wygłaszanych w latach 1912-1913 na Uniwersytecie w Getyndze oraz wykładów Kazimierza Żorawskiego i Władysława Natansona wygłaszanych (1915-1917) w Krakowie. Obejmują one również pamiętnik uczonego spisywany pod koniec życia. Dotyczył on m.in. okresu dzieciństwa, czasów szkolnych, następnie studiów uniwersytec-kich zarówno w uniwersytetach zagranicznych, jak i w uniwersytecie w Krakowie. W przypadku uniwersytetu w Krakowie dotyczył studiów pod kierunkiem Mariana Smoluchowskiego a następnie Władysława Natansona49.
W następnej kolejności wpłynęło archiwum Stanisława Kalinowskiego (1873-1946), profesoraPW, senatorai posłali Rzeczypospolitej. Zostało ono przekazane partiami w latach 1978, 1980, 1980 przez jego córkę Zofię. Obejmowało ono materiały działalności w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, w tym także Obserwa-torium Magnetycznym w Świdrze, korespondencję w sprawach naukowych, foto-grafie50.
Kolejne archiwum należało do Szczepana Szczeniowskiego (1898-1979), profesora Uniwersytetów Lwowskiego, Wileńskiego, Warszawskiego, Poznań-skiego, Instytutu Fizyki PAN, Politechniki Warszawskiej. Zostało ono zakupione w 1982 r. od żony Eugenii Szczeniowskiej. Wyróżniono w nim następujące grupy.i. Materiały działalności twórcy spuścizny, II. Materiały biograficzne, III. Korespondencja, IV. Załącznik51. W grupie materiałów działalności znalazły się m.in. oceny działalności i dorobku naukowego z lat 1934-1939 fizyków polskich m.in.: Kazimierza Fajansa, Leopolda Infelda, Aleksandra Jabłońskiego, Stanisła-wa Mrozowskiego, Henryka Niewodniczańskiego, Wojciecha Rubinowicza52.
Archiwalia Kazimierza Gostkowskiego (1894-1981), profesora Państwowej Szkoły Technicznej i Politechniki Śląskiej, zostały w 1983 r. przekazane w darze przez jego żonę Helenę. Wyodrębniono wśród nich: I. Materiały twórczości naukowej, II. Materiały działalności zawodowej, III. Materiały biograficzne, IV. Korespondencja, V. Materiały o twórcy spuścizny, VI. Materiały rodowe, VII. Materiały osób obcych53.
Archiwalia Grzegorza Białkowskiego (1933-1989), profesora i rektora Uni-wersytetu Warszawskiego wpłynęły w 1990 r. w formie daru od żony Heleny. Zawierają one głównie notatki uczonego, zapisy wykładów54.
Archiwum Jerzego Mycielskiego (1930-1986), profesora UW zostało przeka-zane w 1991 r. w formie daru jego żony, Doroty. Jest ono bardzo obszerne. Zawiera rękopisy licznych prac uczonego, materiały warsztatowe, dokumentację działal-ności dydaktycznej, wyjazdów zagranicznych, działaldziałal-ności społecznej w UW55.
Archiwalia Jerzego Pniewskiego (1913-1989), profesora UW zostały przeka-zane w 1991 r. przez jego żonę Marię Magdalenę. Dołączony był do nich sporzą-dzony przez nią spis. Jednocześnie podano informację, iż część materiałów pozostała w Instytucie Fizyki Doświadczalnej UW56. Materiały te obejmują
doku-mentację działalności naukowej, dydaktycznej, korespondencję naukową. Materiały Jerzego Rayskiego (1917-1993), profesora Uniwersytetu Jagielloń-skiego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zawierają nadbitki prac tego uczonego oraz wspomnienia najczęściej publikowane, których autorami byli jego przyjacie-le. Zostały one przekazane w 1998 r. przez Zakład Teorii Pola Instytutu Fizyki UJ57.
Oddział Archiwum PAN w Krakowie posiada archiwalia: Mariana Mięsowicza (K 111-65), Władysława Natansona (o czym wspomniano wcześniej),Henryka Niewodniczańskiego(K 111-40) i Jana Weysenhoffa(K 111-83), natomiast Oddział w Poznaniu Stanisława Kielicha(P. III-109).
W archiwum H.Niewodniczańskiego (1900-1968),profesora Uniwersytetów Stefana Batorego w Wilnie, Poznańskiego, Jagiellońskiego, Instytutu Badań Ją-drowych w Warszawie, Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie, nabytym w 1975 r. od żony uczonego Ireny, wyodrębniono następujące grupy: I. Recenzje, II. Materiały działalności naukowo-organizacyjnej, III. Materiały biograficzne, IV. Korespondencja, V. Zjazdy i konferencje, VI. Wycinki prasowe, VII. Materiały o twórcy spuścizny, VIII. Materiały rodzinne, IX. Materiały obce58.
W materiałach Jana Weyssenhoffa(1889-1972),profesora Uniwersytetu w Ge-tyndze, Politechniki w Zurychu, Uniwersytetów Jagiellońskiego i Stefana Batore-go w Wilnie, nabytych w 1985 r. od córki uczoneBatore-go, Krystyny Weyssenhoff-Brożek, wyodrębniono następujące grupy: I. Prace, artykuły, referaty, recenzje, II. Wykłady, III. Materiały warsztatowe, IV. Materiały działalności naukowej, V. Materiały działalności organizacyjnej, VI. Korespondencja, VII. Materiały biogra-ficzne, VIII. Materiały o twórcy spuścizny, IX. Materiały rodzinne, X. Materiały drukowane. W archiwum tym dużo miejsca zajęły wykłady i notatki do wykładów. Znalazły się w nim także notatki J.Weyssenhoffa z wykładów Alberta Einsteina (1919)59.
Na zakończenie tej części rozważań wskazać należy, iż brakuje informacji o losach archiwów osobistych niektórych wybitnych uczonych prowadzących badania z zakresu fizyki. Wskazać tu należy przede wszystkim na dwie osoby: Leopolda Infelda (1899-1968) i Wojciecha Rubinowicza (1889-1974). Wspo-mnienia pierwszego z tych uczonych znajdowały się w posiadaniu jego syna
Eryka60. Możliwe, iż przechowuje on również inne materiały archiwalne ojca.
Dodam, iż Leopold Infeld opublikował sporo swoich wspomnień61.Podsumowując
niniejsze refleksje, warto wskazać na kilka cech archiwów osobistych fizyków polskich. Jedną z nich jest ich rozproszenie. Nierzadkie są przypadki materiałów uczonych przechowywanych w różnych miejscach gromadzenia. Przykładem
mogą być materiały Marii Skłodowskiej zgromadzone w kilku ośrodkach62.
Ko-lejnymi archiwaliami rozproszonymi są materiały Władysława Natansona. Spu-ścizny te wpływają do archiwów na drodze zakupów lub darów. O miejscu ich przechowywania w dużym stopniu decyduje wola bliższej lub dalszej rodziny. Cechy te są typowe dla archiwów osobistych uczonych z innych dziedzin nauki. Podobnie sposób ich opracowywania uwarunkowany jest miejscem ich przecho-wywania. Biblioteki i archiwa stosują odmienne metody ich opracowania. Jednak zarówno w archiwach, jak i bibliotekach celem nadrzędnym opracowania jest przygotowanie tych materiałów do udostępnienia. Wymaga to nadania takiego układu tym materiałom, który stanowiłby podstawę dobrej informacji o nich. Zawartość archiwów jest bardzo zróżnicowana. Z reguły jednak daje się wyodręb-nić podstawowe grupy przewidziane w archiwalnych wytycznych metodycznych, określających zasady opracowania tego rodzaju zespołów. Znajduje się w nich dokumentacja twórczości i działalności naukowej, materiały biograficzne, kore-spondencja.
Archiwa osobiste uczonych z zakresu fizyki z powodu swojego bogactwa dokumentują dorobek fizyki polskiej, jej pozycję na forum międzynarodowym oraz uwarunkowania jej działalności. Stanowią ważny składnik polskiego dzie-dzictwa kulturowego.
Przypisy
1 Słowo wstępne. Carl Friedrich von Weizsäcker Wernerowi Heisenbergowi in
memo-riam, W: W. H e i s e n b e r g : Część i całość, rozmowy o fizyce atomu, (przekł.
K.Napiórkowski, sł. wst. C.F. von Weizsäcker). Warszawa 1987 s. 5. 2 „AIP History Newsletter", vol. XXI no 2 Fall 1989 s. 4.
3 Materiały do historii działalności Instytutu są publikowane na łamach „Physics Today" m.in. H.A.B a r t o n : The story of the American Institute of Physics. „Physics
Today" vol.l0:1957 November s.19-22, w jednym z numerów każdego rocznika „Physics Today" jest publikowane sprawozdanie z działalności Instytutu.
4 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, T.II Epoka
porozbiorowa, (red. i systematyzacja F.Ramotowska). Warszawa 1998 s.653-658 (autor
hasła S.Ciara).
5 Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Przewodnik po zasobie archiwalnym
(red.M.Motas). Warszawa 1973 s.149-151.
6 Tamże s.349. 7 Tamże s.367.
8 Tamże s.29-31.
9 Dorobek metodyczny poświęcony tej grupie archiwaliów jest dość bogaty; wskazać
tu należy na kilka pozycji: Z. K o l a n k o w s k i : Granice spuścizny archiwalnej. „Archeion" t.57:1972 s.53-73; A. P i b e r : Spuścizna archiwalna- jej istota, zawartość,
układ, metody porządkowania. „Archeion" t. 42:1965 s.43-62; Wytyczne opracowywania spuścizn archiwalnych po uczonych (opr. H. D y m n i c k a - W o ł o s z y ń s k a , Z.
K o l a n k o w s k i , S. C h a n k o w s k i , J.A. I g i e l s k i , J. M i z i k o w s k i , E. S z t r a j ), Warszawa 1990.
10 Z. K o l a n k o w s k i : Granice..., s.56.
nS . S i e r p o w s k i , D . M a t e l s k i : Dzieje archiwistyki polskiej. Wybór źródeł,
t.l Poznali 1988 s.208.
1 2 Informacje o materiałach fonograficznych zob.: Taśmoteka Archiwum
Dokumen-tacji Mechanicznej w Warszawie. Dokumentacja dźwiękowa dotycząca lat 1901-1972.
Przewodnik. Warszawa 1989.
1 3 (A. J a b ł о й s к i): Urywki rozmowy z Aleksandrem Jabłońskim o jego drodze
naukowej, (komentarz S.Kalembki). „Postępy Fizyki" t.33:1982 z.1-2 s.69-73; generalnie
o źródłach fonograficznych H. K a r c z o w a : Rozwój form kancelaryjnych i współczesne
rodzaje dokumentów archiwalnych. Dokumentacja wizualna i audialna (Fotografie, filmy, nagrania). Toruń 1979.
14 Od pierwszych kroków w fizyce do odkrycia zjawiska odwrotnego nasycenia
dielektrycznego - rozmowa z prof. Arkadiuszem Piekarą. „Postępy Fizyki" t. 35:1984 z.2
s. 167-179.
15 APAN, Instytut Historii Nauki, W. 799.
16 Rozmowa z Arkadiuszem Piekarą - badaczem zjawisk nieliniowych, inicjatorem
polskich prac maserowych i laserowych. „Postępy Fizyki" t.35:1984 z.3 s.287-303.
17 APAN, Instytut Historii Nauki, W.799.
18 Fragment rozmowy z Włodzimierzem Ścisłowskim. „Postępy Fizyki" t.35:1984 z.6 s.597-599.
19 Rozmowa z Janem Wesołowskim. „Postępy Fizyki" t.34:1983 z.6 s.499-503. 20 APAN, Instytut Historii Nauki, W.799.
22 Fragmenty rozmowy z Władysławem Kapuścińskim. „Postępy Fizyki" t.36:1985 z.2
s.151-159.
23 Biogramy uczonych polskich, cz.III Nauki ścisłe (opr. A. Ś r ó d k a , P. S z c z a
-w i ń s k i ) , Wrocła-w 1986; A. Ś r ó d к a : Uczeni polscy XIX-XX stulecia. T. I, A-G. Warszawa 1994 T.II, H-Ł. Warszawa 1995.
2 4„Życie Warszawy", „Trybuna Ludu", głównie dla lat 1954-1989, niestety nie ma w nim kompletu nekrologów zamieszczanych w tych tytułach prasowych, które powstały po 1989 r. a więc „Gazety Wyborczej",,Życia" itp., przedmiotem gromadzenia nie były także nekrologi publikowane w „Rzeczypospolitej".
25 „Postępy Fizyki" t.l-47:1949)50-1996.
2 6 Dane na podstawie Informatora Nauki Polskiej. Instytucje naukowe 1995/961.2 A, 2B, Warszawa 1996.
2 7 H. R o b ó t k a , B . R y s z e w s k i , A. T o m c z a k : Archiwistyka,.Warszawa 1989 s.38-39.
2 8 Zob. m.in. G. L a b u d a : Kryteria akademickości w społecznym ruchu naukowym, „Nauka Polska. Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój" t.III(XXVIII): 1994 s.919; A. L e -w i c k a - S t r z a ł e c k a , A. S t r z a ł e c k i : Analiza naukometryczna prac członkó-w
Polskiej Akademii Nauk. „Nauka Polska. Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój" t.II(XXVII):
1993 s.27-49; A. L e w i c k a - S t r z a ł e c k a , A. S t r z a ł e c k i : O korzystaniu
z Science Citation Index raz jeszcze. „Nauka Polska. Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój"
t.III(XXVIII) :1994 s.140-152; H. S a m s o n o w i c z : Kryteria akademickości a kryteria
stosowane przez KBN przy rozdziale środków na naukę. „Nauka Polska. Jej Potrzeby,
Organizacja i Rozwój" t.III(XXVIII): 1994 s.28-31; M . S e w e r y r i s k i : Uwagi o
kry-teriach akademickości na tle sytuacji uczelni polskich. „Nauka Polska. Jej Potrzeby,
Organizacja i Rozwój" t.III(XXVIII): 1994 s.20-27; A.K. W r ó b l e w s k i : Jąknie
należy korzystać z Science Citation Index, „Nauka Polska. Jej Potrzeby, Organizacja i
Roz-wój" t.III(XXVIII): 1994 s.125-139.
29 E. С r a w f o r d , J.L. H e i l b r o n , R. U l l r i c h : The Nobel Population
1901-1937. A Census of the Nominators and Nominees for the Prizes in Physics and Chemistry. Berkeley, Uppsala 1987 s.22-25,28,31,47,54-55,57,92,133,153,186-187,
192-193,219,230,233,261,268-269.
30 „Physics Today", vol.7:1954, vol.8:1955 (niekompletny), vol.9:1956, vol.l0:1957, vol.11:1958, vol.12:1959, vol.13:1960, vol.14:1961, vol,15:1962, vol.16:1963, vol.l7:1964 (bez nr 1), vol.l8:1965, vol,19:1966, vol.20:1967, vol.21:1968 (bez nr 12), vol.22:1969 (bez nr 6), vol.23:1970, vol.24:1971, vol.25:1972, vol.26:1973, vol.27:1974 (bez nr 5), vol.28:1975, vol.29:1976, vol.30:1977, vol.31:1978 (bez nr 4,5), vol.32:1979, vol.33:1980, vol.34:1981 (bez nr 3, 9-11), vol.35:1982, vol.36:1983, vol.37:1984, vol.38:1985, vol.39:1986, vol.40:1987 (bez nr 4, 9), vol.41:1988 (bez nr 4), vol.42:1989 (bez nr 12), vol.43:1990 (bez nr 5,11), vol.44:1991 (bez nr 6,11), vol.45:1992 (bez nr 6), vol.46:1993 (bez nr 12), vol.47:1994,vol.48:1995,vol.49:1996 (bez nr 10,11), vol.50:1997 (bez nr 1,2,4,7-9).
3 1 Zob. m.in. H. R o b ó t k a , B . R y s z e w s k i , A. T o m c z a k : Archiwistyka. Warszawa 1989 s . 3 7 ^ 3 .
32 Przedmowa. W: W. H e i s e n b e r g : Część i całość, rozmowy o fizyce atomu
(przekł. K.Napiórkowski, sł.wst. C.F.von Weizsäcker). Warszawa 1987 s.13.
33 Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej Nr 9001-10 ООО, cz.I Nr 9001-9500
(opr. J.Grzybowska, red.J.Zathey), Kraków 1977 s. 248-295.
3 4 3 listy M.Smoluchowskiego do S.Zakrzewskiego, Biblioteka Zakładu Narodowego
im.Ossolińskich Nr 7348 w papierach Stanisława Zakrzewskiego, t.VI Korespondencja, Lata 1903-1936 - informacja na podstawie: Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im.Ossolińskich we Wrocławiu. T. II Rękopisy 7326-11930 (redJ.Turska),
Wrocława 1949 s.2.
3 5 4 listy M. Smoluchowskiego do O.Balzera z lat 1907-1914, Biblioteka Zakładu
Narodowego im.Ossolińskich Nr 7683, Korespondencja Oswalda Balzera, Lata 1879-1932, t.XXXI - informacja na podstawie - Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im.Ossolińskich we Wrocławiu. T. II, Rękopisy 7326-11930 (redJ.Turska),
Wrocław 1949 s.83.
36 Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej Nr 8001-9000, cz.II Nr 8501-9000
(opr. A.Jałbrzykowska, red.J.Zathey), Kraków 1972 s.565-569; Inwentarz rękopisów
Biblioteki Jagiellońskiej Nr 9001-10 ООО (opr. J.Grzybowska). Kraków 1977 s.9-29. 37 Przewodnik po Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego (red. U.Perkowska).
Kra-ków 1998 s.34.
3 8 APAN, Oddział w Krakowie, Materiały Władysława Natansona (1864-1937), sygn КIII-122, teczka zespołu.
39 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Dział Rękopisów, katalog nr 2570, 2571
a-b, 2573-2574,2576, 2577 a-b, 2578-2579,2580 a-e,2581-2593,2594 a-b, 2595 a-c, 2597-2603,2604 a,b, 2605, 3206.
4 0 APAN, Materiały E.Dziewulskiego, III-146; Materiały W.Dziewulskiego, 124; pełniejsza charakterystyka tych archiwów zob. А. К u 1 e с к а : Źródła do historii nauk
ścisłych XIX/XX w. w Archiwum Polskiej Akademii Nauk. „Kwartalnik Historii Nauki
i Techniki" R.43:1998 nr 1 s.85-86.
4 1 APAN, Materiały L. Wertensteina, Ш-25, teczka zespołu; Przewodnik po zespołach
i zbiorach Archiwum PAN (opr. pod kier.Z.Kolankowskiego). Warszawa 1978 s.171;
APAN, Materiały Ludwika Wertensteina, III-25, inwentarz, masz.; charakterystyka nie-których dokumentów i grup dokumentów z tego archiwum zob. А. К u 1 e с к а : Źródła ... s.89-91.
4 2 APAN, Materiały Cz.Białobrzeskiego, 111-43, teczka zespołu; Przewodnik po
zespo-łach i zbiorach Archiwum PAN (opr. pod kierunkiem Z.Kolankowskiego). Warszawa 1978
s.42-43; APAN, Materiały Czesława Białobrzeskiego Ш-43, inwentarz, masz.
4 3 APAN, Instytut Historii Nauki PAN, W.799; druk: „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej" seria С t.23:1979 s.99-103.
4 4 APAN, Materiały M. Wolfie, III-71, teczka zespołu; Przewodnik po zespołach i zbio-rach Archiwum PAN (opr. pod kierunkiem Z.Kolankowskiego). Warszawa 1978
s.175-176; APAN, Inwentarz spuścizny archiwalnej Mieczysława Wolfie, 111-71, masz.; pełniej-sza charakterystyka archiwum zob. А. К u 1 e с к а : Źródła... s.91-94.
4 5 APAN, Materiały A. Sołtana, П1-96, teczka zespołu; Przewodnik po zespołach i zbio-rach Archiwum PAN (opr. Pod kierunkiem Z.Kolankowskiego), Warszawa 1978 s.146.
4 6 APAN, Materiały W.Szymanowskiego, III-161, teczka zespołu; Przewodnik po
zespołach i zbiorach Archiwum PAN (opr. pod kierunkiem Z.Kolankowskiego). Warszawa
1978 s.159-160; APAN, Spuścizna Wacława Szymanowskiego (opr. Pod kierunkiem J.Mizikowskiego), П1-161, masz.
4 7 APAN, Materiały W.Staszewskiego, Ш-203, teczka zespołu; Przewodnik po zespołach
i zbiorach Archiwum PAN (opr. pod kierunkiem ZKolankowskiego). Warszawa 1978 s.148-149.
48 Materiały Wacława Staszewskiego, III-203, APAN, masz.
49 APAN, Materiały Wacława Staszewskiego, III-203, j. 33,38-41.
5 0 APAN, Materiały S.Kalinowskiego, Z.Kalinowskiej, E.Kalinowskiej-Widomskiej,
UI-228, teczka zespołu; pełniejsza charakterystyka zespołu zob. А. К u 1 e с к а : Źródła... s.86-88.
5 1 APAN, Materiały S.Szczeniowskiego, Ш-256, teczka zespołu; J. D u d z i ń s k i : Materiały Szczepana Szczeniowskiego, III-256, Archiwum PAN, masz.
5 2 APAN, Materiały Szczepana Szczeniowskiego, III-256, j.7.
5 3 APAN, Materiały KGostkowskiego, III-260, teczka zespołu; Spuścizna po prof.
Ka-zimierzu Gostkowskim 1894-1981 (opr. Pod kierunkiem J.Mizikowskiego), III-260,
Ar-chiwum PAN, masz.
5 4 APAN, Materiały G.Białkowskiego, Ш-297, teczka zespołu; o archiwum tym zob.
również А. К u 1 e с к а : Źródła... s.94.
5 5 APAN, Materiały J.Mycielskiego, III-300, teczka zespołu; o archiwum tym zob.
również А. К u 1 e с к a : Źródła... s.94-95.
5 6 APAN, Materiały J.Pniewskiego, III-301, teczka zespołu; o archiwum tym zob.
również А. К u 1 e с к а : Źródła... s.95.
5 7 APAN, Materiały Jerzego Rayskiego, III-344, teczka zespołu.
5 8 APAN, Materiały Henryka Niewodniczańskiego sygn. К111-40, spis
przechowywa-ny w Warszawie.
5 9 APAN, Materiały Jana Weyssenhojfa, sygn. К Ш-83, spis przechowywany w
War-szawie.
6 0 Zob. L. I n f e 1 d : W służbie Fizyki. .Postępy Fizyki" t.31:1980 z.2 s.143-149. 6 11.1 n f e 1 d : Erinnerungen an Einstein, Berlin 1969; t e n ż e : Kordian, fizyka i ja. Wspomnienia. Warszawa 1968; t e n ż e : Szkice z przeszłości. Wspomnienia. Warszawa 1964.
62 Korespondencja polska Marii SkłodowskiejCurie 18811934 (орг. К. К a b z i ń -s k a , M . H . M a l e w i c z , J . P i -s k u r e w i c z , J . R ó z i e w i c z ) , W a r -s z a w a 1994;
Korespondencja Marii Skłodowskiej-Curie z uczonymi Europy Środkowej i Wschodniej 1904-1934 (red. J. P i s к u r e w i с z), Lublin 1998.
