Walka z inflacją w Polsce w latach 1918-1927 : rola Władysława Grabskiego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 733. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Tomasz Skrzyński Katedra Historii Myśli Ekonomicznej. Walka z inflacją w Polsce w latach 1918–1927. Rola Władysława Grabskiego 1. Wstęp Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Polska stanęła wobec wielu problemów o charakterze gospodarczym. Jednym z nich była konieczność walki z inflacją. Z programem stabilizacyjnym związane jest przede wszystkim nazwisko Władysława Grabskiego, wielokrotnego premiera i ministra skarbu II Rzeczypospolitej. Jego najbardziej znanym posunięciem było wprowadzenie do obiegu w 1924 r. nowej waluty – złotego. Nazwa ta jest używana po dziś dzień. Działalność Grabskiego wywoływała kontrowersje i była obiektem zażartej krytyki. Zastosowane przez niego środki uznawane były za niewłaściwe, nie obyło się także bez ataków personalnych. Również obrona programu gospodarczego rządu Władysława Grabskiego miała często charakter propagandowy, a przez to nieobiektywny. Obecnie jednak, z perspektywy czasu, można pokusić się o próbę dokonania zarówno obiektywnej oceny osiągnięć Władysława Grabskiego, jak i skali stojących przed nim trudności. 2. Przebieg inflacji Po odzyskaniu niepodległości nowe władze polskie zastały chaos walutowy. Przed 1914 r. na obszarach należących do Polski znajdowały się w obiegu waluty państw–zaborców. Rubel i marka niemiecka były walutami, których wartość odzwierciedlała wartość złota, zaś korona była niewymienialna na kruszec. K_733.indb 217. 1/16/08 2:07:00 PM.

(2) Tomasz Skrzyński. 218. wewnątrz monarchii austro-węgierskiej. W czasie wojny wymienialność walut na złoto została zawieszona, w zamian pojawił się pieniądz papierowy. Dodatkowo, po zdobyciu zaboru rosyjskiego przez państwa centralne, Niemcy w celu odciążenia własnego budżetu z dniem 27 kwietnia 1917 r. wprowadziły do obiegu markę polską . Jej emitentem była specjalnie w tym celu utworzona Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Relacja wymienna względem marki niemieckiej wyniosła jeden do jednego. Waluta ta została wprowadzona, aby ułatwić Bankowi Rzeszy finansowania działań wojennych. Fakt zastania w momencie odzyskania niepodległości w 1918 r. przez nowe władze polskie działającej instytucji emisyjnej przesądził o tym, że marka polska stała się walutą młodego państwa. Formalną tego podstawę stanowił dekret naczelnika państwa wydany 7 grudnia 1918 r. Początkowo zakładano, że marka obowiązywać będzie jedynie w okresie przejściowym i przygotowywano plany powołania banku emisyjnego. Stopniowe wycofywanie z obiegu walut państw zaborczych umacniało jednak markę polską. Proces wprowadzania jednolitej waluty zakończył się dopiero w 1923 r., gdy marka stała się jedynym prawnym środkiem płatniczym na terenie całego kraju. Była ona typowym pieniądzem papierowym, bez pokrycia w kruszcu. Zawierała jedynie obietnicę wymiany na nową walutę w stosunku uchwalonym przez sejm. Od początku istnienia państwa polskiego głównym problemem ekonomicznym była inflacja. Tabela 1 przedstawia jej kształtowanie się w latach 1918–1924. Hiperinflacja miała charakter popytowy i jednocześnie fiskalny. Wynikała przede wszystkim z konieczności nadmiernych – w stosunku do dochodów – wydatków państwa, spowodowanych wojną polsko-radziecką w 1920 r. oraz koniecznością odbudowy i scalenia trzech dzielnic rozbiorowych w jedno państwo w sytuacji olbrzymich zniszczeń dokonanych na ziemiach polskich w czasie pierwszej wojny światowej. Brak wystarczających dochodów w budżecie państwa zmusił kolejnych ministrów skarbu do emisji coraz większej ilości marek polskich, co stało się głównym źródłem jego zasilania. Było to spowodowane z jednej strony niezdolnością znajdujących się w stosunkowo (w porównaniu z okresem sprzed 1914 r.) słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw do sprostania obciążeniom podatkowym, a z drugiej strony – słabością aparatu skarbowego, który nie był w stanie wyegzekwować należnych podatków. W rezultacie odwlekano płacenie podatków bądź wręcz go. E. �� Taylor, Waluta [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, red. S.L. Zalewski, Gebethner i Wolf, Poznań 1929, s. 233.. W. �� Malinowski, Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury, Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932, s. 12. . . K_733.indb 218. E. Taylor, Waluta, s. 234–237. �� Ibidem, s. 241–242.. 1/16/08 2:07:00 PM.

(3) Walka z inflacją w Polsce…. 219. unikano, co w warunkach inflacji powodowało zmniejszenie ich wartości realnej. We współczesnej terminologii ekonomicznej zjawisko to jest określane jako efekt Olivery–Tanziego. Tabela 1. Inflacja w Polsce w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości Obieg (w mln). Data 11.11.1918 r.. 31.12.1918 r.. marek polskich oraz walut zaborczych w markach 8 000,0. Wskaźnik kursu Wskaźnik cen dolara na koniec wskaźnik (1500 hurtowych miesiąca mln marek (styczeń 1914 r. = 1) a (1914 r. = 1) polskich = 1). 9 000,0. 5,33. –. 1,90. –. 26,36. 6,00. 31.12.1919 r.. 15 300,0. 10,20. 31.12.1921 r.. 229 539,6. 153,02. 31.12.1920 r. 31.12.1922 r.. 30.11.1923 r.. 49 361,5. 793 437,5. 32,91. 35 478,30. 31.01.1924 r.. 313 660 000,0. 209 107,00. 31.03.1924 r.. 596 244 000,0. 397 496,00. 29.02.1924 r. 27.04.1924 r.. 125 371 955,0. 528 913 000,0. 570 698 000,0. –. 528,96. 53 217 495,0. 31.12.1923 r.. –. 2,14. 570. 3 428. 679 437. 83 581,30. 1 423 007. 352 609,00. 2 484 296. 380 465,00. 2 423 218. 2 521 667. 2 452 779. 137,99. 702,71. 42 442,0. 872 897,0. 1 502 976,0. 2 267 063,0. 2 220 089,0. 2 220 238,0 2 220 238,0. Wielkość obiegu pieniężnego na ziemiach polskich przed pierwszą wojną światową wyrażona w markach polskich (szacunek E. Taylora).. a. Źródło: W. Malinowski, op. cit., s. 13.. Tabela 2. Dochody i wydatki państwa polskiego w latach 1919–1923 Lata. Wydatki. Deficyt. 1919. 1882 mln. 9385 mln. 7503 mln. 1921. 108 bln. 224 bln. 116 bln. 19 trln. 52 trln. 1920 1922. 1923a. a. Dochody. Bez grudnia.. 10 bln. 480 bln. 64 bln. 925 bln. 54 bln. 445 bln 33 trln. Źródło: S.A. Kempner, Rozwój gospodarczy Polski od rozbiorów do niepodległości, Warszawa 1924, s. 328, za: Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski w latach 1918–1939, KiW, Warszawa 1999, s. 83. . K_733.indb 219. Z. Landau, J. Tomaszewski, op. cit., s. 85.. 1/16/08 2:07:01 PM.

(4) Tomasz Skrzyński. 220. Tabela 3. Wskaźnik zmian kosztów utrzymania w Warszawie w 1923 r. Miesiąc. Wskaźnik (1914 r. = 1). Styczeń. 4 294,5. Marzec. 8 436,4. Luty. Kwiecień. 58,3. 9 283,7. 10,0. 10 485,4. Lipiec. 23 507,9. Sierpień. Wrzesień. Październik Listopad. Grudzień. –. 6 797,7. Maj. Czerwiec. Wskaźnik łańcuchowy (zmiana w porównaniu z poprzednim miesiącem). 15 570,8. 44 931,8. 66 813, 1. 192 111,4. 492 976, 1. 1 270 402,0. 24,1. 12,9. 48,5. 51,0. 91,1. 48,7. 187,5. 156,6. 157,7. Źródło: „Kwartalnik Statystyczny” 1924, nr 1, s. 43, za: J. Tomaszewski, Stabilizacja waluty w Polsce, KiW, Warszawa 1961, s. 17.. Niezmiernie trudno było też uzyskać pożyczki zagraniczne ze względu na brak zaufania do stabilności młodego państwa, podsycany jeszcze przez niechętny Polsce kapitał niemiecki. W tej sytuacji podatek inflacyjny stał się głównym podatkiem płaconym przez ludność. W 1923 r. wyniósł on 5,2 dolara na mieszkańca, pozostałe podatki – 1,8 dolara. Tabela 2 przedstawia kształtowanie się deficytu budżetowego w latach 1919–1923. Hiperinflacja powodowała wzrost kosztów utrzymania. Pogarszały się systematycznie warunki życia ludności. W tabeli 3 zaprezentowano wskaźnik zmian kosztów utrzymania w Warszawie w najgorszym pod tym względem 1923 r. Powodowało to wzrost napięcia, czego przejawem były strajki i niepokoje społeczne. Najtragiczniejszy przebieg miały wydarzenia w Krakowie, Borysławiu i Tarnowie, gdzie w starciach z wojskiem i policją były ofiary śmiertelne. 3. Reformy Władysława Grabskiego Pierwsze projekty uzdrowienia sytuacji gospodarczej autorstwa Władysława Grabskiego pojawiły się już na początku 1923 r., gdy pełnił on funkcję mini. s. 24.. K_733.indb 220. T. Szturm de Sztrem, Żywiołowość w opodatkowaniu: podatek inflacyjny, Warszawa 1924,. 1/16/08 2:07:02 PM.

(5) Walka z inflacją w Polsce…. 221. stra skarbu w rządzie Władysława Sikorskiego. Stabilizacja budżetu miała zostać osiągnięta w ciągu trzech lat. Początkowo, przez pierwsze dwa lata, miał jeszcze występować deficyt budżetowy. Jego finansowanie miało być jednak dokonywane nie przez dodruk marek polskich, lecz podatek majątkowy, wyliczany przez bazujący na złocie miernik oraz pożyczki wewnętrzne. W dalszym etapie miało nastąpić wprowadzenie nowego pieniądza, którego wartość zależałaby od wartości złota. Zanim jednak reformy zostały wprowadzone w życie, gabinet upadł. W jego miejsce powstał rząd tzw. Chjeno–Piasta z Wincentym Witosem jako premierem. Nie był on w stanie przeprowadzić koniecznych reform gospodarczych. Wspomniane powyżej niepokoje społeczne stały się bezpośrednią przyczyną jego upadku. W zaistniałej sytuacji sejm zdecydował się utworzyć ponadpartyjny rząd fachowców pod egidą prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Dnia 20 grudnia 1923 r. na stanowisko premiera po raz drugi w swojej karierze desygnowany został Władysław Grabski. Głównym zadaniem nowego rządu była naprawa finansów państwa i opanowanie inflacji. Jego realizacja miała odbyć się za pomocą następujących środków: – wzrostu zwyczajnych i nadzwyczajnych dochodów budżetu (przede wszystkim podatków), – pożyczek wewnętrznych, – akcji oszczędnościowej. Podstawę prawną reform stanowiły trzy ustawy: 1) o podatku majątkowym z 11 sierpnia 1923 r. (uchwalona na podstawie pierwszego planu reform autorstwa Władysława Grabskiego), 2) o waloryzacji podatków z dnia 6 grudnia 1923 r., 3) o naprawie skarbu i reformie monetarnej z dnia 11 stycznia 1924 r.10 Pierwsze dwie ustawy dawały rządowi prawo do poboru podatku majątkowego w wielkości 1 mld franków w złocie w ciągu trzech lat oraz zapobiegały utracie wartości zbieranych podatków. Ostatnia ustawa nadawała prezydentowi pełnomocnictwa w zakresie naprawy skarbu państwa. Przy jej uchwalaniu nie obyło się bez problemów, ostatecznie jednak, wobec powagi sytuacji gospodarczej, została przez sejm zatwierdzona. Pierwszym celem Władysława Grabskiego było przekonanie opinii publicznej, że nowy rząd jest gotowy do realizacji swojego programu, świadczą o tym jego słowa: „Pierwsze dni po uchwaleniu przez sejm pełnomocnictw nie rokowały nic dobrego. Efekt uchwalenia ich był żaden. (…) W tej sytuacji zdecydowałem się na 10. K_733.indb 221. J. Tomaszewski, op. cit., s. 27. �� Ibidem, s. 28. Ibidem, s. 41.. W. Malinowski, Stabilizacja waluty…, s. 16. ��. 1/16/08 2:07:02 PM.

(6) Tomasz Skrzyński. 222. wydanie komunikatu, że w ciągu lutego i marca płatne będą dwie raty zaliczki na podatek majątkowy, które nie zostaną potrącone z rat należnych w ciągu 1924 r., a tylko w następnych, oraz że od pierwszego lutego zostanie całkowicie wstrzymany druk pieniędzy papierowych na potrzeby Skarbu”11. Z kolejnych posunięć należy wskazać przede wszystkim interwencję na giełdzie, w której efekcie kurs marki polskiej ustabilizował się na poziomie 9,35 mld marek polskich za dolara oraz podniesienie kolejowych taryf przewozowych, co umożliwiło zniesienie dotacji państwowych do PKP. Przeprowadzono także zakrojoną na szeroką skalę akcję oszczędności w aparacie państwowym12. Posunięcia te stworzyły podstawę najważniejszego etapu reform – wprowadzenia nowej waluty. 4. Wprowadzenie nowej waluty W celu wprowadzenia do obiegu nowego pieniądza – złotego, został utwo-rzony Bank Polski. Miał on formę spółki akcyjnej o kapitale wynoszącym 100 mln zł. Otrzymał prawo emisji na 20 lat z możliwością jego przedłużenia. Dekret o jego utworzeniu został wydany 25 stycznia 1924 r.13 Obieg banknotów miał być pokryty w 30% złotem, walutą i dewizami. Pozostałe 70% miało być zabezpieczone wekslami, srebrem, polskimi monetami srebrnymi i bilonem oraz zobowiązaniami skarbu państwa (do wysokości 50 mln zł). Oprócz tego rząd otrzymał prawo emisji bilonu do wysokości 12 zł na mieszkańca oraz przejściowo pieniądza papierowego do wysokości 150 mln zł14. Kurs wymiany marek polskich na złotego wyniósł 1:1 800 000; złoty miał być równy frankowi szwajcarskiemu. Parytet wymiany wobec dolara ustanowiono na poziomie 5,18 zł. Marki przestały być prawnym środkiem płatniczym od 1 lipca 1924 r., choć okres wymiany przedłużono do 1 czerwca 1925 r. Największym problemem okazała się subskrypcja akcji Banku Polskiego. Niechętne rządowi koła gospodarcze starały się powstrzymać od ich zakupu. Poprawa w tym zakresie nastąpiła dopiero na skutek silnego nacisku rządu, który zagroził sankcjami kredytowymi. Z drugiej strony subskrypcja stała się swego rodzaju obowiązkiem patriotycznym. W efekcie okazało się, że przemysł nabył 38,2% akcji, banki 13,7%, urzędnicy i wojsko 12,7%, urzędnicy państwowi 8%, miasta i gminy wiejskie 1,6%, spółdzielnie 2%, Bank Gospodarstwa Krajowego. 11 12. W. Grabski, Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, Warszawa 1927, s. 35–36. �� J. Tomaszewski, op. cit., s. 52–54. ��. �� M.M. Drozdowski, Sukces czy porażka, reformy Władysława Grabskiego 1924–1925 i reformy Leszka Balcerowicza 1989–1991, Omnia, Warszawa 1994, s. 33. 13. 14. K_733.indb 222. J. Tomaszewski, op. cit., s. 78. ��. 1/16/08 2:07:02 PM.

(7) Walka z inflacją w Polsce…. 223. 0,7%, komunalne kasy oszczędności 0,4%, a pozostałe podmioty gospodarcze 22,7%15. 5. Rezultaty reform Wprowadzone reformy początkowo okazały się sukcesem. Inflację udało się opanować. Dane w tabeli 4 obrazują kształtowanie się wskaźnika płac nominalnych i realnych w 1924 r. Rok ten zamknął się nadwyżką budżetową w wysokości 25,6 mln zł. W znacznej mierze powstała ona na skutek dochodów nadzwyczajnych budżetu, wynoszących 288 mln zł16. Z drugiej jednak strony gospodarkę polską dotknęła poinflacyjna recesja. Dotychczasowa, w miarę pomyślna koniunktura wynikała przede wszystkim z polityki protekcjonizmu celnego i premii inflacyjnej. Polski przemysł, w olbrzymim stopniu zniszczony podczas pierwszej wojny światowej, w normalnych warunkach nie byłby w stanie konkurować z przemysłami krajów rozwiniętych pod względem gospodarczym. W sytuacji inflacji i wysokich ceł możliwy był jednak stopniowy wzrost produkcji17. Premia inflacyjna zniknęła w 1923 r. Dodatkowo stabilizacja waluty obnażyła wszystkie braki polskiego przemysłu, np. wysokie koszty produkcji, słabą organizację pracy czy zacofanie techniczne. Tabela 4. Wskaźnik płac realnych i nominalnych w 1924 r. Miesiąc Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień. Płace nominalne Płace realne (pierwsza połowa 1925 r. = 100) (pierwsza połowa 1925 r. = 100) 106,4 119,1 103,1 113,9 101,7 115,2 101,7 117,3 100,0 119,5 95,4 121,5 93,5 117,9 93,3 110,4 93,1 99,1 94,2 92,9 96,7 93,7 99,3 95,3. Źródło: J. Tomaszewski, op. cit., s. 125.. 15 16 17. K_733.indb 223. �� M.M. Drozdowski, op. cit., s. 33.. W. Malinowski, op. cit., s. 17. ��. Z. Landau, J. Tomaszewski, op. cit., s. 90. ��. 1/16/08 2:07:03 PM.

(8) Tomasz Skrzyński. 224. W rezultacie (przyjmując 1923 r. za 100%) produkcja spadła w 1924 r. do 83,5%, a w 1925 r. do 85,9%18. Największą porażką reform była jednak nieskuteczna akcja ściągania podatku majątkowego. Na tym tle rząd popadł w konflikt z przemysłem. Z zaplanowanych 330 mln zł udało się ściągnąć jedynie 60 mln zł19. Koła gospodarcze z organizacją przemysłowców Lewiatan kwestionowały politykę zwiększania dochodów budżetowych tym sposobem. Część ekonomistów uważała, że zamiast tego należy prowadzić politykę większych oszczędności budżetowych oraz uzyskać kredyty zagraniczne. Rząd prowadził działania w tym kierunku. Wobec braku zaufania do Polski udało się uzyskać jedynie stosunkowo niewielkie pożyczki na bardzo złych warunkach. Pierwsza to tzw. pożyczka dillonowska, od nazwy amerykańskiego banku, który jej udzielił, druga włoska, tzw. tytoniowa, oraz trzecia, tzw. zapałczana, udzielona przez szwedzki koncern Ivana Krugera. Dały one budżetowi Polski netto 39,5 mln dolarów20. Władysław Grabski preferował uzyskiwanie mniejszych kredytów, uzyskiwanych na gorszych zasadach, lecz bez żadnych warunków politycznych. 1924 r. był rokiem nieurodzaju. Spowodowało to wzrost cen żywności oraz konieczność jej importu z zagranicy. To z kolei wpłynęło niekorzystnie na bilans płatniczy Polski, który w 1924 r. zamknął się niewielką nadwyżką 3,8 mln zł, a w 1925 r. deficytem w wielkości 68,4 mln zł21. Sytuację dodatkowo pogarszała wojna celna z Niemcami, rozpoczęta na początku 1925 r. Odczuł ją zwłaszcza przemysł górnośląski. Eksport polskiego węgla zmniejszył się z 2,7 mln ton w pierwszej połowie 1925 r. do 18 tys. ton w drugiej22. W sytuacji kryzysu pojawiło się bezrobocie, które w 1925 r. przekroczyło 210 tys.23 Wszystko to wpłynęło na ponowne pogorszenie się sytuacji budżetu państwa. W 1925 r. deficyt wyniósł 138 mln zł24. Aby go pokryć, rząd musiał ponownie uciec się do emisji pustego pieniądza, tym razem pod postacią bilonu. Jego emisja przekroczyła zaplanowane 12 zł na głowę mieszkańca. Znów pojawiła się inflacja. Źle układały się także stosunki międzynarodowe. Traktat z Locarno, gwarantujący nienaruszalność jedynie zachodniej granicy Niemiec, odebrano jako porażkę rządu, choć jest wątpliwe, aby w zaistniałej sytuacji można było nie dopuścić do jego podpisania. Bezpośrednią przyczyną upadku gabinetu Władysława Grabskiego była jednak niezgoda prezesa Banku Polskiego Stanisława Karpińskiego na 18 19 20. Ibidem, s. 123.. W. �� Malinowski, op. cit., s. 18.. M.M. Drozdowski, op. cit., s. 44. ��. �� J. Piekałkiewicz, Bilans płatniczy Polski [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, red. S.L. Zalewski, Gebethner i Wolf, Poznań 1929, s. 257–259; przy kursie 1 dolar = 8,914 zł. 21. 22 23 24. K_733.indb 224. Z. Landau, B. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, PWN, Warszawa 1995, s. 175. �� Ibidem, s. 175.. W. Malinowski, op. cit., s. 18. ��. 1/16/08 2:07:03 PM.

(9) Walka z inflacją w Polsce…. 225. dalszą interwencją giełdową w celu podtrzymania kursu złotego. Odmowa miała miejsce 12 listopada 1925 r. Następnego dnia rząd podał się do dymisji25. 6. Kontynuacja reform i ostateczne ustabilizowanie waluty Po odejściu Grabskiego nowym premierem został Aleksander Skrzyński. Funkcję ministra finansów otrzymał w jego gabinecie Jerzy Zdziechowski, który przedstawił plan dalszej walki z inflacją. Za główną przyczynę inflacji uznano deficyt budżetowy. Plan zakładał poprawę dochodów państwa i redukcję wydatków budżetowych. Wprowadzono nowe podatki pośrednie, takie jak podatek obrotowy od towarów luksusowych, od przemiału mąki pszennej itp. Zwiększono podatki pośrednie i bezpośrednie (wyjątek stanowił np. podatek majątkowy). Planowane podwyżki miały przynieść budżetowi dochody w wysokości 195 mln zł. Redukcję wydatków budżetowych zakładano na poziomie 73 mln zł. Jej źródłem miały być przede wszystkim oszczędności w wojsku i na kolei (po 20 mln zł). Ponadto zredukowano płace i emerytury, zakazano zatrudnienia nowych urzędników oraz wprowadzono w ministerstwach kontrolerów wykonania budżetu26. Poza tym program przewidywał zwiększenie na pewien czas emisji bilonu i pieniądza zdawkowego o 115 mln zł27. Ponownej inflacji towarzyszył spadek kursu złotego względem dolara. Tabela 5 przedstawia jego kształtowanie się w okresie od czerwca 1925 r. do grudnia 1927 r. Spadek ten pozwolił w związku z premią inflacyjną na odzyskanie od września 1925 r. dodatniego bilansu handlowego. Spadek wartości złotego wpłynął również na zmniejszenie się realnych obciążeń budżetu. Po zamachu majowym poprawiła się koniunktura gospodarcza. W rezultatcie już w 1926 r. udało się osiągnąć nadwyżkę budżetową w wysokości ponad 161 mln zł wobec planowanego deficytu na poziomie 119,5 mln zł 28. Formalnie proces stabilizacji waluty zakończył się 13 października 1927 r. wraz z podpisaniem przez prezydenta J. Mościckiego nowego parytetu złotego w wysokości 8,91 zł za dolara. Złoty miał zawierać 0,16897 gramów czystego złota. Ponadto rząd zobowiązany został do lokowania rezerw w Banku Polskim, Pocztowej Kasie Oszczędności, lub Kasach Skarbowych. Budżet miał być realizowany w okresach miesięcznych. Zaciągnięto także pożyczkę stabilizacyjną w wysokości 62 mln dolarów i 2 mln funtów, a członkiem Rady Banku Polskiego został Amerykanin Charles Dewey29. 25 26 27 28 29. K_733.indb 225. Z. Landau, B. Roszkowski, op. cit., s. 176. ��. E. Taylor, Druga inflacja polska, Poznań 1926, s. 76–77. ��. Ibidem, s. 78.. W. Malinowski, op. cit., s. 21.. Ibidem, s. 23.. 1/16/08 2:07:04 PM.

(10) Tomasz Skrzyński. 226. Tabela 5. Kurs dolara wobec złotego w okresie od czerwca 1925 r. do grudnia 1927 r. Miesiąc Styczeń Luty. Marzec. Kwiecień. Maj. –. 1925. paryteta –. –. –. –. –. –. –. –. –. kurs. 1926. paryteta. kurs. 7,5037. 144,8. 8,95. 9,0135. 173,9. 7,5530. 7,8042. 177,4. 8,93. 172,3. 5,2463. 101,2. 9,0553. Październik. 5,9800. 115,4. 9,000. Listopad. Grudzień. 6,5080 9,0987. 112,7. 125,6 175,6. 172,3. 9,1954. Sierpień. 5,8147. 8,93. 172,7. 172,6. 172,3. 10,0920. Wrzesień. 8,95. 173,5. 8,93. 100 –. 150,6. 8,99. paryteta. 203,6. 5,1850 –. 145,7. 1927. 10,5507. Czerwiec Lipiec. a. kurs. 194,7 174,7. 8,93. 8,93. 172,3. 172,3. 9,000. 173,7. 8,93. 172,3. 9,000. 173,7. 8,90. 99,8. 9,000. 173,7. 173,7. 8,91. 8,90. 100* 99,8. Do 13 października 1927 r. parytet wynosił 5,1826 zł za dolara, po tej dacie 8,91 zł za dolara.. Źródło: W. Malinowski, op. cit., s. 22.. 7. Problem pożyczek zagranicznych Od samego początku wprowadzaniu reform skarbowych towarzyszył problem ich finansowania. Koła przemysłowe domagały się od rządu pozyskania kredytów zagranicznych. Grabski, choć uznawał konieczność zadłużania się za granicą, przeciwny był jednak zaciąganiu tzw. pożyczek politycznych, tj. uzależniających Polskę od pożyczkodawców. Ponadto podczas jego rządów zaufanie kapitału zagranicznego do Polski było niewielkie, obniżane dodatkowo przez działania podejmowane przez Niemców w celu zaszkodzenia wizerunkowi Polski na kapitałowych rynkach światowych. W rezultacie wszystkie pożyczki zaciągnięte przez rząd Grabskiego były dla Polski niekorzystne. Monopol zapałczany Kreugera spowodował spadek produkcji zapałek ze 170 tys. skrzyń w 1929 r. do ok. 77 tys. w 1938 r.30 Ponadto realizował on duże zyski monopolowe. Znacznie poważniejsze konsekwencje miała jednak pożyczka banku Dillona. Reprezentował on na rynku amerykańskim interesy niemieckie. W wyniku zorganizowanej, antypolskiej akcji propagandowej �� W. Sułkowska, Źródła sukcesów i przyczyny niepowodzeń reform Władysława Grabskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996, s. 122. 30. K_733.indb 226. 1/16/08 2:07:04 PM.

(11) Walka z inflacją w Polsce…. 227. bank ten wycofał się z pierwotnych ustaleń. W konsekwencji zamiast planowanych 60 mln dolarów uzyskano jedynie 20 mln. Ponadto oddano w ręce tego banku reprezentowanie interesów polskich na rynkach amerykańskich, co spowodowało utratę swobody działania na nich31. Był to poważny błąd, być może jednak Grabski uważał, że gotowość kredytowania zarówno Polski, jak i Niemiec, świadczy o apolityczności banku Dillona32. Za sukces należy jednak uznać sam fakt otrzymania kredytów, przełamujący izolację Polski pod tym względem na arenie międzynarodowej. Taki też przede wszystkim miały one cel33. Po zamachu majowym kontynuowano starania o uzyskanie pożyczek zagranicznych. W tym celu zaproszono do Polski misję E.W. Kemmera, która miała zbadać stan polskiej gospodarki pod kątem wiargodności kredytowej34. Starania te przyniosły pozytywne rezultaty, wspomniana wyżej pożyczka została przyznana. W kontekście niezależności propagowanej przez Grabskiego wejście Charlesa Deweya do rady Banku Polskiego należy jednak uznać za jej utratę. 8. Zakończenie Proces stabilizacji waluty polskiej z perspektywy czasu należy uznać za olbrzymi sukces. Młode państwo polskie zdołało samodzielnie powstrzymać procesy hiperinflacji. O wiele bogatsze od Polski Niemcy potrzebowały do tego samego celu dużych pożyczek amerykańskich. Przyczyn niepowodzeń przy przeprowadzaniu reform przez W. Grabskiego należy szukać przede wszystkim w ogólnej sytuacji gospodarczej państwa35. Takie wydarzenia, jak klęska nieurodzaju, czy też wojna celna z Niemcami, były dodatkowymi i niezawinionymi przez niego czynnikami wpływającymi na porażkę jego reform. W. Grabski nie miał także swobody działania; z początkowego składu swojego gabinetu został po dwóch latach tylko on sam. Ponadto istniejące plany podporządkowania gospodarki polskiej gospodarce niemieckiej wpływały niekorzystnie na proces stabilizacji waluty w Polsce. Najlepszą ocenę reform Grabskiego przedstawił Edward Taylor, który bywał często krytyczny względem prowadzonych przez rząd działań: „Reforma walutowa (…) była wielkim dziełem, które uratowało Polskę od nieuniknionej katastrofy nie tylko gospodarczej, lecz i politycznej, i stanowiło (…) podstawy pod. 31 32 33 34 35. K_733.indb 227. Ibidem, s. 123.. �� A. Krzyżanowski, Dwa programy inflacyjne, Kraków, 1925, s. 5.. W. Sułkowska, op. cit., s. 125.. Z. Landau, B. Roszkowski, op. cit., s. 161.. Ibidem, s. 144.. 1/16/08 2:07:05 PM.

(12) Tomasz Skrzyński. 228. rozwój życia państwowego i ekonomicznego Polski”36. Działania rządów polskich po odejściu Grabskiego miały jedynie charakter korekcyjny. Zasadnicza reforma dokonała się w 1924 r. Literatura Drozdowski M.M., Sukces czy porażka, reformy Władysława Grabskiego 1924–1925 i reformy Leszka Balcerowicza 1989–1991, Omnia, Warszawa 1993. Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, Warszawa 1927. Krzyżanowski A., Dwa programy inflacyjne, Kraków 1925. Landau Z., Roszkowski B., Polityka gospodarcza II RP i PRL, PWN, Warszawa 1995. Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, KiW, Warszawa 1999. Malinowski W., Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury, Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932. Piekałkiewicz J., Bilans płatniczy Polski [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, red. S.L. Zalewski, Gebethner i Wolf, Poznań 1929. Sułkowska W., Źródła sukcesów i przyczyny niepowodzeń reform Władysława Grabskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996. Szturm de Sztrem T., Żywiołowość w opodatkowaniu: podatek inflacyjny, Warszawa 1924. Taylor E., Druga inflacja polska, Poznań 1926. Taylor E., Waluta [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, red. S.L. Zalewski, Gebethner i Wolf, Poznań 1929. Tomaszewski J., Stabilizacja waluty w Polsce, KiW, Warszawa 1961. Poland’s Fight against Inflation in 1918–1927 Upon regaining independence in 1918, the main problem with which the nascent Polish state had to struggle was growing hyperinflation, the foremost cause of which was the need to print “empty money” to finance war operations. Whereas in its initial phase inflation generated benefits to companies due to an “inflation premium”, the transformation into hyperinflation meant that negative effects began to outweigh the benefits. Formed at the end of 1923, Władysław Grabski’s government commenced reforms. A new currency – the Polish zloty – was introduced, convertible into gold and foreign currencies. After initial successes in fighting inflation, external factors, such as the tariff war with Germany, brought about its return. As a result, Władysław Grabski was forced to resign in 1925. In Poland, the monetary rejuvenation process continued until 1927, when it reached its successful completion.. 36. K_733.indb 228. E. Taylor, Druga inflacja…, s. 7.. 1/16/08 2:07:06 PM.

(13)