ANTONINA KOZYRSKA
LUDNOS´C´ POLSKA NA PODOLU
WOBEC KOLEKTYWIZACJI WSI
Teren, o którym nizDej beFdzie mowa, w okresie wprowadzenia polityki kolektywizacji wsi byM poMozDony w poMudniowo-zachodniej czeFs´ci Ukrain´skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Pod wzgleFdem podziaMu administra-cyjnego tereny te obejmowaMa najpierw gubernia podolska, a w 1925 roku zamiast niej utworzono okreFgi: winnicki, kamieniecki, mohylowsko-podolski, pMoskirowski i tulczyn´ski. W lutym 1932 roku w miejsce okreFgów zostaM utworzony obwód winnicki, podzielony na 69 rejonów. We wrzes´niu 1937 ro-ku czeFs´c´ tych rejonów odeszMa do nowo utworzonych obwodów kamienieckie-go i zDytomierskiekamienieckie-go. Terytorium obwodu winnickiekamienieckie-go zmniejszyMo sieF do 42 rejonów1. ByM to obszar wazDny pod wzgleFdem strategicznym, jako strefa przygraniczna Zwi Fazku Radzieckiego z Polsk Fa i Rumuni Fa. Na Podolu Polacy mieszkali w duzDych skupiskach, na przykMad w okreFgach winnickim, pMoski-rowskim, mohylowsko-podolskim2.
PrzewazDaj Faca wieFkszos´c´ mieszkan´ców Ukrainy zamieszkiwaMa tereny wiej-skie. Rolnictwo stanowiMo podstaweF utrzymania rodziny chMopskiej oraz staMo sieF symbolem ukrain´skiego trybu zDycia. SMynne czarnoziemy przyczyniaMy sieF do lepszej wydajnos´ci plonów. UksztaMtowanie terenu i lokalizacja w pasie lasostepu czyniMo z Podola tereny najbardziej odpowiednie do uprawy roli.
Dr ANTONINAKOZYRSKA[ adiunkt Katedry Europy Wschodniej WydziaMu Politologii i Studiów MieFdzynarodowych UMK w Toruniu, e-mail: AntoninaKozyrska@umk.pl
1 %. % " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6 >"
H,D4H@Dnp %n>>4P\8@p @$:"FHn & 20-30-n D@84, w: A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n (20-30-n D@84 MM FH.), red. %. %"F4:\j&, E. 7":4H8@, A. 7D"&R,>8@, C. A@*8JD, %n>>4Pb 1999,
s. 21.
2MapeF wieFkszych skupisk polskich na Ukrainie zob.: J. K u p c z a k, Polacy na
Korzystne warunki klimatyczne i bardzo dobra gleba wyrobiMy u mieszkan´ców tych ziem wieFksze przywi Fazanie do gospodarki indywidualnej nizD do zespo-Mowej. Przed 1917 rokiem spoMecznos´c´ wiejska byMa podzielona na trzy warstwy: zamozDnych wMos´cian – ku=aków (15-20%); s´redniorolnych –
s´rednia-ków (okoMo 30%) oraz ubogich – (biedników) (ponad 50%). Biedni chMopi marzyli nie o wyeliminowaniu bogatych gospodarzy, lecz o upodobnieniu sieF do nich. Poza tym wieFkszos´c´ ziemi ornej pozostawaMa wci FazD w reFkach ziemian3.
ZameFt spowodowany rewolucj Fa 1917 roku i wojn Fa domow Fa na Ukrainie zakMóciMy w duzDym stopniu dotychczasowy dobrobyt warstw posiadaj Facych. Uboga ludnos´c´ wiosek natomiast liczyMa na poprawienie swej sytuacji materialnej. W III Uniwersale z 20 listopada 1917 roku, proklamuj Facym powstanie Ukrain´skiej Republiki Ludowej (URL), Centralna Rada zapowie-dziaMa nacjonalizacjeF ziemi i przekazanie jej chMopom. ZamozDni wMos´cianie byli oburzeni podobn Fa perspektyw Fa. Zmagania wojsk URL z bolszewikami odsuneFMy na dalszy plan przeprowadzenie reform, w tym rolnej. Ziemianie i zamozDne chMopstwo czuli leFk przed rozlewaj Fac Fa sieF anarchi Fa rewolucyjn Fa. Obronie wMasnos´ci prywatnej sprzyjaMy krótkie rz Fady hetmana PawMa Sko-ropadskiego. Odbieranie chMopom wczes´niej rozparcelowanej ziemi nie mogMo jednak sMuzDyc´ zaprowadzeniu spokoju na wsi. Uboga ludnos´c´ wiejska bunto-waMa sieF, powstawaMy partyzanckie oddziaMy, a zamiast pozD Fadanej stabilizacji szerzyMa sieF jeszcze bardziej anarchia4.
ZwycieFstwo bolszewików w wojnie domowej na Ukrainie spowodowaMo wielkie zmiany w ustroju gospodarki rolnej. Samodzielny wMos´cianin-gospo-darz byM postrzegany przez wMadze bolszewickie jako zagrozDenie dla ich rezDimu. NalezDaMo zatem przeksztaMcic´ chMopa z wMas´ciciela prywatnego w na-jemn Fa siMeF robocz Fa w upan´stwowionych koMchozach. Realizuj Fac ten zamiar, zaczeFto nawoMywac´ chMopstwo do porzucenia indywidualnych form gospodaro-wania, argumentuj Fac to lepsz Fa efektywnos´ci Fa gospodarstw kolektywnych. Ko-lektywizacja wsi miaMa opierac´ sieF przede wszystkim na ubogim chMopstwie. Form Fa zacheFty miaMy byc´ ulgi przysMuguj Face kolektywom. Pan´stwo popieraMo tezD zakMadanie spóMdzielni w ramach przygotowan´ do powszechnej kolektywi-zacji5. ByMa to faza „komunizmu wojuj Facego”, kiedy starano sieF utrzymywac´
3?. E J $ H , : \ > 4 6, I8D"p>": nFH@Dnb, 74p& 1993, s. 24, 327-330. 4A. C h o j n o w s k i, Ukraina, Warszawa 1997, s. 36-40.
5E. 7 J : \ R 4 P \ 8 4 6, 7@<J>n2< & I8D"p>n: B,DT, *,FbH4DnRRb, 74p& 1996, s. 304-309.
napieFte stosunki mieFdzy miastem a wsi Fa oraz biedniejszymi a zamozDnymi warstwami chMopów. W wyniku wywMaszczenia juzD na pocz Fatku lat dwudzie-stych zostaMy zlikwidowane gospodarstwa kuMackie. Dopiero wraz z wprowa-dzeniem Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP), na jakis´ czas odst Fapiono od powyzDszej strategii oraz stworzono warunki dla osi FagnieFcia wzgleFdnej za-mozDnos´ci przez niewielk Fa liczbeF gospodarstw wiejskich (4% w stosunku do caMos´ci gospodarstw chMopskich na Ukrainie w 1927 roku i zaledwie 1,4% w 1929 roku)6.
Interesuj Face obserwacjeF m.in. o stanie wsi na Ukrainie, nastrojach chMopów i polityce pan´stwa sowieckiego poczyniM sekretarz Konsulatu RP w Kijowie Ryszard Niezbrzycki podczas wizytacji okreFgu konsularnego jesieni Fa 1929 ro-ku. ZauwazDyM on, zDe w porównaniu z Kijowszczyzn Fa i WoMyniem, kolekty-wów rolnych na Podolu byMo wieFcej i byMy one lepiej wyposazDone w inwen-tarz zDywy i martwy. MozDliwos´c´ korzystania z maszyn rolnych byMa czynni-kiem wpMywaj Facym na wsteFpowanie do koMchozów chMopów, nawet tych za-mozDnych. Mimo to koMchozy podolskie zrzeszaMy nieznaczny procent ludnos´ci. KoMchozy byMy z´le wyposazDone i zarz Fadzane. Jeszcze w gorszej sytuacji znajdowaMy sieF sowchozy, których stan wysMannik polski oceniaM jako „okropny”7. DoszedM on do wniosku, zDe wynikiem niezrozumienia wsi i krót-kowzrocznos´ci polityki pan´stwa radzieckiego jest wrogie nastawienie chMopa do robotnika: „Na Podolu niecheFc´ i zupeMna apatja [tak w oryginale – A.K.] wMos´cian jeszcze bardziej poteFguje sieF. Tu, daleko od wszelkich os´rodków handlowych, w okolicach, na które wMadze sowieckie, ze wzgleFdu na bezpie-czen´stwo pogranicza maj Fa specjalnie zwrócon Fa uwageF, wMos´cianin zahukany i sterroryzowany, pod naciskiem wyteFzDonej agitacji i propagandy, zupeMnie zdezorientowany politycznie, pozbawiony gMosu i mozDnos´ci stanowienia nawet o zDyciu wewneFtrznym wMasnej wioski, staM sieF jednostk Fa zgoMa biern Fa, lecz z drugiej strony, nie przedstawiaj Fac Fa zDadnych korzys´ci dla pan´stwa. Wydaj-nos´c´ gospodarki zarówno jednostkowej, jak i tezD kolektywnej, maleje tu z roku na rok, gdyzD wMos´cianin nie widzi najmniejszego celu dbania o pod-niesienie produkcji obci FazDony coraz wieFkszymi powinnos´ciami”8.
6 H. S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej na Ukrainie w latach
1929-1939, Warszawa 1998, s. 100; C h o j n o w s k i, Ukraina, s. 92.
7 Sowchozy (F@&N@2 – F@&,HF8@, N@2b6FH&@) I pan´stwowe przedsieFbiorstwa rolne powstaMy z ziem, które w nasteFpstwie reformy rolnej zostaMy zarekwirowane ziemianom. KoMchozy natomiast stanowiMy formeF spóMdzielni produkcyjnej, których ziemia pozostawaMa formalnie wMasnos´ci Fa tworz Facych j Fa chMopów.
Powrót do pierwotnych planów powszechnej kolektywizacji gospodarstw wiejskich rozpocz FaM sieF w grudniu 1929 roku. ZapowiadaM sieF „wielki prze-Mom” w rolnictwie. W zamierzeniach wMadz partyjnych miaM on sMuzDyc´ maksy-malnemu wykorzystaniu wsi na rzecz sprawy industrializacji pan´stwa. ChMopi mieli dostarczac´ tani Fa zDywnos´c´ dla wykarmienia robotników w miastach. Pod naciskiem Józefa Stalina Komitet Centralny Partii Komunistycznej uchwaliM przeprowadzenie caMkowitej kolektywizacji w krótkim terminie9. Upan´stwo-wienie gruntów ornych miaMo doprowadzic´ do likwidacji warstwy zamozDnego chMopstwa, które zostaMo uznane za ostatni Fa klaseF wyzyskiwaczy. Do organi-zowanych koMchozów rolnicy mieli wnosic´ wMasn Fa ziemieF, sprzeFt rolniczy, a czasem takzDe inwentarz zDywy. W taki sposób pan´stwo d FazDyMo do zmiany chMopów z wMas´cicieli ziemskich w robotników rolnych10. Na potrzeby pro-pagandy i w celu rozszerzenia kategorii „elementu kuMackiego” wymys´lono termin podku=acznik, tMumaczony w sowieckiej prasie polskiej jako ku=acki
podogonek. KolektywizacjeF przeprowadzano czeFsto przy uzDyciu przemocy i terroru. Za sprzeciw groziMy kary, na przykMad rekwizycji ziemi lub zsyMki na póMnoc ZSRR caMych rodzin. Odwieczne pragnienie mieszkan´ców Ukrainy gospodarowania na wMasnej ziemi obróciMo sieF w tragedieF narodow Fa. Bol-szewiccy „wyzwoliciele mas chMopskich z niewoli bogatych wyzyskiwaczy” zaprowadzili nowy rodzaj pan´szczyzny – sowieckiej.
Sprawozdania komitetów partyjnych za lata 1929-1930 ukazuj Fa szczegóMo-we metody wdrazDania powszechnej kolektywizacji wsi. Stosowano chwyty psychologiczne, w tym element zastraszenia. Na przykMad w rejonie Mady-zDyn´skim obwodu winnickiego agitacjeF za wsteFpowaniem do koMchozów rozpo-czynano od odczytania listy osób, którym groziMy kary za opór11. W rejonie berszadzkim rolnikom proponowano wpisanie sieF na jedn Fa z trzech list: a) kuMacy; b) na SoMówki; c) do koMchozu. Do rozpowszechnionych form pers-wazji nalezDaMa odmowa obsMugiwania przez sklepy wiejskie osób, które od-mawiaMy wst Fapienia do koMchozów. Sprzedawcy mieli na s´cianie w sklepach tzw. czarne listy takich wrogów wMadzy. Pomimo przymusu i przemocy,
lud-s. 171, dok. 66, ZaM Facznik do pisma Konsulatu RP w Kijowie do MSZ w Warszawie z 10 paz´-dziernika 1929 roku.
9C h o j n o w s k i, Ukraina, s. 94-95.
10 M. I w a n o w, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Zwi Lazku Radzieckim 1921-1939, Warszawa[WrocMaw 1991, s. 335-336.
11 !. 1 n > R , > 8 @, „G,N, 8H@ >, 2"B4T,HFb & E?1, 2"$,D,<, &Z&,2,<, >"
Q,D>@, <@D,, B@F"*u< >" $"D04 4 B@H@B4<”, „%n>>4RR4>a” 12 IV 2000, s. 5. SOZ –
nos´c´ wsi stawiaMa opór kolektywizacji. Zamieszki na tym tle przybraMy skaleF masow Fa. WedMug raportów Zarz Fadu Politycznego ('@FJ*"DFH&,>>@, A@:4-H4R,F8@, IBD"&:,>4, – GPU) i wMadz partyjnych s´rodkami przeciwdzia-Mania podejmowanych przez mieszkan´ców wsi byMo rozprowadzanie ulotek, utrudnianie wMadzom organizowania zebran´, na których agitowano do utwo-rzenia koMchozu, pobicia aktywistów partyjnych, sprzeciw wobec aresztowan´, wysiedlenia i rozkuMaczenie chMopów, jak równiezD wyst Fapienia zbrojne czy organizowanie oddziaMów partyzanckich.
Protesty chMopskie nasiliMy sieF na pocz Fatku 1930 roku. Na wsi rozpow-szechniaMy sieF hasMa nawoMuj Face do walki z wMadz Fa sowieck Fa i kolektywizacj Fa. Mieszkan´cy wsi Katerynowce okreFgu pMoskirowskiego otrzymali ulotki takiej tres´ci: „Bat'ko Petluro, powstan´, obudz´ sieF, zobacz jak steFka Ukraina”. We wsi TerMycze na Human´szczyz´nie przyklejona na s´cianie rady wiejskiej ulotka apelowaMa: „W zDadnym wypadku nie sMuchajcie tych, którzy namawiaj Fa was do koMchozu. KoMchoz jest dawn Fa pan´szczyzn Fa. Najlepiej beFdzie wzniecic´ powstanie, zniszczyc´ wMadzeF radzieck Fa”12.
Apogeum wyst Fapien´ antykoMchozowych (tzw. wo=ynki) przypadMo na marzec 1930 roku. Wówczas okoMo 900 tysieFcy chMopów wzieFMo udziaM w wyst F apie-niach zbiorowych przeciw polityce kolektywizacji. W okreFgu mohylowskim niepokoje objeFMy 76 wsi w 13 rejonach. Dla przykMadu, w kilku wsiach rejonu szarogrodzkiego doszMo do zamieszek po aresztowaniu czterech zamozDnych chMopów ze wsi Plebanówka. TMum ludzi z kilku okolicznych wsi próbowaM odbic´ aresztowanych, przetrzymywanych w budynku milicji w Szarogrodzie. W wyniku strzaMu zgineFMa jedna osoba, któr Fa potem niesiono do budynku rejonowego Komitetu Wykonawczego. DoszMo do pogromu gmachu. TMum zo-staM rozpeFdzony przez oddziaM operacyjny. Niepokoje chMopskie miaMy miejsce równiezD w rejonie murafskim. Z 17 wsi rejonu zamieszki objeFMy siedem (SMo-boda Murafska, Murafa, Trawna, Klekotyna, Zaj Faczkówka, Kopystyryn, Mi-chajMówka), zamieszkaMe przez rzesze Polaków. ChMopi masowo opuszczali koMchozy. Podobnie trudn Fa sytuacjeF zaobserwowano w okreFgu tulczyn´skim (rejony berszadzki, dzDuryn´ski, obodowski). W celu stMumienia powstania, GPU wysyMaMo w teren swoje oddziaMy. DostarczaMy one centrali interesuj Face informacje na temat form oporu chMopów. Dla przykMadu [ we wsi Konasze miejscowa ludnos´c´ odprawiMa nabozDen´stwo zDaMobne za wMadzeF radzieck Fa, a w Kozicach zmuszaMa aktywistów do kleFczenia przed cerkwi Fa. Zgodnie z sza-cunkami GPU w okresie od 20 lutego do 2 kwietnia 1930 roku na Ukrainie,
doszMo do 1700 zbiorowych wyst Fapien´ chMopskich, z których 15 zakwalifiko-wano jako powstania zbrojne (w okreFgach tulczyn´skim i odesskim). Obser-wuj Fac wydarzenia na wsi podczas swojego pobytu na Ukrainie, czMonek Biura Politycznego Partii Komunistycznej ZSRR Grigorij OrdzDonikidze zaliczyM do powstan´ chMopskich ponadto wyst Fapienia w okreFgu szepetowskim i mohylow-skim. Mówi Fac o ich pacyfikacji, w tym z uzDyciem karabinów maszynowych, szacowaM liczbeF ofiar na okoMo 100 zabitych oraz kilkuset rannych. Jako przyczyny zaistniaMej sytuacji, wymieniaM zbyt przys´pieszone tempo kolekty-wizacji, gonitwa za wynikami, a takzDe „bestialski porz Fadek przy zbiórce materiaMu siewnego, pastwienie sieF nad religi Fa i Cerkwi Fa”13.
Akcj Fa tMumienia podobnych rozruchów na Podolu dowodziM osobis´cie szef GPU na Ukrainie WsewoMod Balicki, nazywany „gilotyn Fa Ukrainy”. Po przy-byciu do okreFgu tulczyn´skiego w poMowie marca 1930 roku Balicki stwierdziM, zDe z 17 rejonów okreFgu niepokoje zarejestrowano w 153 wsiach z 15 rejo-nów, a z 50 wsi wypeFdzono przedstawicieli wMadzy radzieckiej. WedMug re-lacji towarzysz Facego mu wspóMpracownika J. Pys´mennego, zdumiony sytuacj Fa na miejscu Balicki miaM powiedziec´ w w Faskim kole czekistów, zDe Stalin prze-sadziM z kolektywizacj Fa14. ByMo w tym sporo prawdy, gdyzD w ci Fagu zaledwie kilku tygodni, od stycznia do pocz Fatku marca, zostaMa zburzona dawna struk-tura rolnictwa i zagrozDone podstawy bytu mieszkan´ców wsi radzieckiej15.
Kryzysowa sytuacja na wsi nie mogMa nie wywoMac´ zaniepokojenia wMadz centralnych ZSSR. Osi FagnieFcia aktywistów partyjnych w terenie, wspoma-ganych przez oddziaMy GPU, doprowadziMy do nacjonalizacji na Ukrainie okoMo 3,2 milionów gospodarstw rolnych. Pomimo tych sukcesów w republice doszMo do gwaMtownego pogorszenia sieF sytuacji gospodarczej. Powodem byMa eliminacja najbardziej produktywnej warstwy rolniczej – tzw. ku=aków – oraz masowe wybijanie bydMa przez chMopów, którzy nie chcieli oddawac´ je koM-chozom. Dnia 3 marca 1930 roku ukazaM sieF artykuM J. Stalina Zawrót g=owy
od sukcesów, w którym poddaM on krytyce taktykeF przymusowego tworzenia koMchozów. Takie metody nazwaM nierozs Fadnymi i reakcyjnymi. GMos Stalina mógM oznaczac´ dla chMopów chwileF przerwy na zMapanie oddechu. W rzeczy-wistos´ci jednak oznaczaM tylko spowolnienie tempa, a nie odst Fapienie od polityki caMkowitej kolektywizacji. Marzec 1930 roku mozDna by uznac´ za cezureF pierwszego „wojuj Facego” etapu wprowadzania masowej kolektywizacji.
13TamzDe.
14_. S " B @ & " :, %. 1 @ : @ H " D \ @ &, %F,&@:@* #":4P\846, 74p& 2002, s. 10, 127-128.
Ludnos´c´ wiejska odebraMa jednak sMowa Stalina jako rezygnacjeF z polityki kolektywizacji i zaczeFMa masowo opuszczac´ koMchozy16.
Mówi Fac o wypaczeniu linii partyjnej, Stalin zrzuciM caM Fa odpowiedzialnos´c´ na wMadze lokalne17. Te z kolei próbowaMy skontrolowac´ w jakis´ sposób naduzDycia swoich pracowników. Na przykMad w okreFgu mohylowskim specjal-nie wysMane w teren trójki partyjne rozpatrzyMy szereg spraw dotycz Facych naduzDyc´ w czterech rejonach. W trakcie kontroli w rejonie szarogrodzkim wykazano takie nieprawidMowos´ci, jak przymusowe wci Faganie do koMchozów oraz rozprowadzenie obligacji pozDyczki dla pan´stwa, zakaz sklepom prowa-dzenia handlu. W rejonie barskim okazaMo sieF, zDe spos´ród 289 rozkuMaczonych gospodarstw, 45% nalezDaMo do chMopów s´redniorolnych. Za wykroczenia uzna-no takzDe przeprowadzenie kolektywizacji azD 3841 gospodarstw w ci Fagu jedne-go tyjedne-godnia, co udaMo sieF osi Fagn Fac´ za pomoc Fa przymusu, zastraszania i aresztowan´. Z raportów wMadz partyjnych wynika, zDe bezpodstawnie dokony-wano rewizji, przywMaszczano skonfiskowane mienie. Sposobem ukarania win-nych zazwyczaj byMo najczeFs´ciej udzielenie nagany, pozbawienie stanowiska, rzadziej wszczeFcie posteFpowania karnego18.
Niepokoje odnowiMy sieF szczególnie jesieni Fa 1930 roku w trakcie kampanii dostaw zbozDa pan´stwu. Do naczelnych wMadz republiki docieraMy wiadomos´ci o przypadkach kradziezDy koni z koMchozów, niestawieniu sieF ludzi do pracy, podpaleniach i zbrojnym oporze, strajkach, odmowie korzystania z ulg i kre-dytów oraz uczestnictwie w zebraniach. W 1930 i pierwszej poMowie 1931 ro-ku wMadze zarejestrowaMy na Ukrainie 4455 wyst Fapien´ antysowieckich19. Zgodnie z informacjami GPU tylko w ci Fagu pierwszych trzech miesieFcy 1930 roku na Ukrainie doszMo do 3190 wyst Fapien´ chMopskich, w których uczestni-czyMo prawie milion osób20. W wyniku ostrych represji opór wsi znacznie osMabM. Wówczas chMopi us´wiadomili sobie, zDe koMchozy stawaMy sieF ich nieuniknionym udziaMem.
16E J $ H , : \ > 4 6, I8D"p>": nFH@Dnb, s. 505-506.
17 Podobn Fa taktykeF Stalin zastosowaM kilka lat póz´niej, inicjuj Fac wielk Fa czystkeF. Por. !. A @ : b > F 8 4 6, +0@&. 3FH@D4b 0,:,2>@(@ >"D8@<", ;@F8&" 2003, s. 156.
18C@28JD8J:,>>b & IECC, „I8D"p>F\846 mFH@D4R>46 /JD>":” 1992, nr 4, s. 89-90, dok. 15, ?(:b* n>L@D<(DJB4 O77 7A($)I – =7 CEm BD@ &4B"*84 B@8"D">>b
B"DHn6->4N n D"*b>F\84N 8,Dn&>48n& >" <nFPbN 2" 2:@&04&">>b &:"*@` Bn* R"F 8@:,8H4-&n2"Pnp H" D@28JD8J:,>>b, 5 8&nH>b 1930 D.
19K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 310.
Polacy mieszkaj Facy na Ukrainie, w porównaniu do innych narodowos´ci, wykazywali w wieFkszym stopniu przywi Fazanie do posiadanej ziemi i cenili sobie mozDliwos´c´ prowadzenia wMasnego gospodarstwa. Wywodz Fac sieF z drob-nej szlachty i tzw. Mazurów, w wielu miejscach pozostawali spoMecznos´ci Fa odizolowan Fa od innych grup etnicznych. Uwarunkowania historyczne rzuto-waMy tezD na ich dystans wobec wMadz. NagMa zmiana systemu gospodarczego wywoMaMa zdecydowany sprzeciw ludnos´ci polskiej. Polacy bronili sieF przed rabunkow Fa form Fa ustroju koMchozowego, traktuj Fac go jako zamach na wMas-nos´c´ prywatn Fa i godnos´c´ osobist Fa. Na ksztaMtowanie sieF takiej postawy miaMa istotny wpMyw wiernos´c´ Kos´cioMowi katolickiemu: „Mazurzy i szlachta zas´-ciankowa ustosunkowuj Fa sieF do bolszewików podobnie, jak ustosunkowywali sieF do rz Fadu carskiego przed wojn Fa. NajwieFksz Fa ich trosk Fa jest ocalenie kos´cioMów. Z pojeFciem «kos´cióM» M Faczy sieF u nich cos´ wieFcej, anizDeli my to pojmujemy. Prawdopodobnie czuj Fa oni, zDe trac Fac kos´cioMy, trac Fa jedyn Fa spójnieF z Polsk Fa”21. Polskie wioski, poMozDone bezpos´rednio w pasie przygra-nicznym z Polsk Fa, staMy sieF terenem wyteFzDonych dziaMan´ wywiadu i propa-gandy radzieckiej. Poprzez wprowadzenie coraz liczniejszych zasteFpów komu-nistów, wMadze d FazDyMy do wieFkszego rozwarstwienia spoMecznos´ci polskiej i zaostrzenia walki klasowej. W obliczu zagrozDenia wci FagnieFcia do koMchozów i deportacji Polacy, niezalezDnie od swej sytuacji materialnej, potrafili sieF zjednoczyc´. ZdarzaMy sieF nawet wypadki, kiedy w wyborach do rad wiejskich Polacy wysuwali swoich specjalnie przygotowanych kandydatów – „faMszy-wych” komunistów. SMabe zainteresowanie gospodark Fa kolektywn Fa ws´ród Po-laków odbijaMo sieF jednak na ich sytuacji materialnej, która ci Fagle sieF pogarszaMa. Nie nalezD Fac do koMchozów, nie korzystali bowiem z zDadnych ulg, a musieli pMacic´ wysokie s´wiadczenia na rzecz pan´stwa. Solidarnos´c´ miesz-kan´ców polskiej wsi potwierdzaMy wMadze partyjne. ZwracaMy one uwageF na brak s´wiadomos´ci klasowego rozwarstwienia we wsiach polskich, dostrzegaj Fac „jednanie sieF biedoty z elementem kuMackim”. W celu zMamania solidarnego oporu Polaków wMadze stawiaMy sobie za cel rozbicie tej jednos´ci. Ta wyrózD-niaj Faca spoMecznos´c´ polsk Fa cecha sprawiMa, zDe w odrózDnieniu od ukrain´skich mieszkan´ców wsi, rozkuMaczenie i wysiedlenie dotkneFMo nie tylko zamozDnych gospodarzy, lecz takzDe „antysowiecki aktyw kontrrewolucyjny”. Ta druga kategoria okazaMa sieF bardo rozlegMa, do której zaliczono m.in. aktywnych wierz Facych katolików22.
21Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. I, s. 171, dok. 66, s. 179. 22S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej, s. 102, 107.
Jednoczes´nie propaganda sowiecka podsycaMa niespokojne nastroje ludnos´ci pogranicza. Lansowano teorieF planowanej agresji pan´stw burzDuazyjnych na ZSRR, a przede wszystkim Polski. Polaków z rejonów przygranicznych po-strzegano jako potencjalnych dywersantów i szpiegów, czekaj Facych na obale-nie wMadzy radzieckiej. Sekretarz komitetu Komunistycznej Partii (bolsze-wików) Ukrainy (KP(b)U) okreFgu winnickiego w raporcie na temat sytuacji polityczno-ekonomicznej z 1928 roku tak charakteryzowaM ludnos´c´ polsk Fa: „Polacy […] przewazDnie zajmuj Fa sieF rolnictwem. Polacy mieszkaj Fa w zwar-tych skupiskach, znajduj Fa sieF pod wpMywem ksieFzDy, do spoMecznos´ci radzie-ckiej asymilowani w maMym stopniu […] Wrogo nastawieni wobec sMuzDby w Armii Czerwonej, ws´ród poborowych obserwuje sieF tendencja ucieczki do Polski. Zasadnicza ich masa traktuje Podole jako czeFs´c´ Polski okupowan Fa przez bolszewików i w razie wojny ma nadziejeF na wybawienie od tej oku-pacji”23. Zarzuty o szpiegostwo i bojkotowanie koMchozów padaMy bardzo czeFsto w czasie trwania masowych represji Polaków w latach 1937-1938. W protokole przesMuchania jednego ze s´wiadków, zeznaj Facego w sprawie Pio-tra KapMycznego z Zatok w rejonie barskim, odnajdujemy wypowiedz´ przypi-sywan Fa oskarzDonemu: „wy biedni chMopi nie wsteFpujcie do koMchozów, nie za-kMadajcie stryczka na szyjeF, bo z´le wam beFdzie, koMchozy w niedMugiej przy-szMos´ci upadn Fa, poniewazD wMadza radziecka przestanie istniec´. Na UkraineF wkrótce przyjd Fa Polacy i zorganizuj Fa swoj Fa wMadzeF, koMchozy rozwi FazD Fa, a koM-choz´ników beFd Fa rozstrzeliwac´”24.
Zgodnie z informacjami KP(b)U na pocz Fatku stycznia 1930 roku w okreFgu kamienieckim na 9 polskich rad wiejskich tylko wies´ Nowa Huta zostaMa caMkowicie skolektywizowana. OkreFgowy komitet partyjny podawaM, zDe za-mozDni wMos´cianie, inteligencja i ksieFzDa utrudniali intensywne dziaMania podejmowane przez dziaMaczy partyjnych, prowadz Fac agitacjeF przeciw koM-chozom. Mimo wszystko komitet partyjny stwierdzaM, zDe „chMopi Polacy, szczególnie biedota, idzie drog Fa sMusznej kolektywizacji”25. Te optymistycz-ne prognozy zachwiaMy wydarzenia, maj Face miejsce po opublikowaniu arty-kuMu Stalina z krytyk Fa „dzikiej” kolektywizacji. JuzD wiosn Fa 1930 roku zacz FaM sieF proces masowych wyst Fapien´ z koMchozów, w tym takzDe na Podolu. CzeFsto
23A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 22, s. 78.
24 ),D0"&>46 ADNn& %n>>4P\8@p ?$:"FHn [dalej cyt.: )!%?], C-6023, @B. 4, FBD. 16379, k. 14, 17.
25 Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. I, s. 186, dok. 68, Informacja
dotycz Laca sytuacji spo=eczno-politycznej ws´ród mieszkan´ców mniejszos´ci polskiej w okreLgu kamienieckim, 10 stycznia 1930 roku.
na tym tle dochodziMo do zbrojnych potyczek mieFdzy wMos´cianami a kom-somolcami, oddziaMami wojska i GPU. WedMug informacji ukrain´skiego GPU, protestuj Facy w Murafie polscy chMopi, którzy przybyli z okolicznych wiosek, skandowali hasMa: „Bij komunistów, Polska nam pomozDe, Obalilis´my cara, obalimy sowietów, Precz z kolektywizacj Fa, Precz z podatkami”26.
W dniach 3-7 maja 1931 roku w kilku okreFgach przygranicznych miaMy miejsce wyst Fapienia antyradzieckie. O tych zajs´ciach pisaM do centrali KP(b)U sekretarz komitetu partyjnego rejonu kamienieckiego I. Kulik. Zgodnie z jego relacj Fa, w trakcie niepokojów we wsi Kadijowce spMoneFMo 27 gospodarstw. PozDar rozpocz FaM sieF od podpalenia domu czMonka zarz Fadu koMchozu. Niektórzy gospodarze indywidualni nie zDaMowali wMasnych gospodarstw, mówi Fac: „Niech pMonie, aby nie przypadMo koMchozowi, bo i tak koMchoz zabierze”27. W ce-lach prewencyjnych w dniu 7 maja w rejonie kamienieckim zostaMa przepro-wadzona operacja, maj Faca za zadanie wykrycie elementu kuMackiego i antyso-wieckiego. W jej wyniku aresztowano 700 osób. Wówczas ustalono, zDe wineF za organizacjeF zamieszek ponosi weFdruj Faca od wioski do wioski banda, skMa-daj Faca sieF z miejscowych ku=aków, s´redniaków i kilku koMchoz´ników. Coraz czeFs´ciej zdarzaMy sieF próby Polaków z pasu przygranicznego przedostania sieF na stroneF polsk Fa. RozpowszechniMa sieF praktyka urz Fadzania w kierunku grani-cy procesji z krzyzDem i chor Fagwiami. W taki sposób mieszkan´cy polskiej wsi Nemyryn´ce rejonu gródeckiego usiMowali przekroczyc´ graniceF i uratowac´ sieF od rz Fadów sowieckich. Zostali zawróceni i rozpeFdzeni przez milicjeF28. W przekonaniu s´wiadków, fakt organizacji tej procesji miaM wpMyw na depor-tacjeF polskich rodzin z Nemyryniec do Kazachstanu w 1936 roku29.
Wskazane okolicznos´ci wpMywaMy na wolniejsze tempo kolektywizacji wsi polskiej na Podolu w porównaniu do ukrain´skiej. Jes´li do lata 1932 roku na Podolu procent skolektywizowanych gospodarstw wynosiM 62, to w polskich wsiach byM nizDszy i stanowiM okoMo 48%. PrzykMadowo [ w miejscowos´ci Hreczany w rejonie pMoskirowskim wskaz´nik ten wynosiM 37%, a w
Mac´kow-26Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1, t. III, red. S. SteFpien´, Przemys´l 2001, s. 119, dok. 48, Meldunek przewodnicz Lacego DPU USRR W. Balickiego do sekretarza CK KP(b)U S. Kosiora w sprawie rozruchów w okreLgu mohylewskim, 30 marca 1930 roku.
27A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 23, s. 81.
28 ByMa to druga po Gródku Podolskim miejscowos´c´ w tym rejonie co do liczby osób przeznaczonych do deportacji. Z Gródka planowano wywiez´c´ 110, a z Nemyryniec 70 rodzin. S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej, s. 114, 201.
29Relacja Leontego Wierzbickiego z Marianówki w obwodzie chmielnickim z 25 grudnia 2004.
cach tylko 28,6%. ZMe warunki pracy i niskie zarobki, a w konsekwencji brak zainteresowania wynikami i zmniejszenie wydajnos´ci pracy prowadziMy do masowego opuszczania koMchozów przez mieszkan´ców wsi. Wykonanie planu powszechnej kolektywizacji uMatwiMa organom partyjnym nowa taktyka two-rzenia polskich koMchozów narodowos´ciowych. W niektórych z nich Polacy pracowali dos´c´ produktywnie. W poMowie 1933 roku liczba takich koMchozów w obwodzie winnickim wzrosMa do 12030.
Inn Fa metod Fa niszczenia gospodarstwa indywidualnego byMo obci FazDenie je wysokimi podatkami i powinnos´ciami. PrzewazDnie s´rednio zamozDni chMopi mieli do zrealizowania wygórowane normy dostaw zbozDa, mieFsa i innych artykuMów rolnych. Niewywi Fazanie sieF naMozDonych zobowi Fazan´ groziMo sprze-dazD Fa wMasnos´ci chMopa i skazywaMo go na szukanie zarobku w mies´cie lub w koMchozie. Taki system opodatkowania chMopów i konsekwencje jego nie-wykonania przyczyniMy sieF do spadku wydajnos´ci zbiorów i masowego wybi-jania bydMa. Ostatecznie tylko za pomoc Fa duzDego terroru wMadze zdoMaMy zMamac´ opór ludnos´ci polskiej i zrealizowac´ do kon´ca 1933 roku plan kolek-tywizacji polskich wsi w rejonach przygranicznych31.
Jedn Fa z form represji zastosowanych wobec Polaków z rejonów przygra-nicznych, staMy sieF masowe deportacje. JuzD w okresie najwieFkszego ruchu antykoMchozowego na Ukrainie w dniu 5 marca 1930 roku Biuro Polityczne Centralnego Komitetu Wszechzwi Fazkowej KP(b) przyjeFMo uchwaMeF O polskich
osadach w obwodach przygranicznych. DotyczyMa ona wysiedlenia z Ukrainy PrawobrzezDnej wMas´cicieli polskich gospodarstw kuMackich. W ten sposób w stosunku do ludnos´ci polskiej rozpoczeFto represje etniczne, które nosiMy wyraz´ny charakter polityczny32. Póz´niej podobne akcje niejednokrotnie powtarzano. Na przykMad w grudniu 1934 roku Centralny Komitet KP(b)U podj FaM decyzjeF o deportacji z rejonów przygranicznych osiem tysieFcy osób z gospodarstw polskich i niemieckich33. Planowano tezD wysiedlenie ze sku-pisk polskich gospodarzy indywidualnych, którzy nie realizowali obowi F azko-wych dostaw produktów rolnych, a takzDe nielojalnych koMchoz´ników. W la-tach 1935-1936 podobne operacje zostaMy powtórzone34. W 1936 roku roz-poczeFto deportacjeF ludnos´ci polskiej i niemieckiej z pasa przygranicznego do
30S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej, s. 102-103, 108-109, 115. 31TamzDe, s. 105-106, 109.
32% " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6, s. 14-15. 33="Pn@>":\>n <,>T4>4 & I8D"p>n 1920-1930-Hn D@84. mFH@D48@-8"DH@(D"LnR>46
"H:"F, D,*. ;. m. A">RJ8, ?. A. 7@&":\RJ8, #. %. Q4D8@, 74p& 1996, s. 8.
Kazachstanu. W instrukcji sekretarz winnickiego obwodowego komitetu partii W. Czerniawski polecaM przeprowadzenie akcji w taki sposób, aby nie odbiMa sieF ona negatywnie na nastrojach koMchoz´ników oraz pomys´lnym przebiegu prac rolniczych35.
W warunkach nasilaj Facego sieF zjawiska gModu chMopom coraz trudniej byMo przetrwac´. W rejonach przygranicznych, w porównaniu z poMudniowo--wschodnimi regionami Ukrainy, pocz Fatkowo gModowaMo mniej osób. ByMo to wynikiem m.in. propagandy. Przez jakis´ czas koMchozy przygraniczne cieszyMy sieF pewnymi ulgami. W niektórych polskich koMchozach, jak na przykMad w rejonach woMoczyskim i pMoskirowskim, zarobki koMchoz´ników wynosiMy 7 ki-logramów zbozDa za dniówkeF. W duzDo gorszej sytuacji znalazMy sieF liczne gospodarstwa indywidualne. WMadze komunistyczne wykorzystywaMy gMód, aby zmusic´ ludnos´c´ do wsteFpowania do koMchozów. W 1933 roku dostawy zbozDa obowi FazywaMy juzD nie tylko gospodarzy indywidualnych, lecz takzDe koMchoz´-ników36. System obci FazDenia chMopów wysokimi podatkami w rózDnych for-mach i na rózDne cele sprawiaM poczucie niesprawiedliwos´ci i krzywdy, poteF-guj Fac jeszcze bardziej nienawis´c´ do rezDimu komunistycznego. W protokole przesMuchania s´wiadka w sprawie wyzDej wspomnianego Piotra KapMycznego czytamy wypowiedz´ przypisywan Fa oskarzDonemu: „patrzcie koMchoz´nicy, jak zDyjemy i meFczymy sieF za wMadzy radzieckiej, a w Polsce […] koMchozów nie ma, a chMopi zDyj Fa tam dobrze, chMop spMaci podatek raz do roku i wieFcej od nich nikt nie bierze, a w Zwi Fazku Radzieckim biednego chMopa obdzieraj Fa ze skóry”37. Aresztowanemu 27 listopada 1937 roku Alojzemu Bajdackiemu z Trawny zarzucono odmoweF rozprowadzenia ws´ród koMchoz´ników obligacji pozDyczki pan´stwu. Zgodnie z materiaMami s´ledztwa miaM to argumentowac´ w taki sposób: „nie chceF grabic´ chMopów i byc´ sMuzD Facym wMadzy radzie-ckiej”38. WedMug ustalen´ s´ledztwa Bajdacki dMugi czas odmawiaM wsteFpo-wania do koMchozu, mówi Fac, zDe koMchozy nie s Fa dla Polaków. OskarzDono go równiezD o to, zDe po wst Fapieniu do koMchozu w Starej Murafie prowadziM agitacjeF przeciw koMchozowi, a praceF w nim nazywaM przymusow Fa. Na pod-stawie m.in. powyzDszych zarzutów meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 1 lutego 1938 roku.
35A@:nH4R>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 43, s. 114-116.
36S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej, s. 116-120. 37)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 16379, k. 17.
Szczególnie cieFzDk Fa walkeF o przetrwanie musieli toczyc´ polscy mieszkan´cy wsi pod koniec lata 1932 roku. W dniu 6 lipca t.r. odbyMa sieF III konferencja KP(b)U, na któr Fa przybyli z Moskwy przewodnicz Facy Rady Komisarzy Ludo-wych WiaczesMaw MoMotow i pierwszy sekretarz PK w Moskwie qazar Kaga-nowicz. W trakcie jej obrad szef GPU na Ukrainie W. Balicki zapowiedziaM, zDe maj Faca sieF rozpocz Fac´ wkrótce kampania zbioru plonów i dostaw zbozDa przebiegnie w warunkach ostrej walki klasowej z ku=akami, podku=acznikami i innym elementem antyradzieckim, który przedostaM sieF do koMchozów i agi-towaM do rozkradania zbozDa39. Pod koniec 1932 roku w celu zaprowadzenia porz Fadku na UkraineF zostali oddelegowani PaweM Postyszew i sekretarz WKP(b) qazar Kaganowicz. Mówi Fac o organizowanym sabotazDu dostaw zbo-zDa, i jesiennego siewu, masowych kradziezDach w koMchozach, terrorze wobec komunistów i wiejskich aktywistów, W. Balicki postawiM tezeF o „niew F atpli-wym istnieniu na Ukrainie zorganizowanego kontrrewolucyjnego podziemia powstan´czego, które ma powi Fazania z zagranic Fa i obcymi wywiadami, gMów-nie z polskim Sztabem Generalnym”40. Rozkaz operacyjny nr 1 Balickiego z 5 grudnia 1932 roku dawaM podstaweF do rozgromienia tego podziemia i zli-kwidowania spisku chMopskiego. Pomimo „ujawnienia” 1208 grup „kontrre-wolucyjnych”, sytuacja z dostawami zbozDa nie ulegMa polepszeniu. Dnia 13 lutego 1933 roku Balicki wydaM rozkaz nr 2 O kolejnych zadaniach
agen-turalno-operacyjnej pracy organów GPU USRR, w którym mówiM o mozDli-wos´ci wybuchu zbrojnego powstania na Ukrainie przed wiosn Fa 1933 roku. W celu wykonania rozkazu GPU wysyMaMo specjalnych emisariuszy do rejo-nów, w których dziaMali „szpiedzy i powstan´cy”41.
Dnia 1 stycznia 1933 roku J. Stalin w telegramie do Komitetu Centralnego KP(b)U poleciM zakomunikowanie mieszkan´com wsi, zDe osoby, które dobro-wolnie oddadz Fa ukryte zbozDe, nie beFd Fa karane. W przeciwnym razie beFd Fa po-dejmowane dziaMania zgodne z ustaw Fa O ochronie mienia przedsieLbiorstw
pan´stwowych, ko=chozów i kooperacji, oraz wzmocnienia spo=ecznej (socja-listycznej) w=asnos´ci z 7 sierpnia 1932 roku42. Prawo to za rozkradanie mienia koMchozowego i kooperatywnego przewidywaMo rozstrzelanie z konfi-skat Fa mienia, a w przypadku okolicznos´ci Magodz Facych – zamianeF kary s´mierci na pozbawienie wolnos´ci na okres co najmniej 10 lat z konfiskat Fa
39S " B @ & " :, 1 @ : @ H " D \ @ &, %F,&@:@* #":4P\846, s. 182-183. 40Cyt. za: _. S " B @ & " :, =,&4("*">n nFH@Dnp, 74p& 2004, s. 65. 41S " B @ & " :, 1 @ : @ H " D \ @&, %F,&@:@* #":4P\846, s. 193-194.
42E. 7 J : \ R 4 P 8 4 6, _. 7 J D > @ F @ &, ;. 7 @ & " : \, 3FH@D4b I8D"4>Z, 74,& 1995, s. 257.
maj Fatku. Amnestia skazanych za powyzDsze przesteFpstwa byMa zakazana, a pra-wo obowi FazywaMo do poMowy lat pieFc´dziesi Fatych XX wieku43. WMadze obwo-du winnickiego, odpowiednio do wspomnianej ustawy zwi Fazkowej oraz ukra-in´skiej z 9 sierpnia 20 sierpnia 1932 roku, okres´liMy zasady walki ze spe-kulacj Fa zbozDem. Kary nakMadano na wszystkich winnych, zarówno pracowni-ków partyjnych, przewodnicz Facych koMchozów, jak i zwykMych koMchoz´ni-ków44. Wiele koMchozów usiMowaMo obejs´c´ wygórowane plany dostaw zbozDa, aby zachowac´ dla siebie przynajmniej materiaM siewny. CaMe wsie byMy wpi-sywane na „czarn Fa listeF”, co oznaczaMo stosowanie wobec ich mieszkan´ców rózDnych form represji w celu pozyskania brakuj Facych norm zbozDa.
Stalinowska ustawa z 7 sierpnia 1932 roku w historiografii jest znana takzDe pod nazw Fa ludow Fa „ustawy o pieFciu kMosach” lub po prostu jako „kMo-sy”. UkazaMa sieF w trakcie kampanii zbierania plonów. Wobec szerz Facego sieF gModu rozpowszechniMa sieF praktyka „strzyzDenia kMosów” na polach koM-chozowych przez wygModniaMych ludzi, nazywanych „cyrulikami”. W celu egzekwowania prawa na polach koMchozowych lub w poblizDu budowano wiezDe wartownicze45. Niewiele wystarczaMo, aby zostac´ skazanym na 8-10 lat robót przymusowych. W obwodzie winnickim do poMowy lipca 1934 roku s Fad ob-wodowy wszcz FaM okoMo 150 posteFpowan´ karnych, zwi Fazanych z kampani Fa zbioru plonów. WieFkszos´c´ spraw dotyczyMa s´cinania kMosów, a 86% oskar-zDonych na tej podstawie zostaMo skazanych na pozbawienie wolnos´ci, 14% – na prace przymusowe. CaMe posteFpowanie wraz z wydaniem wyroku zazwy-czaj trwaMo do 5 dni. Do 13 wrzes´nia s Fad rozpatrzyM w sumie 409 spraw, w tym 395 „kMosowych”. Ws´ród takich byMa, na przykMad, sprawa gospodarza indywidualnego Radzijewskiego, który na polach stepanowskiego koMchozu w rejonie woronowickim kosiM koniczyneF. S Fad skazaM meFzDczyzneF na 10 lat pozbawienia wolnos´ci. Klasyfikowany jako ku=ak Ziemian´ski ze wsi Horo-dyszcze rejonu piszczan´skiego, nas´cinaM dwa worki kMosów i zostaM za to rozstrzelany46.
W rejonie mohylowskim na Podolu sekretarz rejonowego komitetu partyj-nego Wodowozenko i kierownik oddziaMu przygraniczpartyj-nego Walejko wysMali w teren swoich ludzi w celu dokMadnego zbadania sytuacji zDywnos´ciowej koMchoz´ników. Po rozeznaniu emisariusze mieli zaklasyfikowac´ koMchoz´ników
43S " B @ & " :, =,&4("*">n nFH@Dnp, s. 209. 44A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 25, s. 82-83.
45C. 7 @ > 8 & , F H, C"*b>F\8" 8@:,8H4&n2"Pnb n (@:@*@<@D, 74p& 1993, s. 252. 46A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 26-27, s. 84-88.
do jednej z czterech kategorii: 1) nieposiadaj Facych zDadnej zDywnos´ci; 2) ma-j Facych miesieFczny zapas prowiantu; 3) maj Facych dwutygodniowy zapas zDyw-nos´ciowy; 4) posiadaj Facych prowiant na dwa miesi Face. PrzykMadowy zapas koMchoz´nika ze wsi Ladowa, zaliczonego do pierwszej kategorii, to dwie szklanki fasoli, 20 kartofli i kabaczek. W trakcie wspomnianych wypraw do-chodziMo do wielu naduzDyc´. Kontrola czeFsto przeksztaMcaMa sieF w masowe przeszukiwania domów i gospodarstw koMchoz´ników, gdyzD nie dawano wiary deklaracjom koMchoz´ników. Czasami tezD koMchoz´nikom zabierano niezgMoszony prowiant. Listy z podziaMem koMchoz´ników na kategorie sporz Fadzano w radzie wiejskiej. O naduzDyciach kontroli poufnie informowaM obwodowy komitet partii kontroler Sztejnwarec 22 lutego 1935 roku47. Dokument potwierdza now Fa faleF gModu w kilku rejonach obwodu na pocz Fatku 1935 roku.
Na zmniejszenie liczebnos´ci ludnos´ci wiejskiej, w tym takzDe polskiej, wywarMo wpMyw ogMoszenie 31 grudnia 1932 roku wprowadzenia systemu pasz-portowego na Ukrainie. W kwietniu 1933 roku wprowadzono zakaz wyda-wania paszportów mieszkan´com wsi, który obowi FazywaM do 1974 roku. W ten sposób próbowano zahamowac´ masowe migracje wygModzonym tMumom na Kaukaz lub do póMnocnych regionów ZSSR48. Zrozpaczona ludnos´c´ polska z coraz wieFksz Fa nadziej Fa spogl FadaMa w kierunku Polski. Pomimo propagandy sowieckiej, dos´c´ powszechne byMo przes´wiadczenie o dobrobycie obywateli pan´stwa polskiego, w tym chMopów. Propaganda radziecka dbaMa jednak o obalenie takiego wizerunku Polski ws´ród Polaków mieszkaj Facych w Zwi F az-ku Radzieckim. W akcie oskarzDenia z 20 grudnia 1937 roaz-ku koMchoz´nikowi MichaMowi Nadybskiemu z OkMadnego postawiono zarzut: „SzerzyM wymys´lone pogMoski o dobrobycie rolników w Polsce i prowokacyjne pogMoski o cieFzDkiej sytuacji ludnos´ci w ZSRR”49. Jeden ze s´wiadków w sprawie Piotra Czaj-kowskiego ze wsi Czemeryskie relacjonowaM, zDe oskarzDony zaprzeczaM kMam-stwom propagandy radzieckiej o tym, zDe w Polsce ludzie umieraj Fa z gModu: „w to zupeMnie nie wierzeF, tam wszyscy s Fa syci, obuci i ubrani”50.
Nie mozDna zapominac´ o jeszcze jednej okolicznos´ci. NiecheFc´ Polaków wobec koMchozów na Podolu byMa zwi Fazana nie tylko z czynnikiem ekono-micznym, ale takzDe religijnym. Mieszkan´cy polskich osad byli wychowywani w duchu wiernos´ci Kos´cioMowi katolickiemu. Narzucony laicki kalendarz
47TamzDe, dok. 38, s. 108-111.
48S " B @ & " :, =,&4("*">n nFH@Dnp, s. 81-84. 49)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 17241, k. 21. 50)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 11973, k. 111.
pracy i obrzeFdowos´c´ sowiecka staMy w sprzecznos´ci z wielowiekow Fa tradycj Fa katolick Fa. Ludnos´c´ polsk Fa jeszcze bardziej irytowaMy dziaMania miejscowych lub przyjezdnych aktywistów-ateistów51. PowyzDsze motywy skManiaMy wielu Polaków do bojkotowania pracy w koMchozie w niedziele i w uroczystos´ci kos´cielne. NajwieFksz Fa odwageF pod tym wzgleFdem wykazywali przede wszyst-kim czMonkowie komitetu parafialnego, kos´cielni, zakrystianie, katecheci, organis´ci, uczestnicy kóMek religijnych. WMas´nie oni w pierwszej kolejnos´ci podlegali aresztowaniu i skazaniu „za propagandeF kontrrewolucyjn Fa”, szcze-gólnie w trakcie represji masowych w latach 1937-1938.
CheFc´ szanowania dni s´wi Fatecznych staMa sieF przyczyn Fa cierpien´ wielu Po-laków z Murafy – jednej z najwieFkszych parafii katolickich na Podolu. O nie-stawienie sieF do pracy i agitacjeF w tym kierunku zostaM oskarzDony koMchoz´nik ze Starej Murafy Gracjan Kruszelnicki. Zarzucono mu ponadto przechowy-wanie w kos´ciele nalezD Facego do ku=aków zbozDa, propagandeF przeciw wMadzy sowieckiej i koMchozowi. Na podstawie wymienionych i innych oskarzDen´ meFzD-czyzna zostaM rozstrzelany 26 grudnia 1937 roku – w drugi dzien´ s´wi Fat BozDego Narodzenia52. Przy aresztowaniu Stefana Kulika z pobliskiej Kle-kotyny zarz Fad rady wiejskiej w wydanej dla NKWD opinii wskazaM na jego niecheFc´ do pracy w koMchozie, szczególnie w dni s´wi Fat kos´cielnych. Wtedy meFzDczyzna nie szedM do pracy, lecz do kos´cioMa, gdzie sam organizowaM s´piewy i nabozDen´stwa. Jego postawa i agitacja powodowaMy podobne zacho-wanie innych koMchoz´ników. Polak zostaM takzDe uznany za wspóMorganizatora tzw. wo=ynki w marcu 1930 roku, namawiaj Fac kobiety do wypeFdzenia milicji z budynków kos´cielnych. W konsekwencji S. Kulik zostaM rozstrzelany 8 grudnia 1937 roku – w uroczystos´c´ Niepokalanego PoczeFcia Najs´wieFtszej Marii Panny53. Kolejnym powodem niepokojów w Murafie byMo wczes´niej-sze aresztowanie 14 lutego 1930 roku ksieFdza Wiktora Stronczyn´skiego54.
51WieFcej na ten temat zob.: R. D z w o n k o w s k i, Kos´ció= katolicki w ZSSR
1917-1939, Lublin 1997, s. 98-104; J. S z y m a n´ s k i, Kos´ció= katolicki na Podolu. Obwód
winnicki 1941-1964, Lublin 2003, s. 201-214. 52)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 25565. 53)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 24668.
54 Ksi Fadz Wiktor Stronczyn´ski (1868-1938) pracowaM najpierw w parafiach w diecezji Mucko-zDytomierskiej (quck, LitowizD, WModzimierz WoMyn´ski), a nasteFpnie w kamienieckiej: w Murafie i MoMczanach. PeMniM tezD funkcjeF najpierw wicedziekana, potem dziekana jampol-skiego. Aresztowany 14 lutego 1930 i skazany na 5 lat wieFzienia, przebywaM na zesManiu m.in. w JarosMawlu, Syktywkarze. W 1937 roku zostaM ponownie aresztowany i w styczniu 1938 rozstrzelany. Zob. R. D z w o n k o w s k i, Losy duchowien´stwa katolickiego w ZSSR
W s´wietle materiaMów NKWD miejscowa ludnos´c´ katolicka podczas pogromu rady wiejskiej domagaMa sieF powrotu kapMana. Jedn Fa z oskarzDonych o to osób byM MichaM Maksymyszyn ze SMobody Murafskiej. Oto fragment z jego aktu oskarzDenia, sporz Fadzonego 16 wrzes´nia 1937 roku: „W 1930 r. braM udziaM w antykoMchozowych woMynkach, w czasie których rozgromiM miejscow Fa radeF wiejsk Fa, chodziM po wsi z tMumem z czarn Fa flag Fa, nawoMywaM do pobicia akty-wistów wiejskich i komunistów, razem z tMumem kuMaków usiMowaM uwolnic´ spod strazDy aresztowanego za dziaMalnos´c´ k-r. [kontrrewolucyjn Fa] ksieFdza”55. MeFzDczyzna nie przyznaM sieF do winy, jednak zostaM skazany na 10 lat Magrów i skierowany do obozu w Mariin´sku.
Po kolektywizacji, gModzie i deportacjach kolejny bolesny cios polskiej ludnos´ci wiejskiej zadaMy masowe represje stalinowskie, maj Face miejsce w latach 1937-1938. PoprzedzaMy je dwa rozkazy operacyjne ludowego komisa-rza spraw wewneFtrznych NikoMaja JezDowa. Pierwszy z nich nr 00447 z 31 lip-ca 1937 roku dotyczyM walki z ku=akami, przesteFplip-cami i innymi elementami antyradzieckimi. Pocz Fatek operacji zaplanowano na 5 sierpnia tego roku. JezDow stawiaM przed pracownikami organów bezpieczen´stwa zadanie: „w bez-wzgleFdny sposób rozgromic´ caM Fa teF bandeF antyradzieckich elementów, obronic´ radzieckich ludzi pracy przed ich kontrrewolucyjnymi knowaniami i raz na zawsze skon´czyc´ z podM Fa wywrotow Fa robot Fa przeciwko podstawom pan´stwa radzieckiego”56. DziaManie tego rozkazu rozci FagaMo sieF na byMych ku=aków, którzy prowadzili aktywn Fa dziaMalnos´c´ antyradzieck Fa. DotyczyMo to zarówno
ku=aków, którzy powrócili po odbyciu kary na wies´, zbiegMych z miejsc odo-sobnienia, ukrywaj Facych sieF przed rozkuMaczeniem oraz pracuj Facych w koM-chozach, sowchozach i przedsieFbiorstwach gospodarki rolnej, jak tezD przeby-waj Facych w obozach i koloniach pracy. Wszystkie potencjalne ofiary podzie-lono na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczono najbardziej aktywny antyra-dziecki element, który podlegaM natychmiastowemu aresztowaniu, a potem karze rozstrzelania. Do drugiej kategorii zakwalifikowano reszteF „przesteFp-ców”, których skazywano na 8-10 lat prac w Magrach, a w wyj Fatkowych sy-tuacjach na osadzenie w wieFzieniu. Zgodnie z propozycjami naczelników terenowych oddziaMów NKWD ustalono limity aresztowan´ dla obu kategorii. W USRR liczby te wynosiMy: pierwsza kategoria – 7800, druga – 20 300 osób. Na obwód winnicki przewidziano ogóMem 4000 „miejsc”, w tym 1000
55)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 6737, k. 30.
56Cyt. za: N. O c h o t i n, N. P i e t r o w, A. R o g i n s k i j, Limity terroru, „Karta” 1993, nr 11, s. 9.
pierwszej kategorii i 3000 – drugiej. Zgodnie z omawianym rozkazem, repre-sje byMy wymierzone takzDe w rodziny osób represjonowanych z pierwszej ka-tegorii, które byMy zdolne do dziaMan´ antyradzieckich, oraz zamieszkaMe w pasie przygranicznym. Takie rodziny podlegaMy przesiedleniu w gM Fab kraju, natomiast nad rodzinami wszystkich zatrzymanych ustanowiono obserwa-cjeF57. PrzykMadem ofiary wspomnianej operacji staM sieF Józef Glaziuk-Cze-telny ze wsi Pedosy rejonu chmielnickiego. PochodziM on z zamozDnych chMo-pów, w 1930 roku zostaM rozkuMaczony i zesMany na SyberieF. Wkrótce udaMo mu sieF stamt Fad uciec, po czym przez pewien czas ukrywaM sieF, mieszkaj Fac w rózDnych rejonach. W 1936 roku zacz FaM praceF w koMchozie w Pedosach. Po aresztowaniu w 1937 roku zostaM oskarzDony o s´cisMe powi Fazania z ku=akami, systematyczne prowadzenie dziaMalnos´ci kontrrewolucyjnej. Tego typu aktyw-nos´c´ miaMa polegac´ m.in. na rozpowszechnianiu pogMosek o bliskim przybyciu na UkraineF Polaków i Niemców, odmowie pozDyczki na potrzeby obrony naro-dowej. Przy tym miaM wypowiedziec´ nasteFpuj Face sMowa: „dosyc´ juzD pic´ naszej krwi, pan´stwu pomoglis´my juzD wiele, niech teraz nam pomagaj Fa”58.
Drugi rozkaz N. JezDowa nr 00485 z 11 sierpnia 1937 roku zapocz FatkowaM czystkeF etniczn Fa w odniesieniu do mniejszos´ci polskiej59. Celem „operacji polskiej” byMo udaremnienie antysowieckiej dziaMalnos´ci polskiego wywiadu i likwidacja sieci Polskiej Organizacji Wojskowej na terenie caMego ZSRR. Operacja miaMa byc´ przeprowadzona w ci Fagu trzech miesieFcy, czyli do 20 li-stopada, jednak termin ten kilkakrotnie przedMuzDano. Zgodnie z rozkazem, re-presjonowanych dzielono na dwie kategorie. Zakwalifikowani do pierwszej kategorii musieli byc´ rozstrzelani jako najbardziej niebezpieczni wrogowie. ByMa to „caMa szpiegowska, dywersyjna, szkodnicza i powstan´cza kadra pol-skiego wywiadu”60. Druga kategoria represjonowanych to mniej aktywne osoby, które podlegaMy karze 5-10 lat wieFzienia lub obozów. Obie operacje stwarzaMy dogodn Fa okazjeF dla rozprawienia sieF pan´stwa z polskimi mieszkan´-cami wsi Podola, którzy nadal byli odbierani jako dywersanci, szpiedzy oraz przeciwnicy wMadzy radzieckiej i koMchozów. Podaj Fac jedynie „orientacyjne limity” osób przeznaczonych do aresztowania, N. JezDow pozwoliM na ich wielokrotne przekroczenie na wniosek naczelników terenowych oddziaMów
57TamzDe, s. 10-11.
58)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 17737, k. 24.
59Tekst rozkazu i inne materiaMy zwi Fazane z omawian Fa spraw Fa zob.: _. S " B @ & " :, %. A D 4 F H " 6 8 @, %. 1 @ : @ H " D \ @ &, Q7-'AI-=7%) & I8D"p>n: @F@$4, L"8H4,
*@8J<,>H4, 74p& 1997, s. 347-377.
NKWD. Jes´li jesieni Fa i zim Fa 1937 roku NKWD na Ukrainie skupiM sieF na wykonaniu rozkazu nr 00447, to od stycznia i lutego gMównym kierunkiem jego dziaMan´ staMy sieF sprawy narodowos´ciowe, w tym polska nr 00485. Oznacza to, zDe wieFkszos´c´ Polaków padMo ofiarami represji ze wzgleFdu na swoje pochodzenie narodowos´ciowe.
Podobnie jak wczes´niej, NKWD zwróciMo szczególn Fa uwageF na obwód winnicki oraz na nowo utworzony kamieniecki, zamieszkaMe przez zwarte grupy ludnos´ci polskiej. RozpoczeFMy sieF masowe aresztowania niewinnych Polaków. MateriaMy s´ledcze s´wiadcz Fa, zDe najwieFcej z nich represjonowano na podstawie rozkazu nr 00485. W aktach oskarzDenia czeFsto wysteFpuje zarzut wrogiego nastawienia wobec kolektywizacji i koMchozów. UwzgleFdniano chodzenie spoMeczne Polaków, ich status klasowy przed i po rewolucji, po-staweF wobec procesu organizacji koMchozów oraz stosunek do pracy w koM-chozie i ustroju koMchozowego. SzczegóMowe obwinienia dotyczyMy rózDnych form sprzeciwu ludnos´ci polskiej, jak agitacja przeciw koMchozowi, opór rozkuMaczeniu, udziaM w wo=ynkach 1930 roku, sabotazD pracy w koMchozie, celowe uszkodzenie sprzeFtu i maszyn koMchozowych, produktów rolnych itp. W wielu przypadkach stawiane zarzuty caMkowicie lub czeFs´ciowo nie miaMy nic wspólnego z rzeczywistos´ci Fa. FormuMowane byMy zazwyczaj na podstawie wymuszonych zeznan´ samego aresztowanego lub s´wiadków, czeFsto równiezD przebywaj Facych w wieFzieniu. Z tego wzgleFdu nie mozDemy je uznac´ za wia-rygodne dowody w sprawie. Tym samym same materiaMy procesowe nie daj Fa mozDliwos´ci jednoznacznego potwierdzenia faktów, jak na przykMad udziaM oso-by w wydarzeniach, a tym bardziej jej wypowiedzi. O przyznaniu sieF do winy decydowaMa raczej odpornos´c´ psychiczna oraz fizyczna oskarzDonego na rózD-nego typu tortury. Lokalne organy bezpieczen´stwa nie zabiegaMy przeciezD o do-tarcie do prawdy, lecz o wykonanie dyrektyw centrali w Moskwie i Kijowie. W tym pracownicy winnickiego oddziaMu NKWD wyrózDniali sieF szczególn Fa gorliwos´ci Fa61. O bezpodstawnos´ci inkryminowanych Polakom przesteFpstw s´wiadcz Fa decyzje o ich rehabilitacji jako ofiar represji stalinowskich, na podstawie ukazu Prezydium Rady NajwyzDszej ZSRR z 16 stycznia 1989 roku. Przes´ledzenie losów kilku Polaków z obwodu winnickiego pomozDe zrozu-miec´ ogrom tragedii, która dotkneFMa tysi Face polskich mieszkan´ców Podola. Wielu Polaków z okolicy wspomnianej Murafy zostaMo skazanych ze wzgleFdu
61Podobny tragiczny los spotkaM samych oprawców. W okresie wielkiej czystki zarz Fad winnickiego obwodowego NKWD zostaM aresztowany i os Fadzony za cieFzDkie wykroczenia w sferze wymierzania sprawiedliwos´ci socjalistycznej, popeMnione w czasie masowych represji w latach 1937-1998. WieFcej zob.: A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, s. 185-197.
na swoje pochodzenie spoMeczne oraz udziaM w wyst Fapieniach przeciwko koMchozowi w marcu 1930 roku, sprzeciw wobec rabunkowej polityki pan´stwa na wsi. Franciszkowi Bajdackiemu ze Starej Murafy inkryminowano zmusza-nie ludzi do uczestnictwa w pogromie koMchozu. Ponadto zarzucono mu sta-wianie oporu w czasie kampanii dostaw zbozDa pan´stwu, przypisuj Fac mu wy-powiedz´: „wMadzeF radzieck Fa nalezDy karmic´ nie chlebem, lecz kul Fa”62. W ce-lu uratowania zbozDa przed konfiskat Fa meFzDczyzna miaM zakopac´ w swoim ogrodzie dwa worki pszenicy. Za niewykonanie obowi Fazkowych dostaw czeFs´c´ jego mienia zostaMa sprzedana. MeFzDczyzna zostaM skazany na 10 lat Magrów. Innego mieszkan´ca wspomnianej miejscowos´ci, Franciszka Szklarczuka, NKWD równiezD uznaMo za jednego z organizatorów i aktywnych uczestników zamieszek w Murafie w 1930 roku. Polak pochodziM ze s´rednio zamozDnej rodziny, wykonywaM rózDne zawody na przykMad krawca. W 1934 roku jego maj Fatek zostaM wystawiony na sprzedazD. Przed aresztowaniem 24 listopada 1937 roku nie nalezDaM do koMchozu, a prowadziM wMasne gospodarstwo i byM uznawany za s´rednio zamozDnego. ZostaM rozstrzelany 14 grudnia 1937 ro-ku63. Po zrewidowaniu jego sprawy w 1961 roku okazaMo sieF, zDe meFzDczyzna w ogóle nie uczestniczyM w marcowych wydarzeniach 1930 roku. Czynny udziaM w marcowej wo=ynce przypisywano takzDe Adolfowi BiaMousowi ze SMo-body Murafskiej, który „przebrany w damsk Fa suknieF kierowaM grup Fa kobiet, gromiM wMasnos´c´ koMchozu […] BeFd Fac wrogiem sowwMadzy, prowadziM agitacjeF kontrrewolucyjn Fa ws´ród ludnos´ci, terroryzowaM aktyw wsi, rozpowszechniaM prowokacyjne pogMoski o rychMym przyjs´ciu Polaków na UkraineF, groziM roz-prawieniem sieF z wMadzami wsi. Jego mieszkanie stanowiMo miejsce spotkania elementu antysowieckiego i kryminalnego”64. MeFzDczyzna zostaM rozstrzelany 31 stycznia 1938 roku. WieFcej szczeFs´cia miaM jego ziomek, koMchoz´nik Józef Antoniuk, który za udziaM w pogromie koMchozu zostaM skazany na 10 lat prac przymusowych65.
Nie mniej tragiczny los spotkaM wielu Polaków, którzy mieli jakiekolwiek powi Fazania z zamozDnymi gospodarzami. Do ku=aków zaliczano na przykMad Macieja Gabala z Trawny, poniewazD po rewolucji posiadaM 9 hektarów ziemi, arendowaM 2 hektary i wykorzystywaM najemnych pracowników. Inkrymino-wano mu udziaM w wyst Fapieniach 1930 roku, wrogie nastawienie do wMadzy
62)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 6948, k. 28, akt oskarzDenia z 2 grudnia 1937. 63)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 11204, k. 22, akt oskarzDenia z 26 listopada 1937. 64)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 22191, k. 27, akt oskarzDenia z 25 grudnia 1937. 65)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 9714, k. 28.
sowieckiej, utrzymywanie bliskich kontaktów z miejscowymi ku=akami. Za opór przy realizacji dostaw zbozDa w 1932 roku jego gospodarstwo zostaMo zlikwidowane, a on sam zostaM pozbawiony praw wyborczych. Ponadto meFzD-czyzna nie podpisaM sieF na obligacje pozDyczki na rzecz obrony pan´stwa oraz nawoMywaM do tego koMchoz´ników. Do winy przyznaM sieF czeFs´ciowo i zostaM rozstrzelany 26 grudnia 1937 roku66.
Równie kuMackie pochodzenie wypomniano Józefowi Kopytczukowi z Trawny. W 1933 roku byM on aresztowany, miaM tezD represjonowanych krewnych. W chwili aresztowania 27 listopada 1937 roku pracowaM w koM-chozie jako stolarz. W akcie oskarzDenia z 2 grudnia 1937 roku znalazMa sieF wzmianka o tym, zDe prowadziM agitacjeF przeciw koMchozowi. MiaMa ona pole-gac´ na nazwaniu koMchozów katorg Fa, nawoMywaniach w czasie kampanii dostaw zbozDa do dostarczenia pan´stwu ziarna wilgotnego i niskiej jakos´ci. MeFzDczyzna zostaM skazany na 10 lat Magrów. W trakcie rewizji jego sprawy s´ledczej w 1958 roku s´wiadkowie z 1937 roku nie potwierdzili jednak swoich zeznan´, a uznali je za sfaMszowane i podpisane przez nich pod przymusem67. Kajetana Biernackiego z Trawny, aresztowanego 25 listopada 1937 roku, oskarzDono o to, zDe beFd Fac czMonkiem rady wiejskiej, w 1932 roku uprzedzaM
ku=aków o maj Facych nast Fapic´ rozkuMaczeniach. Wczes´niej juzD byM skazany na trzy lata wieFzienia za ukrycie zbozDa, które zakopaM w ziemi. Za kradziezD pszenicy byM kilkakrotnie wyrzucany z koMchozu, a czeFs´c´ jego maj Fatku zostaMa sprzedana. W chwili aresztowania w 1937 roku nalezDaM do koMchozu jako s´rednio zamozDny. Za agitacjeF przeciwko koMchozowi i rozpowszechnianie pogMosek o lepszym zDyciu w Polsce zostaM skazany na 10 lat Magrów. Polak nie uznaM tych zarzutów i dwa lata póz´niej bezskutecznie staraM sieF o unie-wazDnienie wyroku skazuj Facego68.
Za szkodliw Fa agitacjeF poniósM s´mierc´ mieszkaniec Klekotyny Ignacy Kuco-Mabski. ZostaM on oskarzDony o namawianie koMchoz´ników do opuszczenia koMchozu, a gospodarzy indywidualnych – do niewsteFpowania do koMchozów z powodu ich bliskiego upadku. W relacji s´wiadka KucoMabski nazywaM koM-choz pan´szczyzn Fa, a wMadzeF radzieck Fa zwaM rabunkow Fa i zneFcaj Fac Fa sieF nad ludnos´ci Fa. Poza tym Polak byM aktywnym katolikiem, który organizowaM
po-66)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 22846. 67)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 7739. 68)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 6987.
moc dla skazanego ksieFdza Stronczyn´skiego. Pomimo nieprzyznania sieF do winy, meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 2 grudnia 1937 roku69.
Opinia rady wiejskiej MichajMówki z 27 grudnia 1937 roku stanowiMa wystarczaj Fac Fa podstaweF do najwyzDszego wyroku na koMchoz´nika Jana SzwedeF: „Z pochodzenia kuMak, wedMug narodowos´ci Polak, fanatyk religijny, orga-nizator rózDan´ców, w przeszMos´ci polski legionista”70. ByMo to streszczeniem najpowazDniejszych wysteFpków i ewidentne uznanie za wroga klasowego. Je-den ze s´wiadków, zeznaj Facych w sprawie Szwedy, przytaczaM jego wypowiedz´ z 1929 roku dotycz Fac Fa kolektywizacji: „wymys´lili jakies´ koMchozy i nikomu one nie s Fa potrzebne, zgromadz Fa sieF lenie i wymys´laj Fa, zDe za cara byMo dobrze, nikt jeden drugiego nie zaczepiaM, a teraz tylko dawaj i dawaj”71. S´wiadek tezD zeznawaM, zDe Szweda sprzeciwiaM sieF pMaceniu podatków, strasz Fac bliskim nadejs´ciem chwili rozliczenia sieF wMadzy przed ludz´mi.
Faustyn Mazur ze wsi Popowce rejonu kopajgrodzkiego próbowaM odzyskac´ przynajmniej czeFs´c´ ziemi, zagarnieFtej przez miejscowy koMchoz. W tym celu bez wiedzy zarz Fadu koMchozowego obsiaM teF dziaMkeF dla siebie. Ws´ród innych postawionych mu w 1937 roku zarzutów, znalazMo sieF szkodnictwo, rozkrada-nie mienia koMchozowego i odmowa wykupienia obligacji na rzecz obrony na-rodowej: „Na budoweF kos´cioMa i dla ksieFdza SokoMowskiego daMbym sto rubli, a dla wMadzy sowieckiej nie dam, j Fa jak dziurawy worek nie da sieF na-karmic´”72. Polak zostaM rozstrzelany.
Liczne aresztowania Polaków przeprowadzono w rejonie barskim. Jeden ze s´wiadków w sprawie Piotra Czajkowskiego, ksieFgowego kooperatywy we wsi Czemeryskie, przytaczaM jego wypowiedzi: „GMupi ten beFdzie, co pójdzie do koMchozów, a kiedy wszyscy nie pójd Fa, to nie beFdzie koMchozów i duzDo lepiej beFdzie sieF zDyMo […] Ja nie wsteFpowaMem do koMchozu i z gModu nie puchneF, jak oto koMchoz´nicy, mi starczy chleba jeszcze do nowego […]”73. Józefa Nadybskiego z OkMadnego, pracownika zakMadów tkackich, oskarzDono o czynny udziaM w wyst Fapieniach antykoMchozowych w trakcie kolektywizacji lat 1930-1932. Ponadto zarzucono mu, zDe na organizowanych u siebie zebra-niach Polaków dowodziM im przewageF gospodarki indywidualnej i opowiadaM o lepszym zDyciu rolników w Polsce. PrzyznaM sieF do winy i zostaM skazany na 10 lat Magrów. W 1959 roku jego córka staraMa sieF o rehabilitacjeF ojca.
69)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 21645, k. 17-18, akt oskarzDenia z 13 listopada 1937. 70)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 22184, k. 8.
71TamzDe, k. 21
72)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 22700, k. 43, akt oskarzDenia z 16 listopada 1937. 73)!%?, P-6023, @B. 4, FBD. 11973, k. 110.
Podczas powtórnego przesMuchania s´wiadkowie potwierdzili swoje wczes´niej-sze zeznania – agitacjeF przeciw koMchozowi i wMadzy radzieckiej – dlatego wyrok utrzymano74.
Tragiczny los dotkn FaM MichaMa Zawadzkiego z Szerszeni. PochodziM on z ubogiej rodziny chMopskiej. Przed rewolucj Fa miaM jedynie dom i niewielk Fa dziaMkeF. Po rewolucji jego sytuacja zaczeFMa sieF poprawiac´. AwansowaM do kategorii s´redniaków jako wMas´ciciel 20 hektarów ziemi uprawnej. Taki stan trwaM jednak niedMugo, poniewazD przed 1937 rokiem byM trzykrotnie karany przez radeF wiejsk Fa za niespMacenie podatków oraz odmoweF dostaw zbozDa. Po raz pierwszy zostaM ukarany w 1934 roku, kiedy zabrano mu 30 pudów ukry-tego zbozDa i naMozDono kareF w wysokos´ci 50 rubli. W nasteFpnym roku zostaMa sprzedana wieFksza czeFs´c´ jego maj Fatku, w tym zwierzeFta hodowlane i budynki gospodarcze, zapasy zDywnos´ci i rzeczy osobiste. W 1936 roku sprzedano reszteF jego wMasnos´ci. Nawet po dotkliwych dos´wiadczeniach, pozbawiony ca-Mego swojego dorobku nie wst FapiM do koMchozu. ZarabiaM na zDycie wykonuj Fac rózDne drobne prace. ByM bardzo pobozDn Fa osob Fa, a w parafii w Barze peMniM funkcjeF kos´cielnego. Po aresztowaniu 23 grudnia 1937 roku na przesMuchaniu zeznawaM, zDe na jednym ze spotkan´ kóMka rózDan´cowego w swoim domu czytaM zgromadzonym Polakom konstytucjeF. Wyjas´niaM im, zDe zgodnie z konstytucj Fa ziemia z koMchozów zostanie zwrócona rolnikom i nie trzeba beFdzie chodzic´ do pracy w koMchozie. Polak zostaM oskarzDony o szerzenie pogMosek o likwi-dacji koMchozów, nawoMywanie do bojkotowania pracy w koMchozie, niewyko-nanie obowi Fazkowych dostaw zDywnos´ci wobec pan´stwa. ZostaM rozstrzelany 31 stycznia 1938 roku75.
Inna mieszkanka Szerszeni, Anna Chrystofor, 1 stycznia 1938 roku zostaMa skazana na 10 lat Magrów m.in. za wypowiedzi przeciw systemowi gospodarki kolektywnej. Inkryminowano jej przytaczanie nieprawdziwych faktów o lep-szym zDyciu rolników w Polsce oraz szerzenie pogMosek o rychMym nadejs´ciu rz Fadów polskich na Ukrainie, a wraz z tym represji wobec koMchoz´ników. W 1930 roku wieFksza czeFs´c´ maj Fatku kobiety i jej meFzDa zostaMa skonfiskowana przez radeF wiejsk Fa, a rodzinie zostawiono jedynie dom i dziaMkeF. Jak sieF potem okazaMo, aresztowaniem kobiety byM zainteresowany s Fasiad, który chciaM przej Fac´ jej dom. Przed aresztowaniem w dniu 24 grudnia 1937 roku kobieta nie pracowaMa w koMchozie, a opiekowaMa sieF cieFzDko chorym meFzDem. Byli bezdzietnym maMzDen´stwem, bardzo pobozDnym. Po aresztowaniu kobiety w
do-74)!%? C-6023, @B. 4, FBD. 6719. 75)!%? C-6023, @B. 4, FBD. 14570.
mu pozostaM sam niepeMnosprawny m FazD, który kilkakrotnie zwracaM sieF do najwyzDszych instytucji ZSRR o skasowanie wyroku zDony. W swoich pros´bach wskazywaM na cieFzDki stan swojego zdrowia, wymagaj Facy opieki, oraz na faMszywe oskarzDenie zDony przez chciwego s Fasiada. Rozpaczliwie nazywaM Stalina „ojcem”, aby tylko pozwolono mu przyjechac´ do zDony i zamieszkac´ z ni Fa. O rewizjeF swojej sprawy prosiMa takzDe pani Anna, pisz Fac 3 stycznia 1941 roku do generalnego prokuratora ZSRR. PowyzDsze petycje maMzDonków wówczas zostaMy odrzucone76. M FazD kobiety przezDyM w samotnos´ci zaledwie kilka lat, natomiast Anna Chrystofor zmarMa prawdopodobnie w trakcie od-bywania kary.
W protokole z przesMuchania koMchozowego kowala z Seferówki MichaMa PawMyszyna czytamy, zDe oskarzDony „przyznawaM sieF” do niecheFci do koMcho-zów. MówiM na przykMad, zDe ludzie maj Fa juzD dos´c´ koMchozów i zDe wMadza sowiecka, widz Fac taki sprzeciw, sama rozwi FazDe koMchozy77. W akcie oskar-zDenia przypisano mu ponadto zmys´lone wypowiedzi o zMym zDyciu w ZSSR: przes´ladowaniach Polaków, neFdzy i gModzie. Zarzucono mu tezD odrywanie koMchoz´ników od pracy, agitacjeF do uczestnictwa w kóMkach rózDan´cowych. Na podstawie powyzDszych zarzutów meFzDczyzna zostaM rozstrzelany 19 stycznia 1938 roku. RafaM BorzDemski z Wierzbowca w rejonie murowano-kuryMowskim za zaniedbania w trakcie kampanii siewnej w 1934 roku zostaM wykluczony z koMchozu. W 1937 roku zostaM oskarzDony o agitacjeF przeciw koMchozowi: „mówi, zDe w koMchozach ile nie pracuj, to niczego nie dostaniesz. Wkrótce zacznie sieF wojna z Japoni Fa, wtedy koMchozów nie beFdzie”78. Polak przyznaM sieF do winy i zostaM rozstrzelany 15 grudnia 1937 roku.
Represje stalinowskie objeFMy nie tylko szeregowych koMchoz´ników czy gospodarzy. W ramach wielkiej czystki wznowiono kary w stosunku do kadr kierowniczych, odpowiedzialnych za sytuacjeF na wsi. Jak informowaMa proku-ratura obwodu winnickiego Obwodowy Komitet Partii 10 kwietnia 1938 roku, ulubion Fa metod Fa walki wrogów ludu z gospodark Fa socjalistyczn Fa byMo rol-nictwo. W tym celu wrogowie wMadzy radzieckiej obsadzali zarz Fady rejonów i koMchozów dywersantami, którzy szkodzili organizacji pracy i przez to wy-woMywali niezadowolenie koMchoz´ników. Prokuratura obwodowa przeprowa-dziMa trzy procesy pokazowe takich wrogów ludu79.
76)!%? C-6023, @B. 4, FBD. 22423. 77)!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 17291, k. 11.
78)!%?, C -6023, @B. 4, FBD. 18413, k. 18, akt oskarzDenia z 16 listopada 1937. 79A@:nHuR>n D,BD,Fnp >" A@*n::n, dok. 73, s. 174-177.
Bilans represyjnej polityki stalinowskiej to s´mierc´ wielu istot ludzkich. W obwodzie winnickim, w porównaniu z innymi obwodami Ukrainy, liczba represjonowanych byMa bardzo wysoka. W wykazie osób represjonowanych w obwodzie za okres 30 lat (1920-1950) z ogólnej liczby 32 tysieFcy jedna trzecia przypada na osoby pochodzenia polskiego80. W okresie kulmina-cyjnym terroru stalinowskiego – w latach 1937-1938 – liczbeF ofiar w ob-wodzie szacuje sieF na okoMo 13 800 osób. Z nich blisko 7800 osób (prawie 60%) zostaMo rozstrzelanych. Z ogólnej liczby prawie 14 tysieFcy ofiar represji Polacy stanowi Fa ponad trzeci Fa czeFs´c´ (okoMo 4000 osób). Z nich 71% otrzy-maMo wyrok s´mierci i jest to najwyzDszy wskaz´nik w zestawieniu z innymi na-rodowos´ciami81. Próba obliczenia chociazDby szacunkowej liczby ofiar s´mier-telnych ws´ród Polaków pochodz Facych ze wsi, z pewnos´ci Fa byMaby bardzo trudna. Zdecydowany opór, stawiany przez ni Fa wobec kolektywizacji, konfi-skaty ziemi i mienia, prób zatarcia samej s´wiadomos´ci wMasnos´ci prywatnej, wywarM wpMyw na wielkie straty w ludnos´ci polskiej na Podolu. Prowadzenie wMasnego gospodarstwa stanowiMo nieodM Faczny element tradycji narodowej po-dolskich Polaków. Brak akceptacji przez Polaków kolektywnej formy gospo-darki rolnej pozostawaM nawet po ich przymusowym zapisaniu do koMchozów. Tylko za pomoc Fa terroru, bezwzgleFdnych przes´ladowan´ wMadzy radzieckiej, udaMo sieF zMamac´ ten opór. Sytuacja geopolityczna regionu, stan stosunków radziecko-polskich w latach trzydziestych ubiegMego wieku przes FadziMy o losie tutejszych Polaków. Proces „oczyszczania” strefy przygranicznej od elementu polskiego obróciM sieF w tragedieF narodow Fa.
THE ATTITUDE OF THE POLISH POPULATION IN PODOLIA TOWARDS COLLECTIVE FARMING
S u m m a r y
At the end of 1929 the Soviet authorities started a country-wide collectivization campaign that consisted in liquidation of individual farms and combining their land, agricultural machines and other equipment and livestock into collective farms. This was supposed to boost the efficiency of work and agricultural production. Villages were to constitute the base for towns, which was indispensable in executing the plans
80S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej, s. 236, 244-247. 81% " F 4 : \ j &, AD4R4>4 H" <,N">n2<4 2*n6F>,>>b <"F@&4N D,BD,Fn6, s. 20-21.
of industrialization of the Soviet state. The collectivization process was proceeding slowly, raising strong opposition from the farmers. The authorities used various forms of psychological pressure, financial sanctions and repressions including deportations. A fast pace of collectivization in its first stage and the brutal methods of its effecting shook the existing structures of the country and were a threat to the foundations of the villagers’ sustenance. The greatest peasant actions occurred in March 1930 and they spread to a lot of Podolia villages. Peasants in large numbers withdrew from kolkhozes, slaughtered the livestock and campaigned against kolkhozes. Also bloody riots took place; there were attempts at freeing peasants who had been imprisoned, and activists sent by the authorities were punished. The uprisings were suppressed by State Political Directorate troops in the Ukraine. The anti-government feeling among the peasants was additionally heightened by the State’s atheist policies. Compared to the Ukrainian peasants, Poles in Podolia, who were historically attached to land and to the Catholic Church, presented greater opposition to kolkhozes. Because of the geographical situation of Podolia its population was perceived as unreliable, as saboteurs, spies, or enemies of the Soviet authorities, who aimed at annexing those territories to Poland. Only by using methods of terror (a system of high taxes and deliveries of agricultural products, arrests and deportations, shootings), by establishing ethnic kolkhozes and by making use of the spreading famine were the authorities able to break the resistance of the Polish population and to carry out the collectivization plan. The tragic fate of the Poles was sealed by mass repressions in 1937-1938, when the issue of opposition to collectivization was used as evidence proving that the innocent victims were guilty.
Translated by Tadeusz Kar=owicz Key words: Polish population in Podolia, farm collectivization, repressions against
Poles.
