ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XX, zeszyt 2 — 1972
E U G E N IU S Z W IŚ N IO W S K I
PRZEPISY POSTNE W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE
Do ważnych obowiązków religijnych wiernych w średniowieczu na leżało zachowywanie postów, czyli okresowe wstrzymanie się od spoży wania pokarmów mięsnych i nabiału 1. W Kościele powszechnym stano wiło ono od dawna ustaloną, choć na różnych terenach nieco zróżnico waną praktykę 2. Na gruncie polskim o obowiązku zachowywania prze pisów postnych słyszym y bardzo wcześnie, bo donosi nam o tym już Thietmar, informując o drakońskich metodach — wybijaniu zębów — stosowanych przez władze państwowe wobec nie przestrzegających w tym zakresie przepisów kościelnych 3. Możemy stwierdzić, że w pierwszej po łowie XIII w. były one u nas surowsze aniżeli na Zachodzie, skąd przy bywali do nas koloniści niemieccy. O ile bowiem w Polsce okres w iel kiego postu zaczynano już od siedemdziesiątnicy, nowi przybysze rozpo czynali go dopiero od Popielca, przez co popadli w konflikt z miejscową władzą kościelną. Toteż kiedy w r. 1248 przebywał w Polsce legat pa pieski Jakub, archidiakon leodyjski, późniejszy pap. Urban IV, zwrócili się do niego ze skargą na biskupów, którzy pod groźbą ekskomuniki zmuszali ich do wstrzym ywania się od pokarmów m ięsnych zgodnie ze zwyczajem przestrzeganym przez ludność miejscową, podczas gdy oni, podobnie jak ich przodkowie, poszczenie rozpoczynali dopiero w środę popielcową. Legat biorąc pod uwagę, iż praktykowany przez kolonistów zwyczaj nie sprzeciwia się przepisom Kościoła powszechnego oraz fakt, że pod wpływem przybyszów także w ielu spośród miejscowej ludności porzuciło surowsze miejscowe zarządzenia postne, zadecydował, że zacho wywanie postu w okresie od siedemdziesiątnicy do Popielca może być jedynie dobrowolne, nie zaś obowiązkowe 4. Poza wielkim postem wstrze
1 J. S a w i c k i . C oncilia P oloniae. Ź ró d ła i s tu d ia k r y ty c z n e (d a le j: C P). T. 7:
S y n o d y d ie c e zji p o z n a ń s k ie j i ic h s ta tu ty . P o z n a ń 1952 s. 155 a rt. 36.
2 R. H i n d r i g e r . F a sten . W : L e x ik o n j ü r T h e o lo g ie u n d K irc h e . B d. 3. 2 A ufl. F re ib u rg im B re is g a u 1931 kol. 965— 966.
3 K r o n ik a T h ie tm a r a . T łu m . i o p rac. M. Z. J e d lic k i. P o z n a ń 1953 s. 580-583. 4 U. H e y z m a n n , S ta tu ta sy n o d a lia e p is c o p o ru m C ra c o v ie n s iu m X I V e t X V
saeculi. W : S ta r o d a w n e p ra w a p o ls k ie g o p o m n ik i. T. 4. C ra c o v ia e 1875 s. 532 n. a rt.
52 ËÜ G EN ÏU SZ W lSN IÖ W SK i
mięźliwość w jedzeniu obowiązywała także co kwartał w tzw. suche dni (środa, piątek i sobota) oraz w w igilie kilkunastu świąt w ciągu roku. W diecezjach włocławskiej i poznańskiej w pierwszej ćwierci XV w. były to w igilie następujących świąt: Bożego Narodzenia, Macieja Apo stoła, W niebowstąpienia Pańskiego, Zielonych Świąt, Jana Chrzciciela, św. św. Piotra i Pawła, Jakuba Apostoła, Wawrzyńca Męczennika, Wnie bowzięcia NMP, Bartłomieja Apostoła, Mateusza Apostoła i Ewangelisty, Szymona i Judy Apostołów, W szystkich Świętych, św. Andrzeja oraz Tomasza Apostoła. Nadto w diecezji włocławskiej — Zwiastowania NMP. Zwyczajowo polecano w obu diecezjach zachowywać post również w w i gilię św. Marka oraz w poniedziałek i wtorek tzw. dni krzyżowych. W die cezji włocławskiej zalecano także post dobrowolny w w igilię Zwiastowa nia N M P 5. Ten sam w zasadzie układ chronologiczny obowiązujących postów mamy poświadczony dla diecezji pomezańskiej w r. 1411 i war mińskiej w latach*1449 i 1497. W wypadku pierwszej z wymienionych diecezji statuty synodalne nie wym ieniają jedynie w igilii świętych Piotra i Pawła, Andrzeja i Tomasza, dodają natomiast w igilię Nawiedzenia, Oczyszczenia i Narodzenia NMP oraz świętych Katarzyny, Mikołaja i Marka. W diecezji warmińskiej spośród w igilii poprzedzających święta NMP jedynie post w w igilię W niebowzięcia określano jako obowiązujący z nakazu Kościoła, zaś w pozostałe w igilie — jako zwyczajowy, podobnie jak i post w dni krzyżowe 6. Niewątpliw ie także w pozostałych diecezjach polskich rozkład dni postnych był analogiczny. Warto zwrócić uwagę, że w zasadzie nie obowiązywał post piątkowy, aczkolwiek zwyczajowo był lokalnie przestrzegany. Cytowane statuty diecezji warmińskiej stwier dzają, że „feria sexta plus ex laudabili consuetudine quam statuto ieiuna- tur” 7. W diecezji zaś włocławskiej synod z r. 1477 polecił nakładanie po stu w piątek jako pokuty za cięższe przekroczenia8, co wskazuje, że nor malnie w dzień ten post nie obowiązywał. Podobnie zwyczajowo tylko poszczono gdzieniegdzie w okresie adwentu. Według wspomnianego wyżej statutu diecezji warmińskiej z r. 1449 „adventus Domini ex necessitate ieiunandus non est nisi ubi fuerit consuetudo” 9.
d z ie w ię c io ty g o d r tio w y w P olsce. „ K w a r ta ln ik H is to ry c z n y ” T. 15:1912 s. 1-12, 127-138).
5 C P t. 7 s. 152 a rt. 24; Z. C h o d y ń s k i . S ta tu ta sy n o d a lia dioecesis W la d i-
s la v ie n s is e t P o m e ra n ia e . V a rs o v ia e 1890 s. 8 n.
0 F. H i p 1 e r. C o n s titu tio n e s sy n o d a le s W a r m ie n se s, S a m b ie n se s , P o m e s a n ie n -
ses, C u lm e n s e s n e c n o n p r o v in c ia le s R ig en ses. B ru n s b e rg a e 1899 kol. 19 a rt. 30, kol.
32 a r t . 13. 7 T am że.
8 C h o d y ń s k i , jw . s. 18: „[...] si c u lp a e m a g n itu d o r e q u irit, in d u c a n t eis ie iu n iu m fe r ia e s e x ta e in c ib is coctis, q u i h a b e r i p o ss in t, e t b ib itio n e a q u a e ”.
t
PRZEPISY POSTNE W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE 53
Do zachowywania postu byli zobowiązani wszyscy dorośli. Statuty die cezji poznańskiej z r. 1420 zobowiązują pod grzechem ciężkim do jego pełnego przestrzegania w okresie wielkiego postu wszystkich, którzy ukoń czyli 21 rok życia. Zwolnieni byli odeń ludzie niedołężni, starcy, ubodzy, kobiety brzemienne oraz ciężko pracujący, nie mogący odłożyć pracy na inny dzień 10. Według statutów warmińskich z r. 1449 chorzy mogli uzy skać od biskupa czy też plebana zezwolenie na spożywanie w dni, w które obowiązywał post, jaj, a nawet mięsa, byleby nie wyw oływ ało to zgor szenia 11.
Za nieprzestrzeganie przepisów postnych groziły kary kościelne. W r. 1526 pleban z Łagiewnik w archidiakonacie wieluńskim wniósŁdo sądu konsystorskiego wniosek o ukaranie kmieci tejże wsi za to, że ku zgorsze niu wiernych spożywali mięso w w igilię świętych Piotra i Pawła oraz w wigilię Narodzenia św. Jana Chrzciciela. Oskarżeni tłumaczyli się, że czynili to z polecenia i w domu szlachcica Andrzeja Brodnickiego, u któ rego pracow ali12.
Fakt, że zarówno ustawodawstwo synodalne sprawom zachowania po stów poświęca stosunkowo niewiele uwagi, jak również brak na ogół skarg na wykroczenia w tym zakresie w aktach sądów kościelnych, zdaje się wskazywać, że obowiązujące przepisy postne były w zasadzie respek towane. FA S T — D A Y R U L E S IN M E D IA E V E L P O L A N D S u m m a ry T h e a u th o r c a lls a tte n tio n to th e f a c t t h a t th e f a s t — d a y r u le s o b s e rv e d in P o la n d in th e f ir s t h a lf o f th e X I I I th c e n tu r y w e r e m o re s e v e re th a n in th e W est of E u ro p e . L e n t b e g a n in P o la n d on S u n d a y , se v e n ty d a y s b e fo re E a ste r, w h e re a s in th e W est o f E u ro p e it b e g a n on A sh W e d n e sd a y . M o reo v er, fa s tin g w a s o b lig a to ry in P o la n d e v e ry th r e e m o n th s, th e s e w e re th e s o - c a lle d D ry D ays, a n d th e ev es o f a n u m b e r o f h o lid a y s d u rin g th e y e a r w e re a ls o f a s t — d ay s. F a s tin g w a s n o t o b lig a to ry on F rid a y s, th o u g h i t w a s o b se rv e d a c c o rd in g to lo c a l cu sto m s. S im i la r ly fa s tin g d u rin g A d v e n t w a s o b se rv e d in c e r ta in lo c a litie s d e p e n d in g o n cu sto m . E v e ry o n e o v e r 21 y e a rs o f a g e w a s o b lig ed to o b se rv e th e f a s t — d a y s ; o n ly th e in f irm o r v e ry o ld people, th e p o o r a n d p r e g n a n t w o m e n w e re e x e m p te d . T h e r a r ity of c o m p la in ts a b o u t th e b re a k in g of th e ru le s c o n c e rn in g f a s t — d a y s seem to show , t h a t th e o b lig a to ry ru le s w e re in p rin c ip le re s p e c te d .
10 C P t. 7 s. 156 a rt. 41 P o d o b n ie n a W a rm ii — H i p l e r , jw . kol. 19 a rt. 30. 11 H i p l e r , jw . kol. 19 a rt. 30.
12 A c ta c a p itu lo r u m n e c n o n iu d ic io r u m e c c le sia s tic o r u m selecta . T. 3: A c ta
iu d ic io r u m e c c le sia stic o ru m d io e c e siu m P lo cen sis, W la d is la v ie n s is e t G n e sn e n sis
