T o m X X I I I , z e s z y t 2 — 1975
HENRYK WĄSOWICZ
ELEMENTY CHRONOLOGICZNE KALENDARZY KRAKOW SKICH OD X III DO POŁOW Y XVI W IEKU
Średniow ieczne kalendarze kościelne '. zaw arte w księgach litu rg icz nych, są zasadniczo odm ienne od innych k alendarzy tego okresu z racji
swych fun kcji kom putystycznych, jakim i b yły obliczenia d at św iąt ■—
zarów no stałych jak i ruchom ych — w kościelnym ro k u liturgicznym . Dlatego też zaw ierają one elem enty, za pom ocą k tó ry ch m ożna było od czytać na jaki dzień m iesiąca i tygodnia p rzy p ad ają św ięta obchodzone w Kościele. Nie b yły one także sporządzane n a jeden rok, ale m ogły być w użyciu dla w szystkich lat k alend arza juliańskiego. Z tej to przyczyny zaw ierały tylko te treści, któ re pozw alały n a posługiw anie się k alen d a rzem w jakim kolw iek roku, opuszczały zaś elem enty zm ienne, typow e jedynie dla jednego roku, a zm ienne w latach następnych. T ak więc nie m a w tych kalendarzach nazw y roku, nazw dni tygodnia, k tó ry c h flu k tu acja w stosunku do dni m iesiąca n astęp u je w raz z now ym rokiem , a w k alendarzu liturgicznym b rak jest św iąt ruchom ych, któ re w zależ ności od term in u W ielkanocy, m ogą przypadać w obrębie 35 dni w roku. Jako początek roku w szystkie k alendarze p rzy jęły dzień 1 stycznia, tzn. używ ają one w yłącznie jednego stylu początku roku, m ianow icie a Cir- cumcisione Domini.
Dzień 1 stycznia był także p u n k tem w yjścia dla obliczania d a ty W iel kanocy za pomocą tzw. wiecznego kalendarza, określonego w naszych kalendarzach jako aureus num erus. W ieczny kalen darz ju liań ski w y stępuje w naszych kalendarzach jako osobna ru b ry k a, gdzie podane są liczby złote oznaczające now ie księżyca w 19 letn im cyklu księżycowym , przypadające na poszczególny miesiąc. Miało to n a celu u łatw ienie roz wiązania problem u kom putystycznego jakim było oznaczanie term in u
1 Ź ródła do naszej pracy stanow ią: K alendarz kra ko w ski. Wyd. A. Bielow ski. W : M onum enta Poloniae Histórica T. 2. Lw ów 1872 s. 905-941, oraz k alen d a rz e w m szałach rękopiśm iennych A rchiw um K a p itu ły M e tropolitalnej n a W aw elu, n r 1, 8, 2, 5, 4 i drukow anych m szałach diecezji krak o w sk iej z la t: 1484, 1491, 1492, post 1493, ca 1500, 1509, 1510, 1515/16, 1532 (przejrzano egz. B iblioteki Z akładu N arodowego im O ssolińskich w e W rocław iu syg. XVI. F. 4100), 1545 u W ietora (1545 u S charfenbergera nie posiada kalendarza).
W ielkanocy. M ając podany w iek księżyca oraz literę dzienną, należało tylko znać liczbę złotą dla danego rok u oraz literę niedzieli, aby móc ustalić pierw szą niedzielę po pierw szej w iosennej pełni księżyca, tj. datę Paschy, służącą w k alen darzu kościelnym za pu n k t w yjścia dla ozna czania św iąt ruchom ych n a d any rok.
K olejnym elem entem w ystęp u jący m w e w szystkich kalendarzach są nazw y m iesięcy. W szystkie kalendarze przyjm ow ały przy ich oznaczaniu nazw y łacińskie, p rzy ję te w raz z podziałem roku na m iesiące od kalen darza juliańskiego. P onadto w k alen d arzu tzw. K rakow skim z r. 1253 trz y pierw sze m iesiące posiadają, obok sw ych nazw łacińskich, dopisane w ty m sam ym okresie słow iańskie nazw y m iesięcy 2. P rzy łacińskiej n a zw ie stycznia — Ja n u a riu s — dopisano nazw ę Prosinech (można czytać Prosiniec), k tó ra oznaczała u Słow ian m iesiąc grudzień oraz styczeń M iesiąc luty, obok swojej łacińskiej nazw y — F ebru ariu s — posiada do pisaną także sw oją słow iańską nazw ę Y ath en (Yachen) sive Sechen. Sło wo „S echen” m ożna odczytać jako nazw ę m iesiąca lutego sieczeń i . Z kolei słowo „Y ath en ” jest najpraw dopodobniej także oznaczeniem słowiańskim tego sam ego m ie s ią c a 5. K olejny m iesiąc tego kalendarza, m arzec (M art- ius), dopisaną m a sw oją d ru g ą nazw ę — U nnor. Nazwa ta naszym zda niem nie odpow iada nazw ie m iesiąca m arca, jest to bow iem nazw a sło w iańska m iesiąca lutego 6.
Z kolei k alen darz m szału z r. 1532 posiada poza nazw am i łacińskim i m iesięcy, jako pierw szy ze w szystkich k alendarzy m szałów krak o w skich, nazw y polskie, k tó re brzm ią:
2 C h a ra k te r m iesięcy słow iańskich je st jeszcze do tej pory nie w yjaśniony. N azwy m iesięcy u S łow ian były zw iązane z cyklem w egetacyjnym i czynnościami gospodarczym i, po siad ając p raw dopodobnie nieró w n ą długość. Z chw ilą w p ro w a dzen ia k a le n d a rz a juliańskiego stały się odcinkam i czasu rów nej długości. Zob. K. M o s z y ń s k i . K u ltu ra ludow a Słow ian. T. 2. W arszaw a 1967 s. 146-156.
3 M o s z y ń s k i , jw . s. 146.
4 Z w rócił n a to uw agę W. B ru ch n a lsk i w uzupełnieniach do tzw. Kalendarza krakow skiego, jw . t. 6 s. 647; H. Ł o w m i a ń s k i P odstaw y gospodarcze fo rm o w a nia się p a ń stw słow iańskich. W arszaw a 1953 s. 27; M o s z y ń s k i , jw . s. 151.
5 Z n an a m i lite r a tu ra nie p o d aje etym ologii tego słowa, także nie zna tej nazw y m iesiąca.
0 H. G r o t e f e n d . Z eitrech n u n g des deutschen M ittelalters und der Neuzeit. T. 1. H an n o v e r 1891 s. 126.
7 O bok nazw y G rudzień, dopisano ręcznie u góry k a rty jej d rugą w ersję, G rudzyen. I — S thyczen II — L u th y V — M ay VI — Czerviecz V II — L ypien V III — S ierpień IX — V resien X — P aździernik X I — Listopad X II — G rudzień 7 III — M arzecz IV — K w iecień
Ja k widać z powyższego, nazw y polskie m iesięcy w ty m kalen darzu są bardzo zbliżone do nazw dzisiejszych. P ew ien w y ją te k stanow i m ie siąc lipiec, przy k tó ry m dopisano także dru g ą nazw ę „C zyrw ecz” . Ozna czenia pozostałych są zgodne z nazw am i dzisiejszym i. Także ich ko lej ność odpowiada już kolejności m iesięcy jak a jest obecnie. Obok polskich nazw m iesięcy w y stęp u ją także w ty m kalendarzu, dopisane u dołu każ dego m iesiąca (z w yjątk iem grudnia, którego nazw a jest n a początku miesiąca), niem ieckie nazw y m iesięcy, k tó re były używ ane w średnio wieczu. Są t o : I — Je m en ( J e n n e r)8 II — H ornung (Hornung) III — M ercz (März) IV — A pril (April) V — M ay (Mai)
VI — B rachm on (Brachm onat)
V II — H ew m on (H eum onat) V III — A ugustm on (A ugustm onat)
I'X — H erb stm o n (H erbstm onat) X — W eym on (W einm onat) X I — W interm o (W interm onat) X II — C histm on (C hristm ond)
K olejnym elem entem w ystępującym stale we w szystkich kalendarzach przy każdym dniu roku jest lite ra dzienna, za pom ocą k tórej m ożna było oznaczyć w szystkie dni tygodnia w całym cyklu słonecznym , czyli 28 lat, kiedy po ty m okresie te same dni tygodnia znow u przypadać będą na jednakow e dni m iesiąca9. Sposób w yk o rzy stan ia tego system u polegał na tym, iż w szystkie 365 dni w ro k u zostały oznaczone literam i A — G (tyle ile posiada dni tydzień), pow tarzając te n cykl tyle razy, ile potrzeba było, aby oznaczyć w szystkie dni w roku. U kład lite r dla w szystkich lat cyklu jest taki sam, tzn. że w szystkie dni w ro k u posiadają zawsze te same litery dzienne. Oznaczanie dni tygodnia odbyw ało się w te n spo sób, iż ta lite ra n a któ rą w ypad ła pierw sza niedziela ro k u otrzym yw ała nazwę lite ry niedzielnej i od niej liczono dni tygodnia. W ro k u p rze stęp nym, przy oznaczaniu dni tygodnia ty m sposobem posiadam y dw ie li tery niedzieli, pow stałe na skutek oznaczenia jed ną lite rą dw u dni 24 i 25 lutego (dzień 25 II b ył dniem przestępnym ). Np. dla r. 1368 literam i niedzieli są BA — lite ra B obow iązuje od 1 stycznia do 24 lutego, zaś litera A od 25 lutego do końca roku. O ty m jak w ielką rolę p rzy w iązy wano do zapam iętania litery dziennej, św iadczy w iersz m nem otechnicz ny kalendarza z r. 1253, którego w yrazy zamieszczone obok nazw posz czególnych m iesięcy m iały za cel łatw iejsze odszukanie lite r dziennych, przypadających na pierw sze dni miesięcy. W yrazy te d a ją się ułożyć w dw uw iersz:
8 Nazw y m iesięcy w n aw iasach p odajem y za G r o t e i e n d e m , j w. s. 125 n. 9 Chronologia polska. P ra c a zbiorow a. Red. B. W łodarski. W arszaw a 1957 s. 103 i nn.
A ltito n an s dom inus d iv in a gerens bonus e x ta t G ra tu ito celi fe rt a u re a dona fideli.10
P ierw sze lite ry poszczególnych w yrazów są literam i pierw szych dni m ie sięcy i ta k przypada:
1 I L ite ra A 1 V L ite ra B 1 IX L ite ra F
1 II D 1 VI E I X „ A
1 III D 1 V II G 1 X I D
1 IV G 1 IX C 1 X II „ F
Poniew aż żaden miesiąc z w yjątk iem lutego nie m a pełnej
tygodni, każdy więc (z w y jątk iem m arca, k tó ry po liczącym 28 dni lutym m a zawsze lite rę dzienną ró w n ą lutem u), zaczyna się od innej litery. A nalizując te n dw uw iersz m nem otechniczny, daje się zauważyć pew ne jego cechy, któ re m iały ułatw ić jego zapam iętanie. Tak więc zapewne w ty m celu zapisany został w form ie heksam etru, na co w skazuje cezura po trzeciej półstopie oraz zakończenia katalektyczne na wzór heksam e tru d ak ty liczn eg o : gerens — bonus i dona — fideli. Nadto w obydw u w ierszach h e k sam e tru został u żyty ry m le o n iń sk i: dom inus — bonus oraz celi — fideli, k tó ry łączył cezurę po trzeciej półstopie z końcem heksa m etru. W iersz jako h ek sam etr przed staw ia się następująco:
A ltito n an s dom inus / / d iv in a gerens bonus E x ta t g ratu ito celi / / fe rt a u re a dona fideli.
K olejnym elem entem , pow tarzającym się w e w szystkich kalendarzach jest oznaczanie dnia w m iesiącu. Przew aża tu dość w yraźnie jed en typ oznaczania. J e st nim rach u b a dnia za pom ocą kalend, non, i idów. Po siadał on przew agę nad pozostałym i i był zawsze um ieszczany przy każ dym m iesiąciu m iędzy lite rą niedzieli a kalendarzem liturgicznym . Obok niego w y stęp u je w kalen d arzu m szału z r. 1532 także dzisiejszy sposób datow ania, czyli liczenie dni bieżących w m iesiącu. Nowy system ozna czania dnia w ty m k alend arzu stał się ze sw ych względów praktycznych bardzo w ygodny i popularny. Św iadczyć może o ty m zamieszczenie go przed w szystkim i elem entam i chronologicznym i kalendarza. Dopiero po
10 B ielow ski w sw oim w ydaniu K alendarza krakow skiego, jw. t. 2 s. 906-946, nie dostrzegł istoty tego dw u w iersza i p odaje go w nieco zniekształconej form ie: Dom inus. Y athen. divina, gerens. bonus, extat. gratuito, celi F ert. aurea. dona, fideli.
B łąd te n został dostrzeżony przez B ruchnalskiego, k tó ry w : Calendarii Craco- víensis. N otae historicae ad a n norum d ierum que ordinem redacte, jw. t. 6 s. 647, prze d staw ił p o p raw n ie budow ę tego dw uw iersza, jednocześnie w skazał na błędy ja k ie popełnił B ielow ski przy jego rek o n stru k cji.
tem idzie za nim, staw iana n a pierw szym m iejscu w reszcie kalend arzy liczba złota wiecznego kalendarza juliańskiego, litera niedzieli i w koń cu system oznaczania w edług kalendarza rzym skiego.
K olejnym , najw ażniejszym elem entem chronologicznym w szystkich kalendarzy jest kalendarz liturgiczny. Z aw iera on w sw ojej budow ie w y łącznie św ięta stałe, przypadające zawsze na te n sam dzień roku. W śród tych św iąt m ożna w yróżnić dw ie g rupy: św ięta uroczyste (festum fori), obowiązujące tak w iernych, jak i Kościół oznaczone kolorem czerw onym i św ięta obchodzone w yłącznie w kościele oznaczone w k alen d arzu ko lorem czarnym . K alendarz ten był w użyciu w yłącznie w K rakow ie i die cezji krakow skiej, n a co w skazuje w ystępow anie w nim w ielu krak o w skich świętych, w śród nich: S tanisław a (8 V i 27 IX), W acław a i F loriana, które posiadały ry t św iąt uroczystych.
Obok podziału roku n a m iesiące, w y stęp u je w najpóźniejszych k a lendarzach (kalendarze m szałów 1532 i 1545) podział ro ku w edług znaków zodiaku, k tó re obok nazw y łacińskiej m ają dopisane znaki pochodzenia tachygraficznego, określające graficznie dany znak zodiaku, te rm in w ejś cia Słońca do nowej konstelacji gw iezdnej. Tak więc są to daty :
10 X Sol in A quario 13 V II Sol in Leone
8 II „ P iscibus 13 V III „ V irge
10 III „ A riete 13 IX „ L ib ra
10 IV „ T auro 13 X „ Scorpione
11 V „ G em inis 12 XI „ S agitta
12 VI „ C ancaro 12 X II „ C apricorno
Term iny w ejścia Słońca w now y znak zodiaku p rzy p ad ają tu m ię dzy 8 a 13 dniem każdego m iesiąca, co jest zgodne z astronom icznym wejściem Słońca do now egu u kładu gwiezdnego n . O kres pom iędzy posz czególnymi znakam i zodiaku był w k alen d arzu m szału z r. 1532 ozna
czony kolejnym i liczbam i 1 ■— 29, k tó re zn ajd u ją się w kalen d arzu po
kalendarzu rzym skim , a przed cyzjojanem .
Obok tych podziałów roku tenże k alendarz zaw iera także podział roku na miesiące księżycowe. Do tego celu zostało użytych 23 kolejnych liter alfabetu oraz 4 znaki abrew iacyjne: et, que, eon, tu r, co w sum ie daje 27 znaków, czyli tyle ile dni w ynosi m iesiąc syderyczny, odpow iadający jednem u obrotow i księżyca dokoła Ziemi, k tó ry trw a 27 dni.
Obok powyższych elem entów chronologicznych, zaw artych w litu r gicznych kalendarzach krakow skich w y stęp u je kalendarz ch ara k te ry sty c z ny w yłącznie dla kodeksów krakow skich, tzw. cyzjojan, gdzie każdy dzień roku oznaczony był jed n ą sylabą 12. Budow a tego kalendarza op arta zo
11 Chronologia polska s. 75, przyp. 173.
12 Zob. H. W ą s o w i c z . Ł aciński cyzjo ja n kra ko w ski. W : M ateriały do d zie jów społeczno-religijnych w Polsce. L ublin 1974 s. 5-20.
stała n a kalend arzu liturgicznym krakow skim zam ieszczanym w kalen darzach m szalnych. U kład poszczególnych zgłosek w dw uw ierszu przed staw iał się w te n sposób, że początkow e zgłoski nazw św iąt zajm owały w n im m iejsce odpow iadające dniom m iesiąca w którym dane święto obchodzono w k alen d arzu liturgicznym , np. w g rudniu sylaba „B ar”, oznaczająca 4 dzień tego m iesiąca, b y ła po: ,,D e-cem -ber”, czyli odpo w iadała kalendarzow i liturgicznem u, gdzie w dniu tym było obchodzone w litu rg ii św ięto św. B arbary. W zw iązku z tym , że nie w szystkie dni k alen d arza kościelnego posiadały sw ych św iętych, m iejsca „puste” tego k alen d arza w cyzjojanie zostały „w ypełnione” w yrazam i wiążącymi, np. w g ru d n iu „D e-cem -ber B ar-b a Ni-co Con-cep et al-m a L u-ci-a”, gdzie sylaby „et a l-m a ” łączą odległe od siebie dni w które przyp adają święta, czyli dnie 8 i 13 tego m iesiąca.
J a k w idać z przedstaw ionych tu elem entów kalendarzy krakow skich w ykazyw ały one pew ien rozwój. P odyktow any był on praw dopodobnie w zględam i praktycznym i, m ającym i n a celu precyzyjniejsze i m niej za w iłe oznaczanie dnia. Zaczynają pojaw iać się w kalendarzach później szych elem en ty nowe, bardziej kom unikatyw ne, jak polskie nazw y m ie sięcy, czy kolejne oznaczanie dni m iesiąca, k tó re m ogą świadczyć, iż ka lendarz astronom iczny p rzestaje być używ any w yłącznie przez wąski k rąg ludzi znających k o m p u ty sty k ę średniow ieczną, ale tra fia także do w a rstw szerszych.
ELEM ENTS CHRONOLOGIQUES DES CALENDRIERS CRACOVIENSIS D EPU IS LE X IIIe JU SQ 'A LA M OITIE DU X V Ie SIECLE
R é s u m é
L ’a rtic le étudie la stru c tu re to u te p articu liè re des calen d riers du diocèse de C racovie destin és a u x fins litu rg iq u es et qui v ien n en t du code de 1253 ainsi que des m issels du diocèse (5 m anuscrits, 11 éditions im prim ées) ; ils d a te u t de la période com prise e n tre le d éb u t du X V -e et les an n ées suivant).
Tous les ca le n d rie rs qui nous in té re sse n t ici o n t été conçus com me calendriers perpétuels. E ta n t donné la fonction qui le u r incom bait de d éfin ir les dates des fêtes stables e t m obiles dans l’an n ée liturgique, ils m e tta ie n t p articu liè rem e n t en relief le ca le n d rie r liturgique, c’e s t-à -d ire les fêtes e t les nom s des saints célébrés par l'Eglise. En ta n t que perp étu els, ces ca le n d rie rs o m e tta ien t les élém ents tels que: nom s des jo u rs de la sem aine e t fâte s m obiles, to u t en a jo u ta n t d ’au tre s qui faci lita ie n t l’u tilisa tio n du c a le n d rie r; ain si p.ex. la le ttre du jo u r qui, dans le calend rie r de 1253, é ta it accom pagnée p o u r plus de m ém oire du vers m ném otechnique. A côté des nom s la tin s des mois, le ca le n d rie r de 1253 m en tio n n a it des nom s slaves et le c a le n d rie r de 1532 des nom s polonais. D ans le ca le n d rie r de 1532, le calcul à l’aide des calendes, ides et nones, a été rem p lacé p a r le ta b lea u des jours se succédant le mois. T outes ces in n ovations a v a ie n t po u r b u t de ren d re le calendrier d av a n ta g e co m m unicatif; à cette époque, il com m ence en effet à dépasser le cercle re stre in t d ’usagers po u r se ré p a n d re parm i la société cracovienne.
