ROCZN. PZH, 1998, 49, 409-413
ROMAN LUTYŃSKI
PA Ń S T W O W A S Z K O Ł A H IG IE N Y W W A R S Z A W IE - IN IC JA T O R P R O F IL A K T Y K I JO D O W E J
NATIONAL SCHOOL OF HYGIENE IN WARSAW - INITIATOR OF IODINE PROPHYLAXIS
Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medicum UJ 31-034 Kraków, ul. Kopernika 7
Kierownik: prof. dr hab. R. Lutyński
W opracowaniu przedstawiono przebieg akcji jodowania soli kuchennej jod kiem potasowym w południowej Polsce. Jej zasady zainicjowane zostały w Pań stwowej Szkole Higieny w 1932 г., a która podjęta była na obszarze województwa krakowskiego w 1935 r. Omówiono aspekty zdrowotne wiązane z prowadzoną profilaktyką jodową w Krakowskiem (zmniejszenie się liczby klinicznych przypad
ków niedoboru jodu, zwłaszcza o ciężkim przebiegu), jak również podano za istniałe niepowodzenia.
O bserw acje w iążące się z występow aniem wola u ludzi na ziem iach polskich posia dają długą tradycję. Pierwsza d o stęp n a inform acja na ten tem at znajduje się w tekstach Stanisława Staszica z X V III wieku inform ująca o występowaniu, jak należy przypu szczać, w ola u m ieszkańców niektórych obszarów P odkarpacia [4].
Pierw sze lekarskie opracow anie dotyczące wola i m atołectw a u rekrutów p o ch o dzących z te ren u ówczesnej Galicji Z achodniej opublikow ane zostało z końcem X IX wieku [3].
Z d ając sobie spraw ę z wagi zagadnienia występowania wola i towarzyszącem u jem u skutków zdrow otnych - pow ołana do życia i otw arta w W arszawie Państw ow a Szkoła H igieny w 1926 r. [8], zajęła się rów nież problem em wola.
P race nad zagadnieniem w ola zapoczątkow ane zostały w Polsce już w 1931 r. [16], a w utw orzonym przy Szkole Higieny w r. 1932 Kom itecie do walki z w olem (Kom isja W ola) przew odniczącym został przebywający na stałe w Polsce prof. L. Hirszfeld. O decyzji w yboru Hirszfelda zdecydowały w dużej m ierze wyniki jego bad ań przeprow adzonych podczas pobytu w Z urichu w latach 1911-1915. Dotyczyły one występow ania endem icznego w ola u tubylczej ludności kantonów w których pod jęto badania; zjawisko to tłum aczono wówczas tzw. teo rią w odną. Prace epidem iologiczne Hirszfelda i jego szwajcarskich współpracow ników wykazały że występowanie wola uzależnione było od bardziej ogólnej charakterystyki miejscowości w której zamieszkiwali wolowaci, ale nie koniecznie od wody [10].
Prof. Hirszfeld, m im o tego iż był dyrektorem Działu B akteriologii i Medycyny D ośw iadczalnej w Szkole Higieny oraz zastępow ał jej dyrektora (dyrektor Szkoły - dr
410 R. Lutyński N r 4 L. Rajchm an pow ołany został na stanowisko przew odniczącego Sekcji H igieny Ligi N arodów w G enew ie), zaangażow ał się w działalność K om itetu do walki z w olem . Prace tego K om itetu, subsydiowane przez D e p a rtam en t Służby Z drow ia M inisterstw a O pieki Społecznej, zostały ukierunkow ane w pierwszym rzędzie celem u stalenia nasi lenia występow ania wola endem icznego w Polsce, a n astępnie poszukiw ania przyczyn jego pow staw ania, jak też środków zwalczania [16].
W 1935 r. K om itet po podjęciu uchwały określającej po trzeb ę zbierania danych statystycznych dotyczących w ystępow ania wola (u uczniów szkół podstawowych, w szpi talach od pacjentów oraz w wojsku) opracow ał instrukcję w sprawie prow adzenia b ad ań nad wolem . W instrukcji tej określono 3 stopnie pow iększenia tarczycy, aby nim i posługując się stworzyć rękojm ię porównywalności uzyskanych wyników [4]. N iezależnie od tego, zw rócono się do M inisterstw a Spraw W ojskowych o ud o stęp n ien ie danych dotyczących zdrow ia rekrutów , którzy stawali do poboru w latach 1930 i 1931 (roczniki 1909 i 1910). D zięki tem u uzyskano w stępne dane i obliczono odsetki poborow ych dotkniętych w olem pochodzących z wszystkich pow iatów kraju [5, 9, 24]. D an e z w ojewództwa krakow skiego przem awiały za istnieniem w południow ej Polsce, na o b szarze K arp at zachodnich i środkowych - endem icznie w ystępującego wola. W ynosiło ono na tych obszarach u rekrutów w roku 1930 - 15,6%, a w roku 1931 - 17,5% wszystkich poddanych oględzinom lekarskim , gdy w tych samych latach ogółem w P ol sce: 2,97% i 2,98% [24, 25].
Szczegółowe i w szechstronne badania na obszarze dotkniętym w olem u ludzi o d u żym nasileniu (wynoszącym 60,8% ogółu osób poddanych oględzinom lekarskim ) były przeprow adzone w 1933 r. w Krakowskiem we wsi Przysietnica w pow iecie now osądec kim [6]. D okonując tam bad ań lekarskich mieszkańców jak i chem icznej analizy p o b ra nych p ró b ek wody pitnej, oprócz wielu innych dom niem anych czynników przyczy niających się do endem ii w ola w Przysietnicy, uogólniono że czynnikiem głównym stw ierdzonych stanów patologicznych jest m ała ilość jo d u w środowisku.
Z nając rów nież wyniki prow adzonej w E uropie zachodniej profilaktyki jodow ej, działania takie określono u nas jako celowe pod względem medycznym i m ające uzasadnienie społeczne [23]. W rezultacie oceny zaistniałej sytuacji epidem iologicznej w kraju i wyników zorganizowanych badań, K om itet do walki z w olem spow odow ał w prow adzenie do handlu jodow anej soli kuchennej wydobywanej w W ieliczce. Z a d e cydowano w zbogacenie soli jodkiem potasowym (K J) w ilości 5 mg/kg, a akcja ta w prow adzona została w życie z początkiem 1935 roku i dotyczyła obszaru województwa krakowskiego i czterech sąsiadujących powiatów województwa lwowskiego [9, 12].
Już w 1927 r. Państwowa Szkoła Higieny weszła w skład Państw ow ego Z akładu H igieny (przem ianow anego w 1923 r. z istniejącego od 1918 r. Państw ow ego C e n tra l nego Z akładu E pidem iologicznego), który wraz z filiami stworzył jednolity system kontroli żywności i wody w Polsce [7]. Na filii w K rakow ie spoczywał dodatkow o obow iązek nadzorow ania zaw artości KJ w soli jadalnej będącej w sprzedaży w ta m te j szym województwie.
Jak wynika z danych przedstaw ionych w referacie wygłoszonym w W arszaw ie w Państwowym Zakładzie Higieny w dniu 16.3.1937 r., odsetki p róbek pobranych z obszaru województwa krakowskiego w latach 1935 i 1936 zaw ierające KJ poniżej wym aganego poziom u wynosiły w soli kuchennej warzonej odpow iednio 10,0% i 9,1% ,
nato m iast w soli kuchennej m ielonej 27,3% i 10,7% [20]. Pozwoliło to na uogólnienie, że zao p atrzen ie ludności województwa krakowskiego w sól jodow aną przedstaw ia braki [20].
Pom im o znacznych w ahań zaw artości KJ w soli, obecność od 1935 r. na rynku tylko soli jodow anej w K rakowskiem , przyczyniła się do spadku liczby osób dotkniętych wolem . W kolejnych latach od 1935 do 1938 przeciętny o dsetek poborow ych z wolem z wojew ództw a krakow skiego wyrażał się liczbami odpow iednio: 6,4% , 3,6% , 2,9% i 2,0% [4, 9]. S padek ten obejm ow ał również rekrutów pochodzących z pow iatów w największej m ierze dotkniętych endem icznie występującym w olem tj.: Lim anow a, M yślenice, Nowy Sącz, Nowy T arg i Żywiec [4].
W latach drugiej W ojny Światowej jodow anie soli jadalnej zostało zawieszone. D latego też zaraz po wojnie M inisterstw o Z drow ia zleciło prof. В. N ow akow skiem u (piastow ał przed w ojną stanow isko kierow nika Działu Higieny Pracy w Państwowej Szkole Higieny oraz okresow o zastępow ał jej dyrektora), ówczesnem u kierownikowi Z ak ład u H igieny U J - zorganizow anie badań mających na celu rozeznanie ep id em io logicznej sytuacji wola n a teren ach charakteryzujących się endem icznością jego wy stępow ania. L ekarskie badania przeprow adzone zostały w K rakow skiem w 1946 roku i wykazały występow anie wola w śród m ieszkańców powiatów M yślenice i Nowy Sącz sięgające 38% [17]. D odatkow o przeprow adzona ocena wyników oględzin lekarskich wykazała, iż o dsetek dzieci wolowatych w rodzinach z występującym w olem u rodziców wynosił średnio 52% [18]. W 1947 r. wszczęto ponow nie proces jodow ania.
K olejno przeprow adzone epidem iologiczne badania w Krakow skiem w latach pięćdziesiątych i następnych wykazały dalsze utrzymywanie się niepokojąco wysokiego odsetka osób dotkniętych wolem [11, 19, 21, 22]. Rów nież ocena wyników oględzin lekarskich rekrutów pochodzących z obszaru Polski południow ej stających do poboru w 1996 r. wykazała występowanie w wyższym odsetku w ola u pochodzących z teren u P odkarpacia (nie publikow ane opracow anie).
Utrzym yw anie się nadal niezadow alającej sytuacji epidem iologicznej w ystępow ania u ludności klinicznych objawów niedoboru jodu wpłynęła na stopniow e podw yższenie wym aganej ilości KJ w soli spożywczej (do 30 mg/kg) będącej w sprzedaży w Polsce [1, 2, 12].
U tw orzona w W arszaw ie Polska Kom isja ds. K ontroli Z aburzeń z N iedoboru Jodu, na pierwszym posiedzeniu w 1991 r. podjęła decyzję m ającą na celu - oprócz w prow a dzenia obow iązującego m odelu profilaktyki jodowej w całym kraju i intensyfikacji działalności oświaty zdrow otnej - ustalenie systemu laboratoryjnej kontroli soli k u chen nej [1].
T echniczna o cena procesu jodow ania soli spożywczej w Polsce przeprow adzona we wczesnych latach dziewięćdziesiątych przez Państwowy Z akład H igieny nie w ypadła korzystnie, wykazując znaczny od setek pobranych prób o zaw artości KJ poniżej wym a ganego poziom u [1, 2]. N iezadow alające były również wyniki bad ań przeprow adzonych w K rakow skiem w latach 1992-94; o dsetek prób o zbyt niskiej zaw artości KJ w ahał się od 17,4% do 28,6% [15].
W czasie bad ań terenow ych przeprow adzonych na Podkarpaciu w 1996 r. zdołano się przekonać, że ludność wiejska terenów endem icznie w ystępującego wola nie zawsze używała w gospodarstw ach domowych soli jodow anej [15]. Stw ierdzono również, że
