O
O
O
D
D
D
B
B
B
U
U
U
D
D
D
O
O
O
W
W
W
A
A
A
R
R
R
Y
Y
Y
N
N
N
K
K
K
U
U
U
Z
Z
Z
I
I
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
I
I
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
W
W
W
Y
Y
Y
M
M
M
A
A
A
G
G
G
A
A
A
I
I
I
N
N
N
S
S
S
T
T
T
Y
Y
Y
T
T
T
U
U
U
C
C
C
J
J
J
O
O
O
N
N
N
A
A
A
L
L
L
N
N
N
E
E
E
J
J
J
P
P
P
O
O
O
M
M
M
O
O
O
C
C
C
Y
Y
Y
P
P
P
O
O
O
L
L
L
I
I
I
T
T
T
Y
Y
Y
K
K
K
I
I
I
R
R
R
O
O
O
L
L
L
N
N
N
E
E
E
J
J
J
dr inż. Jacek ChotkowskiIHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: chotkowski@ziemniak-bonin.pl
Wprowadzenie
Ro tym pr
zwój określonej gałęzi gospodarki, w odukcji ziemniaków, zależy w pierw-szym rzędzie od obiektywnych uwarunkowań rynkowych oraz skuteczności strategii ryn-kowych podmiotów sektora (Seremak-Bulge i in. 2006). Rolnictwo należy do tych działów gospodarki, w których szczególną rolę od-grywa w tych procesach polityka państwa i innych instytucji gospodarki rynkowej. Ko-nieczność aktywnego włączenia się polityki państwa w rozwój rolnictwa w Polsce wynika z następujących przesłanek (Chotkowski 2007):
● pełnienie funkcji ochrony krajobrazu i śro-dowiska przyrodniczego oraz dziedzictwa kulturowego ziem polskich,
● presja konkurencyjna objętego silnym interwencjonizmem rolnictwa pozostałych krajów UE,
● upośledzenie ekonomiczne rolnictwa (niż-sza dochodowość wynikająca z czynników o charakterze strukturalnym i marketingowym) wobec sfery przetwórstwa i obrotu oraz wo-bec pozarolniczych gałęzi gospodarki, ● rozdrobnienie ekonomiczne i przestrzen-ne podmiotów gospodarczych sektora rolprzestrzen-ne- rolne-go oraz ludności na obszarach wiejskich przy braku tradycji współpracy i samorząd-ności rolników,
● niska cenowa i dochodowa elastyczność popytu na produkty rolno-spożywcze.
Branża ziemniaka należy do tych gałęzi polskiego rolnictwa, które w ostatnich latach odczuwają znaczne trudności w rozwoju. W części wynikają one z braku dostatecznego
wsparcia ze strony polityki państwa oraz niekorzystnych uwarunkowań regulacyjnych, w tym związanych z integracją z UE. Do tych ostatnich można zaliczyć zwłaszcza brak wsparcia z tytułu dopłat bezpośrednich uzu-pełniających, dodatkowe obowiązki i rygory dotyczące rejestracji producentów, zbyt re-strykcyjny system badań fitosanitarnych. Produkcja ziemniaków, stanowiąca jeszcze na początku lat 90. ubiegłego wieku jedną z polskich specjalności eksportowych, obecnie przeżywa znaczne trudności. Wynikają one w szczególności z następujących przesła-nek:
● drastycznie niska kwota produkcji skrobi przyznana Polsce w ramach negocjacji ak-cesyjnych z UE,
● zbyt restrykcyjny system badań fitosani-tarnych,
● zmniejszenie do śladowych ilości ekspor-tu polskich ziemniaków,
● kryzys w produkcji kwalifikowanego mate-riału nasiennego jako podstawowego środka produkcji w nowoczesnej uprawie ziemniaka, ● wyeliminowanie ziemniaków jako surowca do produkcji bioetanolu,
● brak promocji polskiego ziemniaka w kra-ju i za granicą,
● brak jednoznacznego wsparcia polityki rolnej dla produkcji rolniczej metodami inte-growanymi i ekologicznymi,
● słaby postęp w tworzeniu grup produ-cenckich i marketingowych oraz zmniejsza-niu rozdrobnienia podaży ziemniaków na rynek,
● brak wsparcia z tytułu dopłat
nich uzupełniających (poza uprawą ziemnia-ków skrobiowych w ramach kwoty) oraz do-datkowe obowiązki dotyczące rejestracji producentów.
Zmiany ekonomicznych warunków go-spodarowania zmniejszyły zapotrzebowanie na ziemniaki, głównie jako paszy. Nie zmie-niły się jednak sprzyjające uprawie ziemnia-ka uwarunkowania przyrodnicze i struktural-ne polskiego rolnictwa. Szybki spadek po-wierzchni uprawy ziemniaka i towarzyszące temu procesowi zwiększenie udziału zbóż w strukturze zasiewów powyżej 70% grozi po-gorszeniem urodzajności gleb w płodozmia-nie i spadkiem plonów wszystkich roślin uprawnych. Konieczność odbudowy rynku ziemniaków w Polsce znajduje więc dodat-kowe uzasadnienie.
W artykule zasygnalizowano ważniejsze kierunki działań, jakie w najbliższym czasie powinny zostać zrealizowane w ramach poli-tyki państwa w celu ograniczenia występują-cych barier rynku ziemniaka. Likwidacja nie-których barier rozwojowych wymaga decyzji rządowych o charakterze regulacyjnym, z kolei inne dziedziny wymagają wsparcia o charakterze politycznym. Organizacje przed-stawicielskie podmiotów sektora ziemniaka powinny wspierać i współdziałać, inspirować, a w razie konieczności mobilizować agendy rządowe do działania. Wzorem innych kra-jów polityka państwa może zlecać organiza-cjom przedstawicielskim pewne działania lub kompetencje, jak to się dzieje w Holandii czy Wielkiej Brytanii (Rembeza 1995).
2. Odblokowanie eksportu ziemniaków poprzez złagodzenie barier
z tytułu restrykcyjnego systemu badań fitosanitarnych
Problem zagrożenia bakteriozą pierścienio-wą ziemniaka (Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus) ma w Polsce kilkuletnią historię. W okresie przedakcesyjnym stano-wiła ona pretekst do całkowitego zakazu eksportu polskich ziemniaków do krajów UE, a także niektórych krajów CEFTA. Choroba ta jest notowana w poszczególnych krajach UE, lecz troską polityki tych państw jest to, aby nie wpływała negatywnie na funkcjono-wanie ziemniaczanego biznesu. Natomiast w Polsce zapanowała swoista psychoza w związku z bakteriozą, przy braku należytego
wsparcia ze strony rządu. Rezultatem tej psychozy było prawie całkowite wstrzymanie eksportu ziemniaków (jeszcze na początku lat 90. naszej narodowej specjalności eks-portowej) oraz trudności w produkcji nasien-nej. Przedstawiciele agend rządowych od-powiadali, że nic nie mogą pomóc, gdyż jest to choroba „polityczna”. Należało to rozu-mieć tak, że nagonka na bakteriozę w Pol-sce wynika z powszechnej w krajach UE obawy, że polskie ziemniaki zaleją tamtejszy rynek. Z charakteru tej choroby wynika więc wniosek, że należy z nią walczyć również środkami politycznymi. Pewnym ułatwieniem w tej walce powinno być stwierdzenie, że obawy krajów zachodnioeuropejskich przed konkurencją ze strony polskich ziemniaków okazały się, po trzech latach przynależności Polski do UE, całkowicie nieuzasadnione. Poziom eksportu polskich ziemniaków za-miast wzrosnąć, zmniejszył się kilkakrotnie (Dzwonkowski i in. 2008).
Przedstawiciele branży ziemniaka, w tym sekcja ziemniaka Polskiej Izby Nasiennej oraz sektor skrobiowy, sformułowali już pod koniec 2005 roku postulaty w sprawie przy-stosowania procedur badań fitosanitarnych do specyfiki produkcji i obrotu ziemniakami. Większość tych wniosków była kierowana do PIORiN, która odpowiadała, że nie jest kom-petentna do zmieniania istniejących uregu-lowań prawnych. Obecnie dalsze prace w tym zakresie prowadzi powołana przez MRiRW rada ds. bakteriozy pierścieniowej, której zadaniem jest opracowanie programu zwalczania tej choroby. Podsumowując zgła-szane przez przedstawicieli biznesu ziem-niaczanego uwagi i postulaty, konieczne są zmiany prawa i jego wykonywania w szcze-gólności w następujących sprawach:
● Pełna rekompensata finansowa dla pro-ducentów, którzy muszą utylizować ziemnia-ki w razie stwierdzenia bakteriozy. Rekom-pensata mogłaby ewentualnie być udzielana w systemie ubezpieczeń. Pozwoliłoby to wyeliminować „barierę strachu” przed choro-bą. Wsparcie finansowe gospodarstw, w których ją stwierdzono, dotyczyłoby wystę-powania tzw. efektów zewnętrznych, a więc miałoby szansę uznania za nie łamiące za-sad konkurencji w ramach UE i służyłoby rozwiązaniu konkretnego problemu.
● Mimo obowiązywania tych samych prze-pisów w Polsce PIORiN żąda ponownego badania na obecność bakteriozy w wypadku eksportu sadzeniaków, natomiast np. w Niemczech wystarczą standardowe wyniki badań plantacji nasiennych.
● Pobieranie próbek bulw do badań z pola przed wykopkami zamiast z przechowalni. ● Konieczność zawężenia pojęcia „miejsce produkcji” do konkretnego pola, a nie np. całego przedsiębiorstwa.
● Stworzenie realnych możliwości utylizacji porażonych partii ziemniaków poprzez powo-łanie akredytowanych punktów utylizacji, np. po dwie gorzelnie w każdym województwie, gdzie przerób byłby dofinansowany przez państwo.
● Stworzenie ośrodka badań odwoław-czych, gdyż obecnie nie ma takich możliwo-ści.
● Umożliwienie, wzorem innych roślin, po-wstawania prywatnych akredytowanych la-boratoriów, które stanowiłyby szansę u-sprawnienia i przyspieszenia badań fitosani-tarnych partii ziemniaków kierowanych na eksport.
● Pokrycie przez budżet przynajmniej czę-ści rosnących kosztów badań fitosanitar-nych. Przykładowo w ostatnich trzech latach poziom opłat z tytułu badań WIORiN na obecność bakteriozy pierścieniowej wzrósł pięciokrotnie.
● Pełnienie przez służby fitosanitarne, wzo-rem krajów zachodnich, roli doradczej dla rolników, jeśli chodzi o ograniczanie rozpo-wszechniania i szkodliwości chorób kwaran-tannowych. Wypełnianie wyłącznie roli „poli-cyjnej” uważane jest przez część specjali-stów za zabójcze dla branży ziemniaka. ● Opracowanie listy środków oficjalnie do-puszczonych do dezynfekcji maszyn, urzą-dzeń oraz obiektów przechowalniczych. ● Podjęcie inicjatywy w ramach UE w spra-wie wykreślenia bakteriozy pierścieniowej z listy chorób kwarantannowych, gdyż nie po-woduje ona realnych strat, a głównie jest wykorzystywana jako choroba „polityczna” do walki konkurencyjnej.
3. Wsparcie odbudowy nasiennictwa i zwiększenie wymiany sadzeniaków
Polska hodowla ziemniaka posiada liczący się w świecie dorobek (Zimnoch-Guzowska,
Chotkowski 2006). Dotyczy on zwłaszcza odporności na choroby, odmian skrobiowych oraz na najwcześniejszy zbiór. Proces wdra-żania osiągnięć postępu biologicznego do produkcji jest jednak utrudniony ze względu na kryzys nasiennictwa. Oprócz złagodzenia uciążliwości związanych z bakteriozą pier-ścieniową do najważniejszych czynników odbudowy nasiennictwa należy wzrost pro-dukcji towarowej ziemniaków i dochodowości rolnictwa. Do konkretnych przedsięwzięć wspierających powyższy cel trzeba zaliczyć zmianę programu, z którego pochodzą do-płaty do wymiany kwalifikowanych nasion (program "de minimis" w odniesieniu do większych gospodarstw szybko ulega wy-czerpaniu) oraz spowodowanie, aby we wzo-rach wniosku o płatności obszarowe ARiMR zostały umieszczone nazwy uprawianych odmian roślin (umożliwi to pozyskanie przez firmy hodowli roślin opłat od rolników z tytułu tzw. własnego zbioru). Oczywiście muszą być równolegle realizowane wewnętrzne działania usprawniające w przedsiębior-stwach i gospodarprzedsiębior-stwach nasiennych, w tym pełne wdrożenie technologii produkcji na-siennej (Kostiw 2008). Wobec szybko rosną-cej ekspansji odmian zagranicznych pilnym zadaniem jest restrukturyzacja i wzmocnie-nie polskich firm hodowlano-nasiennych, również poprzez ich prywatyzację.
4. Zwiększenie przyznanej Polsce
w ramach Wspólnej Polityki Rolnej kwoty produkcji skrobi ziemniaczanej
Przyznana w trakcie negocjacji akcesyjnych kwota produkcji skrobi ziemniaczanej (145 tys. ton) stanowi zaledwie 56% wnioskowa-nej przez nasze państwo. Wniosek do Komi-sji UE o zwiększenie polskiej kwoty skrobio-wej przynajmniej do 180 tys. ton uzasadnia wiele argumentów. Najważniejsze jest to, że produkcja polskich zakładów sektora skro-biowego w stosunku do konkurentów z po-zostałych krajów UE jest obciążona zbyt dużym narzutem kosztów stałych, przez co obniżona jest ich konkurencyjność. Nie są zatem zachowane warunki uczciwej konku-rencji na jednolitym rynku UE, stanowiące jedną z fundamentalnych zasad funkcjono-wania Unii Europejskiej. Wynikające z nie-pełnego wykorzystania potencjału przerobo-wego wysokie koszty produkcji skrobi w
kra-jowych zakładach stanowią barierę wzrostu cen skupu ziemniaków do poziomu gwaran-tującego opłacalność. Obecna sytuacja po-woduje trudności z kontraktacją i niepełne wykorzystanie nawet tak niskiej kwoty pro-dukcyjnej.
Wielkość przyznanego Polsce limitu pro-dukcji skrobi ziemniaczanej pozostaje rów-nież w drastycznej dysproporcji do we-wnętrznych potrzeb rynku krajowego, gdyż oznacza konieczność importu netto na po-ziomie ponad 200 tys. ton skrobi ogółem rocznie. Dodatkowo Polska ma relatywnie najmniejszy limit produkcji skrobi spośród innych krajów UE. Przykładowo kwota pro-dukcji skrobi na 1000 t zbiorów ziemniaków w Danii wynosi 105,1 t, Holandii 69,5 t, Niemczech 53,8 t, natomiast w Polsce jedy-nie 11,8 t. Zwiększejedy-nie kwoty skrobiowej dla Polski stanowiłoby również czynnik zapobie-gający degradacji produkcji rolniczej w re-gionach słabszych gleb zagrożonych proce-sami marginalizacji (Rembeza 2005). Uza-sadnione jest ponadto dążenie do prywaty-zacji zakładów przetwórstwa skrobiowego ziemniaków z zagwarantowaną możliwością wykupienia części udziałów przez plantato-rów surowca. Wówczas łatwiej byłoby godzić przeciwstawne obecnie interesy zakładów i rolników.
5. Korzystne warunki rozwoju przedsiębiorczości i inwestowania w sektorze ziemniaka
Racjonalne zagospodarowanie ziemniaków w sytuacji nieużytkowania zbiorów jako pa-szy wymaga poszerzania innych rynków zbytu. Oznacza to, oprócz eliminowania ba-rier eksportu, konieczność wspierania inwe-stowania w przetwórstwo, włączenie ziem-niaków do programu produkcji biopaliw itp. Trzeba zatem tworzyć korzystne warunki ekonomiczne i organizacyjno-prawne do powstawania nowych firm oraz inwestowania w budowę zakładów przetwórczych, prze-chowalni i elementów infrastruktury tech-nicznej obrotu ziemniakami.
Rozwojowi przedsiębiorczości sprzyja efektywny system doradztwa. W ośrodkach doradztwa rolniczego zachodzi niekorzystny proces eliminowania doradztwa technolo-gicznego. Doradztwo i edukacja to również kształtowanie postaw, gdyż wiele barier
roz-wojowych tkwi w ludziach oraz niskim po-ziomie ich aspiracji i ambicji. Uzasadnione jest ponadto wystąpienie na forum UE z ini-cjatywą objęcia ziemniaków pełnymi dopła-tami bezpośrednimi, gdyż nie ma żadnego uzasadnienia dla takiego “karania” tej rośliny i jej producentów.
Elementem rozwoju rynku jest ponadto mechanizm zwiększania efektywności i po-prawy jakości produktu. Tutaj najważniejsze wydaje się wzmocnienie (ale nie przez zaję-cie pozycji monopolistycznej) jednostek uczestniczących w rynku po stronie popytu i podaży, aby były zdolne do ekspansji rynko-wej, w tym firm hodowlano-nasiennych (Chotkowski, Rembeza 2006). Istotne zna-czenie ma poszerzanie integracji pionowej (kontraktacji) między producentami a jed-nostkami skupu i przetwórstwa. Powinna być rozwijana infrastruktura rynkowa i instytucjo-nalna – ogniwa hurtu pierwotnego, transak-cje giełdowe, doskonalenie systemów infor-macji rynkowej, wzmacnianie instytucji ba-dawczych, doradczych i marketingowych, a także zrzeszeń i organizacji przedstawiciel-skich branży ziemniaka.
6. Aktywne wspieranie rozwoju rolnictwa integrowanego i ekologicznego
Ziemniak należy do roślin szczególnie przy-datnych w systemie rolnictwa zrównoważo-nego (Integrowana... 2005). W dotychcza-sowej polityce rolnej nie było realnych zachęt do uprawy w systemach produkcji integro-wanej. Do przedsięwzięć wspierających eko-logiczną produkcję ziemniaków należałoby objęcie jej dopłatami na poziomie analogicz-nym do warzyw, gdyż nakłady i koszty tech-nologii produkcji ziemniaków są bardziej zbliżone do uprawy warzyw niż produkcji zbóż. Drugi istotny wniosek to zmiana prze-pisu o obowiązku używania nasion pocho-dzących z gospodarstw ekologicznych, gdyż nie znajduje on naukowego uzasadnienia (Leszczyński 2006).
7. Skuteczna promocja polskich
ziemniaków i polityka stymulująca popyt
W branży ziemniaka brak jest silnych i boga-tych koncernów, których byłoby stać na sa-modzielne działania marketingowe, w tym zwłaszcza na rynkach międzynarodowych. Stowarzyszenie Polski Ziemniak liczy rów-nież na polityczne wsparcie MRiRW w
stara-niach o ustanowienie programu promującego ziemniaki na rynku krajowym. Obok owoców i warzyw ziemniaki należy zaliczyć do kate-gorii produktów dietetycznych, zalecanych w modelach racjonalnego żywienia człowieka. Obecnie ziemniaki utrzymują swoją silną pozycję w diecie przeciętnego mieszkańca naszego kraju. Istnieje jednak realne nie-bezpieczeństwo, że w przyszłości mogą przegrywać z produktami fast food.
8. Zmiana priorytetów w naukach rolniczych w kierunku preferowania badań przydatnych gospodarce
Mimo zapowiedzi wynikających z wdrażania tzw. strategii lizbońskiej dotychczasowy po-ziom nakładów na naukę, w tym naukę rolni-czą, nie wzrasta (Malepszy 2005). Jest to niezrozumiałe, gdyż wydatki na naukę po-wszechnie uznaje się za najefektywniejszy kierunek wydatkowania środków budżeto-wych. Konieczna jest przy tym zmiana prio-rytetów w kierowaniu środków finansowych, gdyż obowiązujący od kilku lat system pre-miuje badania teoretyczne i podstawowe, zamiast rozwojowych. Największe znaczenie dla postępu w gospodarce mają bowiem badania nakierowane na wdrożenie i zasto-sowanie w praktyce. Dodatkowo instytuty rolnicze pracują na rzecz prawie miliona go-spodarstw i nie mają możliwości pobierania opłat za wdrożenia wyników prac badaw-czych, jak dzieje się to w instytutach i labora-toriach przemysłu spożywczego.
9. Przyspieszenie tworzenia grup producenckich w rolnictwie
Problem tworzenia grup producenckich jest problemem kluczowym dla przyszłości pro-dukcji ziemniaków oraz w ogóle dla przy-szłości rolnictwa indywidualnego w Polsce. Najważniejszą barierą rozwoju współpracy, oprócz przyzwyczajenia rolników do indywi-dualnego prowadzenia biznesu, jest objęcie grupowej działalności podatkiem dochodo-wym. Uregulowania te powinny być więc niezwłocznie zmienione.
10. Opracowanie i realizacja programu retencji wodnej (przeciwdziałania suszy)
W ostatnich kilkunastu latach, prawdopo-dobnie w związku z zauważalną na świecie tendencją do ocieplania się klimatu, coraz
częściej występuje w Polsce zjawisko niedo-boru wody (susza) w sezonie wegetacyjnym. Powoduje to potrzebę nawadniania plantacji. Ziemniak należy do tych upraw, gdzie inwe-stycje w tym zakresie są opłacalne. Proble-mem jest jednak zarówno niedobór wody w wielu regionach rolniczych, jak i niejedno-znaczne przepisy prawne. Istnieje więc pilna potrzeba przeciwdziałania rosnącemu nie-doborowi wody w rolnictwie poprzez budowę zbiorników retencyjnych gromadzących wo-dę opadową oraz cieków wodnych. Budowie zbiorników powinny towarzyszyć inne dzia-łania mające na celu zmniejszeniu niedoboru wody w rolnictwie, np. racjonalizacja zużycia wody do celów gospodarczych i socjalnych.
11. Racjonalizacja zmianowania roślin
Jak już wcześniej wspomniano, zmniejszaniu się udziału ziemniaków w strukturze zasie-wów towarzyszy wzrost udziału zbóż do ok. 75%. Oprócz ziemniaków zmniejsza się bo-wiem areał uprawy pozostałych roślin po-prawiających żyzność gleb w płodozmianie: buraków cukrowych, motylkowych, strącz-kowych, innych roślin pastewnych. Uniemoż-liwia to pełne stosowanie w produkcji zasad dobrych praktyk rolniczych oraz stwarza trudności w spełnianiu kryteriów rolnośrodo-wiskowych. Konsekwencją będzie stopniowa degradacja gleb i spadek plonów wszystkich roślin uprawnych.
Powyższe niekorzystne zjawiska wynikają z procesów rynkowych, jednak uzasadnione jest podjęcie w ramach polityki rolnej próby przeciwdziałania tym niekorzystnym efektom zewnętrznym gospodarki rolnej.
12. Poprawa wizerunku branży ziemniaka z punktu widzenia możliwości rozwoju
Ziemniak, ze względu na łatwość prowadze-nia kultur tkankowych oraz rozmnażanie wegetatywne, jest obok tytoniu uważany za roślinę modelową w badaniach biotechnolo-gicznych oraz w badaniach nad bezpieczeń-stwem żywności (Zimnoch-Guzowska i in. 2004). Postrzegany jest jako źródło zdrowej i taniej żywności oraz jako tradycyjna polska roślina uprawna dostosowana do miejsco-wych warunków przyrodniczo-ekonomicz-nych. Jednak jak wynika z badań, w ocenie przedsiębiorstw nasiennych sfera admini-stracji i polityki nie sprzyja rozwojowi branży
ziemniaka, a przedsiębiorcy negatywnie po-strzegają możliwości biznesu ziemniaczane-go (Chotkowski 2006). Jednym z zadań poli-tyki państwa jest zatem dążenie do zmiany tego niekorzystnego wizerunku. Uzasadnio-na jest również walka z rozpowszechnionymi mylnymi poglądami przedstawiającymi war-tość odżywczą ziemniaków w niekorzystnym świetle, np. że są wysokokaloryczne i tuczą-ce jak białe pieczywo, ryż czy makaron (Zgórska 2008). Wbrew potocznej opinii przy zbilansowanej dawce pokarmowej (dodatek koncentratu białkowego) dla trzody chlewnej ziemniaki nie powodują otłuszczenia i nie wpływają na pogorszenie jakości tuszy z punktu widzenia wymagań przemysłu mię-snego (Seremak-Bulge i in. 2006).
Literatura
1. Chotkowski J. 2007. Marketingowe podstawy roz-woju rynku nasion rolniczych. – Monogr. i Rozpr. Nauk. 26, IHAR Radzików: 134 s.; 2. Chotkowski J. 2006. Perspektywy produkcji ziemniaków w Polsce w opi-niach przedsiębiorstw nasiennych. – Biul. IHAR 242: 153-160; 3. Chotkowski J., Rembeza J. 2006. Ten-dencje zmian na rynku ziemniaków jadalnych w Pol-sce. [W:] Produkcja ziemniaków. Red. J. Chotkowski. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-15; 4. Dzwonkowski W., Szczepaniak I., Rosiak E., Chotkowski J., Rem-beza J., Bochińska E. 2008. Rynek ziemniaka. Stan i perspektywy. Analizy rynkowe 33. IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW Warszawa: 27 s.; 5. Kostiw M. 2008.
Wyma-gania prawne i technologiczne prowadzenia nasiennic-twa ziemniaka. – Ziemn. Pol. 1: 8-17; 6. Integrowana produkcja ziemniaka. 2005. Red. W. Nowacki. PIO-RiN Warszawa: 85 s. (www.piorin.gov.pl); 7. Lesz-czyński W. 2006. Ziemniak spożywczy i przemysłowy oraz jego przetwarzanie. Jakość polskich odmian ziemniaka. Podsumowanie problemu. – Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 511: 15-21; 8. Malepszy S. 2005. Finansowanie badań na rzecz hodowli roślin w Polsce – lepiej czy gorzej? – Hod. Rośl. Nasienn. 4: 33-35; 9. Rembeza J. 2005. Uwarunkowania produkcji skrobi na tle produkcji ziemniaka w Polsce i innych krajach UE – uzasadnienie zwiększenia przyznanej Polsce kwoty produkcji skrobi. Ekspertyza na zlecenie MRiRW. IHAR ZNiOZ Bonin: 6 s.; 10. Rembeza J. 1995. Produkcja i rynek ziemniaków w krajach euro-pejskich. Inst. Ziemn. Bonin: 154 s.; 11. Seremak-Bul-ge J., Dzwonkowski W., Chotkowski J., Nowacki W. 2006. Zmiana rynkowych uwarunkowań funkcjonowa-nia sektora ziemfunkcjonowa-niaczanego. [W:] Rynek ziemfunkcjonowa-niaka i ewolucja jego funkcjonowania oraz wpływ na proces transmisji cen. Red. J. Seremak-Bulge. IERiGŻ-PIB Warszawa: 8-37; 12. Zgórska K. 2008. Znaczenie ziemniaka w żywieniu człowieka. – Ziemn. Pol. 1: 37- -40; 13. Zimnoch-Guzowska E., Chotkowski J. 2006. Potato sector in Poland: From breeding to production. [In:] Potato developments in a changing Europe. Ed. N.U. Haase, A.J. Haverkort. Wageningen Academic Publishers Wageningen: 215-225; 14. Zimnoch-Guzo-wska E., Zimny J., Sowa S. 2004. Perspektywy wyko-rzystania ziemniaka zmodyfikowanego genetycznie do celów nieżywnościowych. – Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 500: 21-30
