Ziemniak Polski 2012 nr 3 1
W
W
W
Y
Y
Y
S
S
S
T
T
T
Ę
Ę
Ę
P
P
P
O
O
O
W
W
W
A
A
A
N
N
N
II
I
E
E
E
C
C
C
H
H
H
O
O
O
R
R
R
Ó
Ó
Ó
B
B
B
P
P
P
R
R
R
Z
Z
Z
E
E
E
C
C
C
H
H
H
O
O
O
W
W
W
A
A
A
LL
L
N
N
N
II
I
C
C
C
Z
Z
Z
Y
Y
Y
C
C
C
H
H
H
Z
Z
Z
II
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
I
II
O
O
O
G
G
G
R
R
R
A
A
A
N
N
N
II
I
C
C
C
Z
Z
Z
A
A
A
N
N
N
II
I
E
E
E
II
I
C
C
C
H
H
H
R
R
R
O
O
O
Z
Z
Z
W
W
W
O
O
O
JJ
J
U
U
U
mgr inż. Edward BernatIHAR – PIB, Pracownia Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: bernat@ziemniak-bonin.pl
edług danych GUS w Polsce po-wierzchnia uprawy ziemniaków stale się zmniejsza: z 1,25 mln ha w roku 2000 do ok. 491 tys. ha w 2010 (wg spisu rolnego 2010 – 387 tys. ha). W tym okresie notowano też dużo mniejsze zbiory: w roku 2011 zebrano ponad 15 mln t ziem-niaków mniej niż w 2000. Natomiast prze-ciętne plony w latach 2000-2010 zmieniły się
nieznacznie i wahały w granicach 17,6- - 19,7 t/ha (Dzwonkowski i in. 2011). W 2011
roku poziom plonów wzrósł do 23 t/ha. W pierwszej dekadzie XXI w. obserwuje się spadek ubytków i strat w okresie prze-chowywania: z 13,9% w sezonie 2000/01 do 9,2% w 2010/11. Obniżając koszty produkcji ziemniaków, należy dążyć również do ogra-niczenia strat powstających podczas prze-chowywania
Długość okresu przechowywania ziem-niaków w Polsce jest uzależniona od kierun-ku użytkowania i waha się od 6-7 miesięcy (materiał sadzeniakowy) do nawet 9-10 (ziemniaki konsumpcyjne i do przetwórstwa). W czasie całego okresu przechowywania należy stworzyć takie warunki, aby straty były jak najmniejsze.
Straty w przechowalnictwie powstają w wyniku naturalnych procesów zachodzących w bulwach (oddychanie i parowanie) oraz przez czynniki chorobotwórcze. Naturalne ubytki są uzależnione od cech odmiano-wych, ilości uszkodzeń mechanicznych w czasie zbioru, stopnia dojrzałości bulw, a głównie od warunków przechowywania, i wahają się od 4 do 10%, a w skrajnych przy-padkach nawet do 15%. Straty spowodowa-ne ubytkami naturalnymi nie powinny być większe niż 10%; gdy ten poziom zostanie przekroczony, jakość bulw przeznaczonych
od konsumpcji oraz jako surowca do prze-twórstwa będzie znacznie niższa.
Duży wpływ na wielkość strat w okresie przechowywania ma nasilenie występowania chorób tego okresu. Optymalne warunki przechowywania, powodujące najmniejsze straty i zapewniające wysoką jakość bulw, istnieją tylko w nowoczesnych przechowal-niach, w których atmosfera może być kontro-lowana. Obecnie nadal mniej więcej połowa zbiorów każdego roku jest przechowywana w tradycyjnych kopcach ziemnych, w których kontrola warunków jest bardzo utrudniona, a straty są wyższe niż w przechowalniach – w niesprzyjających warunkach mogą docho-dzić do ponad 50%.
Do najważniejszych chorób okresu prze-chowywania (o największym znaczeniu go-spodarczym) zalicza się: zarazę ziemniaka, mokrą i suchą zgniliznę, zgnilizny mieszane i parch srebrzysty (Bernat 2010).
Zaraza ziemniaka (Phytophthora
infe-stans). Na porażonych bulwach można
za-obserwować lekko wgłębione, szaroołowiane plamy, które w miarę rozwoju infekcji stają się coraz wyraźniejsze, a miąższ w tych miejscach zamiera (fot. 1). Do infekcji naj-częściej dochodzi pod koniec wegetacji na plantacjach, których nie chroniono przed chorobą lub robiono to nieodpowiednio. Za-każeniu bulw sprzyja również zbyt płytkie sadzenie i niewłaściwie uformowane redliny – w takich warunkach ułatwiony jest spływ zarodników pływkowych z łodyg i liści do bulw.
Sucha zgnilizna jest powodowana przez grzyby z rodzaju Fusarium. Na powierzchni porażonej bulwy występują ciemnobrunatne plamki o koncentrycznym wyglądzie. Miąższ w tych miejscach mięknie i zapada się.
Ziemniak Polski 2012 nr 3
2
wijający się proces gnilny stopniowo opano-wuje całą bulwę, która wysycha i ulega mu-mifikacji (fot. 2).
Fot. 1. Zaraza ziemniaka na bulwach
Fot. 2. Bulwa ziemniaka porażona suchą zgnilizną
Mokra zgnilizna. Sprawcą są bakterie z rodzaju Pectobacterium. Na porażonych bulwach można zaobserwować najpierw ciemnobrunatne plamy, pod którymi miąższ ulega procesowi gnilnemu, rozmiękcza się, wydzielając bardzo nieprzyjemny zapach, i w końcu bulwy się rozpadają (fot. 3).
Zgnilizny mieszane. W czasie przecho-wywania bardzo rzadko dochodzi do pora-żenia bulw tylko przez jeden patogen. Skła-dowanie w nieodpowiednich warunkach du-żych ilości ziemniaków sprzyja porażaniu się bulw kilkoma chorobami jednocześnie, co może doprowadzić do ich masowego gnicia (fot. 4). Najczęstszymi sprawcami zgnilizn mieszanych są bakterie z rodzaju
Pectobac-terium, grzyby z rodzaju Fursarium oraz Phy-tophthora infestans.
Fot. 3. Bulwa ziemniaka porażona mokrą zgnilizną
Fot. 4. Masowe gnicie bulw
Fot. 5. Parch srebrzysty. Z prawej bulwa zdrowa Parch srebrzysty jest powodowany przez grzyb Helmithosporium solani. Na po-wierzchni bulwy występują brunatnoołowiane nieregularne plamy wielkości od kilku do kilkunastu milimetrów. W miarę rozwoju cho-roby plamy nabierają zabarwienia srebrzy-stego (fot. 5). Zniszczenie przez grzyb komó-rek skórki powoduje, że bulwy takie szybciej
Ziemniak Polski 2012 nr 3 3
tracą wodę i są bardziej narażone na infek-cje wtórne przez inne patogeny. Choroba rozwija się szybciej w warunkach zbyt wyso-kiej wilgotności i podwyższonej temperatury w okresie przechowywania.
Metody ograniczania strat
Aby ograniczyć starty powodowane przez choroby okresu przechowywania, należy stosować właściwą technologię uprawy ziemniaków, a szczególnie zwrócić uwagę na następujące jej elementy:
● Właściwy płodozmian. Należy unikać uprawy ziemniaków po ziemniakach, gdyż sprzyja to nagromadzaniu się w glebie orga-nizmów chorobotwórczych. Przerwa w upra-wie ziemniaków na tym samym polu powinna wynosić 3-5 lat.
● Uprawa na glebach lekko zwięzłych. Na glebach lekkich i piaszczystych występuje duże ryzyko porażenia bulw przez zarazę ziemniaka. Uprawa na glebach zbyt ciężkich i zlewnych zwiększa ryzyko wystąpienia na bulwach mokrej zgnilizny.
● Jesienne nawożenie organiczne lub uprawa poplonów zielonych (np. gorczyca, facelia, rzodkiew oleista i inne). Wiosenne nawożenie obornikiem sprzyja porażeniu ziemniaków przez różne choroby, utrudnia sadzenie i zbiór – jest poważnym błędem w technologii produkcji ziemniaków na każdy kierunek użytkowania.
● Używanie do sadzenia zdrowych sadze-niaków (najlepiej z plantacji kwalifikowanych) o podwyższonej odporności na choroby. Należy unikać sadzenia bulw krojonych. ● Sadzenie w terminie optymalnym dla da-nego rejonu kraju i we właściwie uprawioną glebę o temperaturze 6-8oC. Wskazówka
fenologiczna: sadzenie ziemniaków rozpo-czynamy, gdy w okolicy zaczyna kwitnąć mniszek lekarski (popularnie zwany mle-czem) lub bez lilak.
● Sadzenie na głębokość ok. 7-10 cm od wyrównanej powierzchni pola. Zbyt płytkie zwiększa ilość bulw zazielenionych i zwięk-sza możliwość porażenia bulw przez zarazę. Natomiast zbyt głębokie wydłuża wschody i utrudnia zbiór, co może doprowadzić do wzrostu uszkodzeń mechanicznych, a więc i porażenia bulw przez różne patogeny. ● Unikanie nadmiernego nawożenia, zwła-szcza azotem. Poziom nawożenia azotem
trzeba dostosować do wymagań nawozo-wych danej odmiany i kierunku użytkowania: 40-80 kg N/ha w uprawie odmian na wcze-sny zbiór, 90-120 kg N/ha w uprawie na sa-dzeniaki, 100-150 (200) kg N/ha na inne kierunki użytkowania. Dawki do 120 kg N/ha można stosować jednorazowo przed sadze-niem. Przy wyższym poziomie nawożenia należy zużyć do 100 kg N/ha przed sadze-niem, a pozostałą ilość wnieść przed ostat-nim redleniem. Dzięki temu unika się uszko-dzenia wschodzących kiełków wskutek nad-miernej koncentracji azotu, co może opóź-niać wschody, a następnie być przyczyną wzrostu porażenia roślin i bulw. Na glebach lżejszych i po słabszych przedplonach nale-ży stosować nieco niższe dawki azotu, zaś na plantacjach nawadnianych i po dobrych przedplonach można z korzyścią stosować o 10-15% wyższe nawożenie azotem.
● Wysokość dawek fosforu i potasu powin-na wynikać z aktualnej zasobności glebie w te składniki oraz przewidywanego plonu ziemniaków. Dawki dla gleb średnio zwię-złych (do 20% części spławialnych) powinny wynosić 30-120 kg P2O5/ha oraz 70-280 kg
K2O/ha. Jeśli nie znamy aktualnej
zasobno-ści gleby, należy zastosować pod ziemniaki nawożenie NPK w proporcjach jak 1:0,8- -1:1,2-1,5. Na przykład przy dawce azotu 120 kg N/ha powinno się użyć 96-120 kg P2O5/ha oraz 145-180 kg K2O/ha.
● Szerokie międzyrzędzia, co najmniej 75 lub 90 cm. Na takich plantacjach następuje późniejsze zwarcie roślin w rzędach i są one lepiej przewietrzane, co nie sprzyja rozwojo-wi chorób grzybowych, a zwłaszcza zarazy ziemniaka.
● Używanie do ostatniego obsypywania urządzeń (obsypników) z profilowaniem re-dlin. W tak uformowanych redlinach rośliny ziemniaka mają optymalne warunki wzrostu i rozwoju oraz zapobiega to porażaniu się bulw przez choroby.
● Właściwa i dostosowana do warunków meteorologicznych w okresie wegetacji oraz wymagań danej odmiany mechaniczna i chemiczna ochrona przed chwastami, szkodnikami i chorobami.
● Selekcja negatywna – usuwanie z planta-cji roślin z objawami chorobowymi. Zabieg nieodzowny na plantacjach nasiennych, za-lecany również na towarowych. Pierwszą
Ziemniak Polski 2012 nr 3
4
selekcję należy wykonać, gdy rośliny ziem-niaka mają ok. 10-15 cm, drugą po 10-14 dniach, a trzecią w okresie kwitnienia ziem-niaków. Zaniechanie tych zabiegów może doprowadzić do znacznego obniżenia jako-ści i wielkojako-ści plonu, a na plantacjach na-siennych do dyskwalifikacji materiału sadze-niakowego, a więc znacznych strat finanso-wych.
● Odpowiednie przygotowanie plantacji do zbioru. Chemiczna desykacja plantacji na 2- -3 tygodnie przed planowanym zbiorem za-pobiega porażeniu bulw przez wirusy (ma to szczególne znaczenie na plantacjach na-siennych) i zarazę ziemniaka oraz ułatwia zbiór i ogranicza uszkodzenia mechaniczne. ● Zbiór w czasie suchej pogody, przy tem-peraturze powyżej 10o
C.
● Przebieranie partii ziemniaków przezna-czonych do długotrwałego przechowywania i
usuwanie bulw z widocznymi objawami cho-robowymi lub uszkodzonych.
● Przed przechowywaniem pozostawienie bulw przez kilka do kilkunastu dni w suchym i przewiewnym miejscu (zabezpieczonym przed światłem), aby umożliwić zabliźnienie się zranień na skórce oraz odparowanie nadmiaru wody (tab. 1).
● Przechowywanie ziemniaków, najlepiej w przechowalniach z możliwością kontrolowa-nia atmosfery, w temperaturze 2-6 (10)oC i wilgotności względnej 85-90%.
● Zaprawianie, przed złożeniem do prze-chowywania, szczególnie cennych materia-łów nasiennych środkiem grzybobójczym, np. Fungazil 100 Sl w dawce 15 ml/100 kg bulw. Zaprawa ogranicza rozwój parcha sre-brzystego, suchej zgnilizny i gangreny ziem-niaka (fomozy) na bulwach. Uwaga: Zapra-wiane ziemniaki mogą być wykorzystane wyłącznie jako materiał sadzeniakowy!
Tabela 1 Warunki termiczno-wilgotnościowe na poszczególnych etapach przechowywania
Etap przechowywania Rodzaj użytkowania Temperatura powietrza (oC) Wilgotność powietrza (%) Czas (dni) Osuszanie wszystkie 12-18 75-95 3-5 Dojrzewanie wszystkie 12-18 90-95 7-14 Schładzanie wszystkie obniżanie o 0,5-1oC dziennie 85-95 14-21 Długotrwałe przechowywanie sadzeniaki jadalne przetwórstwo spoż. pasza, przemysł 2-6 4-6 6-10 2-4 85-95 4-9 mies. Przygotowanie do użytkowania pobudzanie podkiełkowywanie 10 10-15 85-95 75-80 ok. 10 Źródło: Czerko 2002 Literatura
1. Bernat E. 2010. Ziemniaki chorują także w
prze-chowalni. [W:] Ziemniak w mistrzowskiej uprawie.
Poradnik Eksperta. Top Agrar Polska: 106-109; 2. Czerko Z. 2002. Technologia przechowywania oraz
zasady budowy nowoczesnych obiektów
przechowal-niczych. [W:] Produkcja i rynek ziemniaków jadalnych. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 234-248; 3. Dzwonkowski W. i in. 2011.
Rynek ziemniaka – stan i perspektywy. Analizy
