Krzysztof Marczyk
Użytkowa i poetycka funkcja
metafory : o metaforze maszyny w
analizie organizacji przedsiębiorstw i
w poezji
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,
241-250
Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis
Folia 20
Studia Historicolitteraria IV (2004)
K r z y s z to f M a rc zy k
U żytko w a i poetycka funkcja metafory.
O metaforze
m aszyny
w analizie
organizacji przedsiębiorstw i w poezji
Wstęp
B a d a n i a n a d m e t a f o r ą s i ę g a j ą c z a s ó w s ta r o ż y tn y c h , k ie d y to j e j w a l o r a m i i n t e r e s o w a ł się A r y s to te le s . Z a is to tę p r z e n o ś n i p r z y jm u j e s ię “ z a b i e g p r z e s u n i ę c i a s e m a n t y c z n e g o w y r a z ó w w w y n i k u i c h k o n te k s to w e g o u ż y c i a ” , s a m a z a ś m e t a f o r a “ o d b i e r a w y r a z o m i c h p i e r w o tn e z n a c z e n ie w z u p e ł n o ś c i b ą d ź t y lk o c z ę ś c io w o ” 1. N i e z w y k ł e p o ł ą c z e n i a w y r a z o w e n ie t y lk o s ą o b e c n e w j ę z y k u a r ty s ty c z n y m , s ą p o n a d to n i e o d ł ą c z n y m e le m e n t e m c o d z ie n n e j k o m u n ik a c ji . Z a u w a ż y li to G e o r g e L a - k o f f i M a r k J o h n s o n , k t ó r z y w p r a c y M e t a f o r y w n a s z y m ż y c iu p o r a z p i e r w s z y o p i s a li k o g n i ty w n ie p r z e n o ś n i ę , k t ó r ą p o s ł u g u j e m y s ię n a c o d z ie ń . M e t a f o r a t a k r o z u m ia n a j e s t n a r z ę d z i e m p o z n a n i a i d z ia ł a n i a p o z w a l a ją c y m u j ą ć w s p o s ó b k o n k r e tn y p e w n e d z ia ł a n i a i t r e ś c i a b s t r a k c y jn e 2. W u j ę c i u k o g n i ty w n y m m e t a f o r a p o t o c z n a o b e jm u je l in g w is ty c z n e r o z u m ie n ie s te r e o t y p u j a k o k o l e k t y w n i e u tr w a lo n e g o j ę z y k o w o w y o b r a ż e n i a lu d z i i r z e c z y 3 . T a k i m s te r e o t y p e m j e s t m e t a f o r a m a s z y n y w a n a liz ie o r g a n iz a c j i p r z e d s ię b io r s tw , g d y ż b ę d ą c j e d n o c z e ś n i e r o z b u d o w a n y m e m o t y w n o - k o n o t a c y j n y m s k ł a d n ik i e m z n a c z e n i a w y r a z u , “ u m o ż l i w i a l u d z i o m p o s tr z e g a n ie , r o z u m i e n i e i o p is y w a n ie r z e c z y w is to ś c i, k t ó r a o k a z u je się b y ć d la n i c h z b y t w i e lk a , z b y t s k o m p l ik o w a n a i z b y t p ł y n n a , b y j ą m o ż n a b y ł o b e z p o ś r e d n i o u c h w y c i ć ” 4. S t e r e o t y p e m m o ż e b y ć ta k ż e m e t a f o r a m a s z y n y w y s tę p u j ą c a w j ę z y k u a r ty s ty c z n y m .1
A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Kraków 1997, s. 99.2
G. L akoff M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988, s. 5.3
J. Bartmiński, O językowym obrazie świata Polaków końca X X wieku, [w:] Polszczyzna X X wieku.Ewolucja i perspektywy rozwoju, pod red. S. Dubisza i S. Gajdy, Warszawa 2001, s. 33.
Metafora organizacyjna jako metafora ontologiczna
M e t a f o r a m a s z y n y d o t y c z y r z e c z y , a w ię c j e s t p o d r ę c z n ik o w y m p r z y k ła d e m p r z e n i e s ie n i a z n a c z e n i a z e s f e r y a b s t r a k t ó w n a k o n k r e tn ą , n a m a c a l n ą r z e c z , k t ó r a p o z w a l a d o k o n a ć k a te g o r y z a c ji , g r u p o w a n i a c z y k w a n ty f ik a c ji. L a k o f f i J o h n s o n p o d a j ą p r z y k ła d p o j ę c i a m e t a f o r y c z n e g o u m y s ł to m a s z y n a , n p . w p o t o c z n y m z w r o c ie c o ś w n i m w y s i a d ło , k tó r e “ d a je w y o b r a ż e n i e u m y s ł u j a k o c z e g o ś , c o b y w a w ł ą c z o n e lu b w y ł ą c z o n e , m a j a k i ś p o z i o m w y d a j n o ś c i, z d o ln o ś c i p r o d u k c y jn e j, w e w n ę t r z n y m e c h a n iz m , ź r ó d ło e n e r g i i i w a r u n k i , w k t ó r y c h n a jle p ie j f u n k c jo n u j e ” 5. A s p e k t z d o ln o ś c i p r o d u k c y jn e j m a s z y n y , d o k tó r e g o n a w i ą z u ją a u to r z y k s i ą ż k i M e t a f o r y w n a s z y m ż y c iu , z o s ta ł w y k o r z y s t a n y p r z e z te o r e ty k ó w z a r z ą d z a n i a w p r o w a d z a j ą c y c h p o j ę c i e m e ta f o r y o r g a n iz a c y jn e j j a k o n a r z ę d z i a w s tę p n e j a n a liz y o r g a n iz a c ji. P r z e z o r g a n iz a c ję r o z u m ie s ię w t y m p r z y p a d k u z a c h o w a n ia o r g a n iz a c y jn e w a n a liz ie s y s te m ó w i n f o r m a c y j n y c h z z a k r e s u z a r z ą d z a n ia . D o s tr a te g ic z n e j a n a l i z y o r g a n iz a c j i w y k o r z y s t u j e się s z e r e g k r y t e r i ó w f o r m a l n y c h , t a k i c h j a k w s k a ź n i k i f in a n s o w e c z y s y tu a c ja ry n k o w a , c e le m z d ia g n o z o w a n ia k o n d y c ji f irm y . O p r ó c z n ic h s to s u je s ię tz w . m ię k k ie m e to d y s y s te m o w e , z o r ie n to w a n e n a c z ło w ie k a , k tó r y s ta n o w i w a ż n y e le m e n t o r g a n iz a c ji. J e d n ą z n i c h j e s t b a d a n ie z d o ln o ś c i tw o r z e n ia i r o z u m ie n ia m e ta fo r y j a k o s p o s o b u s y n te ty c z n e g o o p is u c z e g o ś n ie w y r a ż a ln e g o , n ie m ie r z a ln e g o , a p r z e s tr z e g a n e g o i o d c z u w a ln e g o . A n a lity c y f in a n s o w i, o s o b y z a jm u ją c e się tw o r z e n ie m s y s te m ó w in f o r m a c y jn y c h , d o s tr z e g a ją w e w s p o m n ia n e j m e to d z ie m o ż liw o ś ć z r o z u m ie n ia ty p o lo g ii o r g a n iz a c ji i j e j p o tr z e b o r g a n iz a c y jn y c h . J e d n y m z te o r e ty k ó w b a d a ń n a d s y s te m e m o r g a n iz a c j i j e s t G a r e t h M o r g a n , k t ó ry u w a ż a , ż e p r z e d s ię b io r s tw a s ą “ p e łn y m i p a r a d o k s ó w z ja w is k a m i, k tó r e m o ż n a r o z u m ie ć n a w ie le r ó ż n y c h s p o s o b ó w . W ie le [...] p r z y jm o w a n y c h z a o c z y w is te k o n c e p c ji d o ty c z ą c y c h o r g a n iz a c ji m a c h a r a k te r m e ta fo r y c z n y , n a w e t g d y b y ś m y i c h z a ta k ie n ie u z n a w a li” 6. B a d a ją c o r g a n iz a c je , u ż y w a s ię m e ta fo r , f o r m u łu ją c o g ó ln e s ą d y c z y o p is y . Z n a n e s ą ta k ie m e ta f o r y c z n e o p in ie o d n o s z ą c e s ię d o o r g a n iz a c ji j a k : w s z y s tk o d z ia ła tu j a k w z e g a r k u , j e d e n w ie lk i c y r k itp ., k tó r e s ą m e ta f o r a m i s e n s u s tr ic to . M e ta f o r ę o r g a n iz a c y j n ą m o ż n a u z n a ć z a o d m ia n ę m e ta fo r y o n to lo g ic z n e j, k tó r a s łu ż y c e lo m p r a k ty c z n y m - o c e n ie o r g a n iz a c ji p r z e d s ię b io r s tw a . M e ta f o r a o r g a n iz a c y jn a p o z w a la o k r e ś lić p o tr z e b y w o rg a n iz a c ji, t w o r z ą c p o d o b ie ń s tw a n a z a s a d z ie p o d o b i e ń s tw a s u b s ta n c ji: o r g a n i z a c j a t o s u b s t a n c j a ( m a s z y n a ) . Z g o d n ie z t ą z a s a d ą z o s ta ła z b u d o w a n a n p . m e ta f o r a o r g a n iz a c y jn a : p r z e d s i ę b i o r s t w o x x d z i a ł a j a k w z e g a r k u , p o r ó w n u ją c a d z ia ła ln o ś ć o r g a n iz a c ji d o m e c h a n iz m u z e g a rk a . M e t a f o r y k a c y w i li z a c y jn a p o j a w ił a s ię n a s z e r o k ą s k a lę w p o e z j i d w u d z i e s to l e c ia m ię d z y w o je n n e g o . P o o g ł o s z e n i u w 1 9 0 9 r o k u m a n i f e s t u p r z e z i n ic j a t o r a f u t u r y z m u - F i l li p p o T o m m a s o M a r i n e t t ie g o , w P o l s c e p o j a w il i się z w o l e n n i c y n o w e g o k ie r u n k u , c z e r p ią c z a r ó w n o z e w z o r c ó w w ł o s k i c h j a k i r o s y j s k i c h g lo r y f ik u j ą c y c h5 Lakoff G., M. Johnson,Metafory..., Warszawa 1988, s. 51. 6 G. Morgan, Obrazy organizacji, Warszawa 1997, s. 10-11.
Użytkow a i poetycka funkcja metafory. O metaforze m aszyny... 243 n o w o c z e s n o ś ć , u r b a n iz m i i n d u s tr ia liz m , a le i a n ty m i e s z c z a ń s k o ś ć o r a z h a s ł a p o w r o t u d o n a tu r y . “ D o b r a m a s z y n a j e s t w z o r e m i s z c z y t e m d z ie ł a s z tu k i p r z e z d o s k o n a łe p o ł ą c z e n i e e k o n o m i c z n o ś c i , c e l o w o ś c i i d y n a m i k i ” - t w i e r d z il i f u t u r y ś c i 7. M e t a f o r a d z i e ł o s z t u k it o m a s z y n a r ó w n i e ż o d w o ł u j e s ię d o p o d o b i e ń s tw a o n to - l o g ic z n e g o a b s t r a k t u i m a t e r i i j a k o j e d n o l i t y c h s u b s ta n c ji. S c h a r a k te r y z o w a n ie o r g a n iz a c j i i s z tu k i z a p o m o c ą m e ta f o r y m a s z y n y n i o s ą z s o b ą w z n a c z n e j m ie r z e te s a m e a b s tra k ty . W o b e c m e ta f o r o r g a n iz a c y jn y c h s p r a w d z a się z a t e m tw ie r d z e n ie L a k o f f a i J o h n s o n a , ż e “ m e ta fo r a , n a d a ją c k o h e r e n t n ą s tr u k tu r ę z a k r e s o w i n a s z y c h d o ś w ia d c z e ń , t w o r z y p o d o b ie ń s tw a n o w e g o r o d z a ju ” 8.
Metafora m aszyny w zarządzaniu
L it e r a t u r a z z a k r e s u z a r z ą d z a n i a p o d a je d z ie w i ę ć m e t a f o r o r g a n iz a c y j n y c h j a k o s p o s o b ó w w i d z e n i a o r g a n iz a c ji. S ą to m a s z y n a , o r g a n iz m , m ó z g , k u lt u r a , s y s te m p o l it y c z n y , w i ę z ie n i e p s y c h ic z n e , p r z e p ł y w i t r a n s fo r m a c ja , i n s t r u m e n t d o m in a c ji. D o t y c h d o ł ą c z a n e s ą r ó w n i e ż g r a , p o d r ó ż , d ż u n g la , r o d z in a , z o o , s p o ł e c z n o ś ć , w o j n a . M e t a f o r a m a s z y n y j e s t u w a ż a n a z a n a js ta r s z ą i n a jb a r d z ie j p o p u l a r n ą m e ta f o r ę w t e o r i i z a r z ą d z a n i a 9. S ty l z a r z ą d z a n i a o k r e ś la n y j a k o p e r f e k c y jn a m a s z y n a p r o d u k c y jn a z o s t a ł u k a z a n y j u ż w k l a s y c z n y c h p r z e d w o j e n n y c h p r a c a c h 10 z z a k r e s u z a r z ą d z a n i a p r z e d s i ę b i o r s t w e m . B y ł o n o s tr o k r y t y k o w a n y p r z e z n a s tę p n e d z ie s ię c io le c ia . S ą j e d n a k ż e o b e c n i e w P o l s c e p r z e d s i ę b io r s tw a z a r z ą d z a n e w t e n s p o s ó b i z d ia g n o z o w a n e z a p o m o c ą o r g a n iz a c y jn e j m e ta f o r y m a s z y n y . W p r z y p a d k u d i a g n o z o w a n ia p r z e d s i ę b i o r s t w a , m e ta f o r y o r g a n iz a c y j n e s ą o d n o s z o n e d o k o n k r e tn e g o m o d e lu o r g a n iz a c ji. J e d n y m z n i c h j e s t n p . m o d e l 7 ’s M c K i n s e y ’a , k tó r y b i e r z e p o d u w a g ę n ie m a te r ia ln e c e c h y o r g a n iz a c ji: w s p ó ln e w a r to ś c i, s tr a te g ie o r g a n iz a c y jn e , s tr u k tu r ę o r g a n iz a c ji, s y s te m y r e a l iz a c j i o k r e ś l o n y c h c z y n n o ś c i i p r o c e s ó w , z a tr u d n ie n ie p r a c o w n i k ó w i s ta w ia n e i m w y m a g a n i a , u m ie j ę t n o ś c i p r e z e n to w a n e p r z e z c z ł o n k ó w o r g a n iz a c ji, s ty l p o s t ę p o w a n ia c z ł o n k ó w o r g a n iz a c j i w e w z a j e m n y c h k o n t a k t a c h , a p r z e d e w s z y s tk i m s p o s ó b z a r z ą d z a n ia . z a s a d n i c z y m s k ł a d n ik i e m t e g o m o d e l u s ą “ w s p ó ln e w a r t o ś c i ” , k tó r e s t a n o w i ą “ p e w n e g o r o d z a ju ł ą c z n i k i p o d s ta w ę k s z t a ł t o w a n i a p o z o s t a ły c h s k ł a d n ik ó w ” . o n e to k s z t a ł t u j ą s p e c y f ic z n y j ę z y k , k t ó r y m p o s ł u g u j ą s ię o s o b y z w ią z a n e z d a n ą o r g a n iz a c ją , a k tó r y m o ż e b y ć n i e c z y te ln y d la o s ó b s p o z a n ie j. W t y m j ę z y k u s p e c ja li ś c i z z a k r e s u z a r z ą d z a n i a p r z e d s i ę b io r s tw a m i d o s t r z e g l i g e n e z ę m e ta f o r y o r g a n i z a c y j n e j 11.
7 P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja, Warszawa 1991, t. I, s. 52. 8 G. Lakoff, M. Johnson,Metafory..., s. 181.
9 Zob. A. Zając, M. Kuraś, Metafory organizacyjne jako narzędzie wstępnej analizy organizacji, źródło: www.ki.ae.krakow.pl/~zajaca/artykuły/metaf98.html, s. 2-3.
10 Zob. F.W. Taylor, Principles o f Scientific Managment, New York 1911.
D ia g n o z a o r g a n iz a c ji p r z e d s ię b io r s tw a z a p o m o c ą m e ta fo r y m a s z y n y w e d łu g m o d e lu M c K i n s e y ’a j e s t w z a s a d z ie p ro s ta . J e ż e li p r z e d s ię b io r s tw o X X p o s ia d a : w s p ó ln e w a r to ś c i - o p a r te n a p r z e ś w ia d c z e n iu : “ w s z y s c y p r a c u je m y d la d o b r a w s p ó l n e g o ” , s tr a te g ię - p r z e w id y w a ln ą , s tr u k tu r ę - u p o r z ą d k o w a n ą i p r z e jr z y s tą , s y s te m - s p r a w n y , z a tr u d n ia n ie p r a c o w n ik ó w p o s tr z e g a się j a k o e le m e n t m e c h a n iz m u , a u m ie j ę tn o ś c i p r a c o w n ik ó w w y z n a c z o n e s ą ty lk o d o o k r e ś lo n y c h r ó l i z a d a ń , n a to m ia s t s ty l z a r z ą d z a n ia p r z e d s ię b io r s tw a j e s t a u to k r a ty c z n y i s p r a w o w a n y p r z e z p r o je k ta n ta p r z e d s ię b io r s tw a , w te d y m o ż e m y z d ia g n o z o w a ć p r z e d s ię b io r s tw o j a k o m a s z y n ę . O c e n a o r g a n iz a c j i p r z e d s i ę b io r s tw a z a p o m o c ą m e ta f o r y m a s z y n y p o z w a l a n a o k r e ś l e n i e p o t r z e b i c e c h b r a k u ją c y c h d ia g n o z o w a n e j o r g a n iz a c ji. J e ż e li p r z e d s i ę b i o r s t w o z o s ta ło j e d n o z n a c z n i e z d ia g n o z o w a n e j a k o m a s z y n a , j e s t to s y g n a łe m , ż e b r a k j e s t w j e g o o r g a n iz a c j i c e c h p o z y ty w n y c h . P r z y m io t y m a s z y n y n ie u k a z u j ą p r z e d s i ę b io r s tw a w k o r z y s t n y m ś w ie tle i s t a n o w i ą s y g n a ł, ż e z a r z ą d z a n i e w f i r m i e z o s ta ło s k ie r o w a n e n a t o r m e c h a n is ty c z n y . M o d e l k ie r o w a n ia p r z e d s ię b io r s tw e m t r a k to w a n y m j a k o o r g a n iz m p r z e w y ż s z a b o w i e m m o d e l m a s z y n is ty c z n y , n a to m ia s t m o d e l łą c z ą c y c e c h y o r g a n iz m u , ro d z in y i s p o łe c z e ń s tw a , s ta n o w i id e a ł w z a r z ą d z a n iu . O p o z y c y jn ą i k o n tr a s tu ją c ą w o b e c m a s z y n y m e ta f o r ą o r g a n iz a c y jn ą j e s t m e ta f o r a o r g a n iz m u , p o d o b n ie j a k k a r te z ja ń s k a o p o z y c ja c z ło w ie k - m a s z y n a . P o p r z e p r o w a d z e n iu d ia g n o z y o s o b o m z a jm u ją c y m s ię n p . r e s tr u k tu r y z a c ją p r z e d s ię b io r s tw a ła tw ie j o d n a le ź ć p o ż ą d a n e a b r a k u ją c e c e c h y o r g a n iz a c ji. S a m a d i a g n o z a p r o w a d z i j e d n a k ty lk o d o n e g a c ji. W p r z y p a d k u z a s to s o w a n ia m e ta f o r o r g a n i z a c y jn y c h s p r a w d z a ją się z a t e m z a ło ż e n ia L a k o f f a i J o h n s o n a , k tó r z y tw ie r d z ą , że:
M etafo ry m o g ą n a m stw arzać p e w n e realia, zw łaszc za re a lia społeczne. M e tafo ra m o że w ięc w sk azy w ać p rzy szłe d ziałania. T ak ie d ziałan ia b ę d ą o czy w iście p aso w ać do m eta fory. T o z k o lei zw ięk szy w p ły w m eta fo ry n a k o h e ren c ję do św iad czeń . W ty m sensie m etafo ry sta ją się p ro ro ctw am i, k tó re sam e się sp ełn iają 12 .
W t y m s e n s ie m e t a f o r y m o g ą m ie ć p o n a d to “ m o c d e f in i o w a n ia r z e c z y w is to ś c i ” . A “ d o k o n u j e się to p o p r z e z k o h e r e n c ję s ie c i i m p lik a c y j, k tó r e u w y p u k l a j ą p e w n e c e c h y c h a r a k te r y z u j ą c e r z e c z y w is to ś ć , a u k r y w a j ą i n n e ” 13. P r z y j ę c ie m e ta f o r y m a s z y n y w a n a liz ie o r g a n iz a c j i t w o r z y g r u n t d la o k r e ś l o n e g o w n io s k o w a n ia : o to i s tn ie je p r z e d s i ę b io r s tw o , k tó r e j e s t ź le z a r z ą d z a n e , b o o p a r te n a s z t y w n y m s y s te m ie , n ie z a ś n a t y le e la s ty c z n e , b y p o d o ł a ć k a ż d e j s y tu a c ji k r y z y s o w e j. J e g o d z ia ł a n i a r y n k o w e s ą p r z e w i d y w a l n e , p r z e z c o p o z o s t a j e w t y le z a k o n k u r e n c j ą , k i e r u j e n i m ( je s t w n i m lid e r e m ) p r o j e k t a n t - c z y l i o s o b a , k t ó r a m a w p ł y w n a k a ż d e z a c h o w a n ia p r a c o w n i k ó w p r z e d s i ę b io r s tw a o r a z k s z t a ł t u je i c h p o tr z e b y . M e t a f o r ę o r g a n i z a c j a p r z e d s i ę b i o r s t w a t o m a s z y n a m o ż n a p o r ó w n a ć d o a n a liz o w a n e j p r z e z L a k o f f a i J o h n s o n a m e t a f o r y k r y z y s u e n e r g e ty c z n e g o w A m e 12 G. Lakoff, M. Johnson,Metafory..., s. 184. 13 Tamże.
Użytkow a i poetycka funkcja metafory. O metaforze m aszyny... 245
r y c e o g ło s z o n e g o p r z e z C a r te r a j a k o “ s t a n m o r a ln ie o d p o w i a d a j ą c y w o j n i e ” , k t ó r a to m a t a f o r a
u w y p u k la ła p e w n e re alia , a u k ry w a ła inne. N ie b y ła po p ro stu sp o so b em p a trz en ia n a rz eczy w isto ść, lecz u p ra w o m o cn iła zm ia n ę p o lity k i o raz p o d ejm o w an ie akcyj p o lity c z n y c h i ek o n o m iczn y ch . S am o p rz y ję cie m etafo ry stw orzyło g ru n t do o k reślo n eg o w n io sk o w an ia: oto istn ieje n iep rz y ja c ie l (p rzed staw io n y n a k a ry k atu rac h z a rab sk im n a k ry c iem gło w y ), en erg ia, k tó ra o trzy m u je n ajw y ższy p rio ry te t, k o n ieczn o ść p o n o szen ia ofiar, k o n ieczn o ść p rz e ż y c ia 14.
Metafora m aszyny w literaturze
F u tu ry z m g ło sił p o c h w ałę w sze lk ic h b y tó w m aterialn y ch , o d g w o źd zia w b u cie do m a
szyn y , o d b rzu ch a do gw ia zd . F u tu ry śc i u w ażali, ż e sztu k a p o w in n a b ra ć u d z ia ł w tw o
rz en iu n o w y c h fo rm ż y cia, n o w e g o m o d elu c zło w iek a i p o w in n a lik w id o w ać ro zd ział p o m ięd zy o sią g n ię ciam i c y w ilizacy jn y m i a sfe rą d u c h o w ą człow ieka. D lateg o też T y tu s C zy żew sk i, czło n ek K lu b u F u tu ry stó w “K a tary n k a ” , naw oływ ał: “k o c h a jcie elek try czn e m aszy n y , ż eń c ie się z n im i i p łó d źc ie D y n am o -d zieci - m ag n ety zu jcie i k ształćcie je , aby w y ro sły n a m ec h an ic zn y c h o b y w a te li15. C z y ż e w s k i s z c z e g ó ln y m k u l t e m o t a c z a ł m a s z y n ę , c z e g o p r z y k ła d e m m o ż e b y ć c a ły t o m i k j e g o w ie r s z y z 1 9 2 2 r o k u p o d t y tu ł e m N o c - D z ie ń . M e c h a n i c z n y i n s t y n k t e le k tr y c z n y . W a r to p r z y to c z y ć w t y m m ie j s c u u t w ó r H y m n d o m a s z y n y m e g o c ia ła ( 1 9 2 0 ) : k r e w p e p s y n a k r e w ż o łą d e k s e r c e k r e w p u l s u j ą b i j ą n a tę ż o n e z w o je m y c h k i s z e k m ó z g k a b le d o m o ic h ż y ł s k r ę c o n y d r u t p r z e w ó d d o m e g o s e r c a a k u m u l a to r z m iłu j s ię n a d e m n ą m o je s e r c e d y n a m o - s e r c e e le k t r y c z n e p łu c a r a z r a z ra z b i je m o je s e r c e w r a z e le k tr y c z n e s e r c e r a z t r a n s m i s y j n y p a s ie m o ic h k i s z e k d w a d w a d w a 14 Tamże, s. 184-185.
magnetyczna przepono
brzuszna
zmiłujcie się nade mną
raz dwa
t e l e f o n m e g o m ó z g u d y n a m o - m ó z g u tr z y tr z y tr z y r a z d w a tr z y m a s z y n o m o je g o c ia ła f u n k c jo n u j o b r a c a j się żyju tw ór ten w całej swej strukturze oraz w terminologii jest “mechanistyczny”,
być może tak jak mechanistyczna - zdaniem autora - powinna być sztuka, pomimo
iż, podobnie jak specjaliści od zarządzania, maszynę zestawia z organizmem. Może
być zapewne wiele interpretacji metafory maszyny w tym tekście:
o r g a n i z m t o MASZYNA,
CZŁOWIEK TO MASZYNA,
ŚWIAT TEKSTU TO MASZYNA,
DZIEŁO SZTUKI TO m a s z y n a, ale także -
m a s z y n a t od z i e ł o s z t u k i. Centralne miejsce zajmują wy
eksponowany graficznie mózg, sterujący pozostałymi elementami “mechanizmu”
jak członkami ludzkiego ciała - sercem, płucami, przeponą i kiszkami. W końco
wym fragmencie tego wiersza pojawia się wieloznaczny, metaforyczny zwrot: “ma
szyno mojego ciała funkcjonuj obracaj się żyj”. Mimo niewątpliwej fascynacji au
tora wszelkimi zdobyczami techniki jako przejawami sztuki, daje się zauważyć tutaj
pewien pierwiastek pretensjonalności wobec “martwej egzystencji” maszyny, oparty
na XVII-wiecznej dualistyczno-mechanicystycznej idei propagowanej przez Rene
Descartesa. Nie można również zapomnieć o “nucie” ironii towarzyszącej dziełom
poetyckim futurystów.
Maszyna pojawia się również w haśle Awangardy Krakowskiej. “Trzy M” jako
zwierciadła współczesności, maszyna jako “najwspanialszy triumf nowoczesności”.
Sztuka powinna rządzić się tymi samymi zasadami, jakimi kieruje się cywilizacja
współczesna - ścisłej konstrukcji, celowości, oszczędności i racjonalności. Takie
postulaty realizuje perfekcyjnie działająca maszyna, takie postulaty realizowała
“Zwrotnica”, czasopismo założone przez Tadeusza Peipera, której tytuł był “zarów
no wyrazem kultu nowoczesności, jak i ambicji dokonania zasadniczego zwrotu
w polskiej literaturze” 16. W znanym wierszu Ulica Tadeusza Peipera, postulat zain
teresowania miastem, nowoczesnością i maszyną zrealizowany został poprzez
wprowadzenie do utworu eliptycznej metafory, przedstawiającej tramwaj “pysznią
cy się” jak “paw z blachy”:
U lica.
D w a p ro sto k ąty z ceg ły n a p ro sto k ą cie z betonu. H y m n pionu.
Użytkow a i poetycka funkcja metafory. O metaforze m aszyny... 2 4 7
P rzez ro g a tk ę z d a c h ó w św iatło się przem y ca , z ło d z iejo m d n ia - kara.
T ram w aj, p a w z b lac h y , ...gl-gl... p ró żn o ść sw ą rozgęgla. S ło ń ce = ty lk o b e n z y n a lub para.
C z ło w ie k = p ta k z w ęgla.
M e t a f o r y k ą c y w i li z a c y jn ą ( m e c h a n is ty c z n ą ) p o s ł u g u j e s ię t a k ż e w d u ż e j m ie r z e J a c e k P o d s ia d ło . W j e g o t o m i k a c h W y c h w y t G r a h a m a ( 1 9 9 9 ) o r a z I j a p o b i e g ł e m
w tę m g ł ę ( 2 0 0 0 ) m e ta f o r y w y k o r z y s t u j ą t e r m i n o lo g i ę te c h n i c z n ą , le k s e m y z d z i e
d z in y c y w iliz a c ji, m e d y c y n y , m a te m a ty k i, a r c h ite k tu r y : z g r z y t w z ę b a c h z w r o tn i c
l o s u , n a w i g a to r z y n a s z y c h s n ó w , a m o r ty z a t o r y r o d z ic i e l s k i c h r a m io n , m e c h a n i c z n e r a m ię s p r a w ie d l iw o ś c i . D z i ę k i te j m e ta f o r y c e , J a c e k P o d s ia d ło p r z e k a z u j e w s w o je j
p o e z j i b a r d z o w s p ó łc z e s n ą , p r z e s y c o n ą ś w ia d o m o ś c ią t e c h n i c z n ą b o o m u a z a r a z e m p o e ty c k ą w iz j ę ś w ia ta , k o m u n ik a t y w n ą , r o z u m ia n ą , p r z e z c z y te ln ik a , b a z u j ą c ą n a d o ś w ia d c z e n ia c h c o d z i e n n o ś c i c z ł o w i e k a X X I s t u l e c i a 17.
Metafora poetycka i organizacyjna
- wspólny obraz rzeczywistości pozajęzykowej
G d y b y s p o jr z e ć n a g r a f ic z n y z a p i s H y m n u d o m a s z y n y m o je g o c ia ł a T y tu s a C z y ż e w s k ie g o , d o s t r z e g l i b y ś m y b e z t r u d u j e g o s p e c y f ic z n e u p o r z ą d k o w a n i e . P o w t a r z a ln o ś ć p e w n y c h p a r ti i w y r a z o w y c h , w y lic z e n ia , o r a z t e c h n i z a c j a j ę z y k a te g o u t w o r u p o w o d u ją , ż e c z y t e l n i k m a m o ż l i w o ś ć “ w s łu c h a n ia się w m e c h a n i z m w ł a s n e g o o r g a n iz m u ” - o r g a n iz m u z m a g n e t y c z n ą p r z e p o n ą , e le k t r y c z n y m i p łu c a m i i d y n a m o - m ó z g ie m . C ia ło lu d z k ie p o s t r z e g a n e p o p r z e z p r y z m a t m e ta f o r y , c ia ło z b liż o n e d o m a s z y n y , z ło ż o n e z e le m e n tó w tw o r z ą c y c h o r g a n iz m o r a z p r z e d s i ę b io r s tw o , s c h a r a k t e r y z o w a n e z a p o m o c ą s t e c h n ic y z o w a n e j m e t a f o r y - i s a m a m a s z y n a m a j ą z e s o b ą w i e le w s p ó ln e g o . Z a r ó w n o m e t a f o r a to p r z e d s ię b i o r s t w o j e s t m a s z y n ą j a k i m o je c ia ło j e s t m a s z y n ą m a j ą w s p ó l n ą n a tu r ę p o ję c io w ą . M a s z y n a , p r e c y z y jn a i p e r f e k c y jn a , p o z b a w i o n a j e s t p r z y t y m lu d z k ie g o p i e r w ia s t k a . P r z e d s ię b io r s tw o d z ia ł a j ą c e j a k m a s z y n a - p r z e w i d y w a l n e , w y d a jn e i s p r a w n e , a p r a c u j ą c y w n im l u d z i e p o s t r z e g a n i j a k e le m e n t m e c h a n i z m u - w s z y s tk o to b y ł o j e d n a k k r y t y k o w a n e p r z e z b a d a c z y z a j m u ją c y c h s ię t e o r i ą z a r z ą d z a n i a p r z e d s ię b io r s tw a . O r g a n i z a c j a z ło ż o n a z lu d z i b a r d z o r z a d k o j e s t p r z e w i d y w a l n a , w t a k i m s to p n iu , j a k b y te g o c h c i a ł k o n s t r u k t o r , k tó r y z a p r o j e k t o w a ł m a s z y n ę . Z k o l e i w p o ls k ie j o p i n ii lit e r a c k ie j, “ m a s z y n i s t y c z n e w i z je i b u n t y , p r o g r a m y i n te l e k t u a l n e i p r o w o k a c y j n e w y w o d y - w s z y s tk o to r o z s y p a ło s ię w k u r z ” 18 - p i s z e P i o t r K u n c e w ic z . Z a c h w y t t e c h n i c z n ą p e r f e k c j ą o k a z a ł s ię u l o tn y i k r ó t k o tr w a ł y , c z ł o w i e k p o t r z e b u je d o ż y c i a ż y
17 Szerzej o metaforyce cywilizacyjnej w poezji J. Podsiadły zob. A. Nęcka, Metafory cywilizacyjne we
współczesnej poezji polskiej, źródło: www.humanista.pl/krytyka/tekst013.html
w e j n a tu r y , a n ie m e c h a n ic z n e j c y w iliz a c ji. U k o c h a n e m ia s to f u t u r y s t ó w s ta ło s ię “ w i e lk i m p a r z ą c y m k u r n i k ie m ” , c z y m ś z n ie n a w id z o n y m i o b r z y d liw y m .
G d y b y z a s to s o w a ć w s p o m n i a n y w c z e ś n ie j m o d e l M c K i n s e y ’a d o p r z e p r o w a d z e n i a a n a liz y H y m n u d o m a s z y n y m o je g o c ia ła , m o ż n a b y o d n a le ź ć p ła s z c z y z n ę k o m p le m e n t a r n o ś c i p o m ię d z y o r g a n iz a c j ą p r z e d s i ę b io r s tw a a u t w o r e m l it e r a c k im j a k o d z ie ł e m s z tu k i o c e c h a c h m e c h a n i s t y c z n y c h , a le w k o n t e k ś c i e o r g a n iz m u — c ia ła l u d z k ie g o . P o m i ę d z y m e t a f o r ą u ż y tk o w ą a m e t a f o r ą p o e t y c k ą i s tn ie je z w ią z e k p o s t r z e g a n ia c z e g o ś n i e o k r e ś l o n e g o j a k o r z e c z y . D z i ę k i m e ta f o r z e , z a r ó w n o z j e d n e j j a k i d r u g ie j s tr o n y w y s tę p u j e t e n s a m b a g a ż c e c h ( a b s tr a k tó w ) , d z ię k i k t ó r y m j a k o u ż y tk o w n ic y j ę z y k a m a m y m o ż l i w o ś ć o k r e ś l e n i a z ja w is k , z d a r z e ń , p r z e d m io t ó w w w ie lu , z u p e łn ie w y d a w a ć b y s ię m o g ło , o d l e g ł y c h d z ie d z i n a c h ż y c ia . P o n iż e j d o k o n a n o p r ó b y z a s to s o w a n i a m o d e l u M c K i n s e y ’a c h a r a k te r y z u j ą c e g o s tr u k tu r ę p r z e d s i ę b io r s tw a d o w a r s t w y m e ta f o r y c z n e j u t w o r u C z y ż e w s k i e g o 19. M o d e l M c K in se y ’a A n a liz a o rg a n iz ac ji p rz ed się b io rstw a A n a liz a H y m n u d o m a s zy n y m o jeg o cia ła W y b ran e sk ład n ik i m o d elu
O rg an izacja D zieło sztuki
S trateg ia p rzew id y w aln a p rz ew id y w a ln a S tru k tu ra u p o rz ą d k o w a n a p rzejrzy sta,
z ło ż o n a z p o łąc zo n y c h e le m en tó w
u p o rz ąd k o w a n a (z ło ż o n a z e le m entów : p łu ca, serce itd.), u tw ó r u p o rząd k o w an y tak że graficzn ie
S ystem spraw ny lub n ie spraw ny, funkcjonuje lub n ie funkcjonuje
ja k o sy stem - fu n k cjo n u je lub n ie fu n k cjo n u je U m iejętn o ści w y z n ac zo n e ty lk o do o k reślo
n y c h ró l i za d a ń
k a żd y e le m en t m a do sp ełn ien ia o k reślo n a rolę
Styl au to k raty cz n y , zarz ąd zan ie p rzez p ro jek tan ta, k o n stru k to ra
au to k raty czn y , zarząd zan y ja k m aszy n a
M etafo ry o rg a n iza cja to m a szyn a i d zie ło sztu k i to m a szy n a lub m a szyn a to d zie ło sztu ki in terp reto w an e w ed łu g m o d elu M c K in se y ’a
W ta b e li z o s ta ły w y m ie n io n e p o ję c ia , z a p o m o c ą k tó r y c h m o ż n a o k re ś lić z a ró w n o o rg a n iz a c ję , j a k i cia ło . S ą to p r z y m io ty : s p r a w n y , z ło ż o n y z e le m e n tó w tw o r z ą c y c h
stru -k tu r ę , m o ż e f u n k c jo n o w a ć (p r o d u k o w a ć ), a u to k r a ty c z n y . M o ż n a z a te m d o s trz e c
p ła s z - c z y z n ę a n a lo g ii w w a r s tw ie s e m a n ty c z n o -e m o ty w n e j (te s a m e a b s tra k ty ), j a k i p ła s z - c z y z n ę k o m p le m e n ta r n o ś c i w s fe rz e ję z y k o w e j. W o b u p r z y p a d k a c h m a m y d o
19 Intertekstualność tekstu Czyżewskiego zbadano wyłącznie w relacji do metafory organizacyjnej jako narzędzia diagnozującego organizację przedsiębiorstwa, w artykule pominięto konteksty historycznoliterac kie.
Użytkow a i poetycka funkcja metafory. O metaforze m aszyny... 249
c z y n ie n ia z m e ta fo r ą i j e j d w o m a fu n k c ja m i: u ż y tk o w ą i p o e ty c k ą w s p e c y fic z n y c h j ę z y k a c h : a r ty s ty c z n y m a w a n g a r d o w y m o ra z s w o is ty m s o c jo le k c ie n a u k e k o n o m ic z n y c h .
Interdyscyplinarny wymiar stereotypu maszyny
W s p ó ln y b a g a ż p o j ę ć ( k o m p le m e n t a m o ś ć p o j ę c i o w a ) , w c h o d z ą c y w s k ła d r e p r e z e n ta c ji p o z n a w c z e j p o w o d u je , ż e m a s z y n ę j a k o u r z ą d z e n i e p o s t r z e g a m y s t e r e o ty p o w o . S tą d t e ż p o j ę c i e m a s z y n y j e s t s te r e o ty p e m , g d y ż p r z e n o s z ą c j e j p r z y m io ty n a i n n ą r z e c z , o s o b ę c z y z ja w is k o w y t w a r z a m y w u m y ś l e o b r a z n io s ą c y p o d o b n e lu b n a w e t te s a m e a b s tr a k ty , p o w o d u j ą c y r a c z e j n e g a t y w n e n iż p o z y ty w n e e m o c je i k o n o n o ta c je . J e d n a k ż e t r z e b a z a z n a c z y ć , ż e p o c z ą w s z y o d K a r t e z ju s z a - a m o ż e i w c z e ś n ie j - d o k o n y w a n e b y ły p r ó b y “ p r z e c h y le n ia s z a li” n a s t r o n ą p o z y ty w n ą , tz n . p o s z u k iw a n ie m e c h a n iz m u , j a k w n a jw ię k s z y m s to p n iu p r e c y z y jn e g o i d o k ła d n e g o , a c o n a jw a ż n ie js z e , p o tr a f ią c e g o z a s tą p ić c z ło w ie k a . B la is e P a s c a l ( 1 6 2 3 - 1 7 1 6 ) t w o r z y s u m a to r m e c h a n ic z n y p o w s z e c h n ie z w a n y p a s c a lin ą , u r z ą d z e n ie p o tr a f ią c e d o d a w a ć i o d e jm o w a ć ; G o ttf r ie d W ilh e lm L e ib n iz ( 1 6 4 6 - 1 7 1 6 ) k o n s tr u u je m a s z y n ę a r y t m e ty c z n ą o r a z o d k r y w a r a c h u n e k r ó ż n ic z k o w y , k tó r y p o z w o lił n a r o z p o c z ę c ie p r a c n a d tz w . C a lc u lu s U n iv e r s a lis , m a s z y n ie o p a rte j n a s p e c ja ln ie p r z y g o to w a n y m z a r y t- m e ty z o w a n y m ję z y k u . K o le jn e s tu le c ia p r z y n o s z ą c o r a z d o s k o n a ls z e m e c h a n iz m y , i m itu ją c e w c o r a z w i ę k s z y m s to p n iu d z ia ła ln o ś ć c z ło w ie k a . W X V I I w i e k u s ła w ę z y s k a ł J a c q u e s d e V a u c a n s o n ( 1 7 0 9 - 1 7 8 2 ) , m is tr z m e c h a n ic z n y c h z a b a w e k , w X I X w i e k u u p o w s z e c h n i a ją się m e c h a n ic z n e k a lk u la to r y , M a r r y S c h e le y p is z e z a ś p o w ie ś ć
F r a n k e n s te in , “b ę d ą c ą r e f le k s ją n a d m e c h a n ic y s ty c z n ą i d e ą s p o s tr z e g a n ia c z ło w ie k a ” .
W X X w i e k u p o w s ta je c y b e r n e ty k a , A l a n T u r in g s z y k u je p o d w a lin y p o d p r z y s z ł ą s z tu c z n ą in te lig e n c ję , a s p e c ja liś c i z d u ż y c h f i r m k o m e r c y jn y c h , z w ła s z c z a ja p o ń s k ic h , b u d u j ą p ie r w s z e s y s te m y b e h a w io r a ln e 20. 1 9 5 6 r o k b y ł b a r d z o w a ż n y w h i s t o r ii p o w s ta w a n i a n a u k k o g n ity w n y c h , z w ł a s z c z a lin g w is ty k i. N a k o n f e r e n c ji w M a s s a c h u s e tt s I n s t i tu t e o f T e c h n o lo g y w y s tą p ił N o a m C h o m s k y z e s w o ją g e n e r a ty w n ą t e o r i ą j ę z y k a , k t ó r a j e d n o z n a c z n i e s tw ie r d z a ła , z e j ę z y k n ie j e s t z d o ln o ś c i ą u c z e n i a s ię ( w p r z e c iw ie ń s t w i e d o b e h a - w i o r y z m u ) , m im o j e g o z w i ą z k ó w z j a k ą ś w e w n ę t r z n ą u m y s ł o w ą s t r u k t u r ą ( m o ż l i w e , ż e m ó z g o w ą ) . W y s t ą p i e n i e to b y ł o j e d n y m z p i e r w s z y c h , k tó r e z a p o c z ą tk o w a ło tw o r z e n i e s ię in te r d y s c y p l in a r n e g o b l o k u n a u k k o g n i ty w n y c h , tz w . c o g n itiv e s c i e n ce, w r a m a c h k t ó r y c h w y r ó ż n i a n e s ą j a k o p o d s ta w o w e : f i lo z o f i a z p s y c h o lo g ią , l o g ik a z l in g w is ty k ą , n e u r o n a u k i, b a d a n i a n a d S I ( s z t u c z n ą i n te l ig e n c j ą ) 21. M e t a f o r a , j a k
20 Na podstawie: M. Kasperski, Mini-historia maszyn i idei mechanicyzmu, źródło: www.kognitywistyka.net/si/ historia_maszyn.html.
21 O badaniach nad sztuczną inteligencją w szczególności zob. M. Hetmański, M aszyna Turinga a umysł
ludzki, źródło: http://kognitywistyka.prv.pl/. Autor kończy swój artykuł konkluzją, że nawet najbardziej
po-s ię o k a z u je , ł ą c z y n ie t y lk o d z ie d z in y z z a k r e po-s u c o g n itiv e po-s c i e n c e ( z w ł a po-s z c z a l in g w i s ty k ę i n e u r o n a u k i) , a le ta k ż e l ite r a tu r ę , e k o n o m ię o r a z ż y c ie c o d z ie n n e .
On the machine metaphor in the analysis of enterprise structure and in poetry
Abstract
T h e p re sen t article co m p ares (co g n itiv ely ) a po etic m eta p h o r o f th e m ach in e w ith the so -called o rg an isatio n al m eta p h o r o f th e m ach in e w h ic h fu n ctio n s in th e a n aly sis o f en terp rise structure. T h e an alo g y b etw ee n th e style o f fu tu rist p o e try an d th e com pany m an a g em e n t style w a s o b se rv ed in th e c o m m o n m ech an istic im a g e o f ex tra-lin g u istic reality. T e x t a n aly sis p ro v e d th a t th e m ac h in e m e ta p h o r is o f in terd iscip lin ary ch aracter an d d o es n o t only co m b in e lin g u istics a n d n e u ro scie n ce b u t also literatu re, econom y a n d ev ery d ay living.
jedyncze czynności poznawcze człowieka. Sieć taka nie modeluje umysłu i czynności ludzkich, lecz fragmentarycznie zbadane pojedyncze procesy mózgowe. “Zakładając nawet, że ilość, precyzja i efek tywność programów symulujących poznanie i umysł będzie wzrastać, to i tak nie będą one adekwatnymi modelami (teoriami), gdy poza ich zakresem ale i możliwościami pozostanie to, co stanowi istotę ludzkiej aktywności poznawczej - realizowanie się wobec konkretnego środowiska, w oparciu o przedmioty (na rzędzia, znaki, symbole), ze względu na środki i cele”.
