O bibliografii pszczelarstwa polskiego

Roman Tomaszewski

O bibliografii pszczelarstwa

polskiego

Biblioteka 12 (21), 29-53

RO M A N TO M A SZEW SK I

O bibliografii pszczelnictwa polskiego

Od czasu ja k okolice P olski p iś m ie n n y m narodom zn a n e się stały, p szczo ły te j krajiny w p ism a ch na w zm iankę szczegulną zasługiw ały1.

O bszar m oich zainteresow ań w niniejszym artykule w yznaczają zagadnienia wiążące się z polską retro sp ekty w n ą bibliografią pszczelnictwa. W różnych opracow aniach, naw et encyklopedycznych, stosow ane są zam ien­ nie lub traktow ane jako synonim y dw a term iny: pszczelarstw o i pszczelnic- two. Dlatego n a wstępie, dla jednoznacznego uściślenia zakresu bibliografii, którą chcę omówić, należy wyjaśnić różnice m iędzy tym i dw om a pojęciam i.

Term in pszczelarstw o dotyczy chowu i hodowli pszczół i stanow i część szerszego p o jęcia, ja k im je s t pszczelnictw o. P szczeln ictw o z kolei o b e j­ m uje c a ło k sz ta łt tem a ty k i zw iązanej z pszczołam i: biologię pszczół, cho­ roby i szkodniki, histo rię pszczelarstw a, p race hodow lane, bazę pożytkow ą pszczół o raz ich z n aczen ie ja k o zap y laczy , p r o d u k ty pszczele o raz ich w ykorzystanie.

O drębnym zagadnieniem w ram ach pszczelnictw a jest bartnictw o, czyli leśny chów pszczół w specjalnie w ty m celu w ydrążonych dziuplach drzew (barciach). W Polsce najw iększy rozw ój b a rtn ic tw a p rz y p a d a n a XVI i XV II wiek. Praktycznie zanikło ono w połowie XIX wieku. B artnictw o pol­ skie nie doczekało się współczesnego sobie podręcznika, będącego instru k­ tażem chowu i hodowli pszczół. Jed y ny tak i podręcznik w ydany został dopiero w roku 1948, kiedy b artn ictw o było ju ż pojęciem w yłącznie histo­ rycznym. Jego au to rem był prof. J a n Jerzy K arpiński a ty tu ł brzm i: Ślady

dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego P arku N aro­

dowego. B o g ata lite ra tu ra dotycząca historii b a rtn ictw a po w stała w XIX

i XX w ieku2.

Zgodnie z tra d y c ją polskiego piśm iennictw a pszczelarskiego najstarszym jego zabytkiem jest rozdział o pszczołach Stefana Falim irza zamieszczony w dziele O ziołach i o m ocy ich w ydanym w 1534 roku.

Pierw sza polska książka pszczelarska Nauka koło pasiek ukazała się w Za­ m ościu w 1614 ro k u3.

B ibliografia pszczelnictw a, pojm ow ana jako sam odzielny dział piśm ien­ nictw a bibliograficznego, pojaw ia się późno. Początkowo w ystępuje w obrębie różnego ro d za ju bibliografii n au k rolniczych, k tó re już dość wcześnie docze­ kały się w łasnych, odrębnych opracow ań bibliograficznych.

Pierw szą, sam odzielną bibliografię rolniczą opublikow ał Ju lia n A leksan­ der K am iński (1805-1860), archiw ista Z akładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Jak o w ydaw ca i pisarz, członek Galicyjskiego Tow arzystw a Go­ sp o d arczeg o , in tereso w ał się K am iń sk i rów nież z ag ad n ien iam i wsi i rol­ nictw a. W lata ch 1835-1837 redagow ał czasopism o „Ziem ianin Galicyjski”. Jak o załącznik do tom u drugiego tego czasopism a z 1835 roku, a rok póź­ niej ju ż jako w ydaw nictw o sam oistne, ukazało się u P illera we Lwowie P i­

śm iennictw o polskie rolniczo-technologiczne od roku 1549 do 1835. A utor,

choć jego dośw iadczenie bibliograficzne nie było wielkie, zestaw ił 357 ty tu ­ łów, a w śród nich zaledwie 8 odnoszących się do pszczelarstw a. T a skrom na

2 W iele z tych prac zawiera cenne informacje o piśm iennictw ie w bibliografiach załącz­ nikowych lub w przypisach. Szczególnie w ym ienić tutaj należy: E. Ferenc-Szydełko, Orga­

n iza cja i fu n kcjo n o w a n ie bartnictw a w dobrach m o narszych w Polsce, Poznań 1995; T. Siu-

dowska-Myzykowa, M a teria ły do bartnictwa w północno-w schodniej Europie ze szczególnym

uw zględnieniem obszaru Polski, W rocław 1960; K. Wolski, Z badań n ad daw nym i technikam i p szczela rskim i w dorzeczu Sanu, „Rocznik Przem yski” 1962, t. 9, z. 2, s. 127-159; A. Zabko-

-Potopow icz, D zieje bartnictwa w Polsce w św ietle dotychczasow ych badań, „Roczniki Dzie­ jów Społecznych i G ospodarczych” 1953, t. 15, s. 7-53.

3 W cześniej, bo w roku 1568 w Zgorzelcu, wydana została pierwsza niemiecka książka o pszczołach, G rü n d lich er U nterricht von den B ie n e n u n d ihrer W artung, in Glogischen Für-

sten th u m b , aus w ahrer E rfahrung zu s a m m e n geragen von N ickel Jacob, M itbürger zu r Sprot- tau ( G runtow na nauka o pszczołach i ich pielęgnacji, w K sięstw ie G łogowskim, z własnego dośw iadczenia ułożona p rzez N ickela Jacoba, m ieszcza n in a ze Szprotaw y). Miarą wartości

tej pracy dla w spółczesnych niech będzie fakt, że wznawiano ją ośmiokrotnie. W tym czasie ulegała uzupełnieniom facłiowym i poprawkom językowym . A lbow iem Nickel (Nikol) Jacob (1505-1576), kuśnierz ze Szprotawy nazywany „ojcem pszczelarskiej literatury niemieckiej”, był Ślązakiem, który opanował język niemiecki i łacinę. Zamiłowanie do pszczół w yniósł z domu rodzinnego, a dodatkowo pszczelarstwo przydomowe i leśne poznawał, wędrując po Pomorzu i Morawach. Swój podręcznik napisał na prośbę radnych kilku m iast. Dziwne, że pom im o dużej znajom ości niemieckiej literatury pszczelarskiej tak popularna na pobliskim Śląsku książka pozostaw ała w Polsce zupełnie nieznana. „Odkrył” ją dopiero prof. Stanisław Kirkor, a szerzej opisał ks. Stanisław Mazak, Ta książka pow stała na Śląsku i opisuje śląskie

liczba odzw ierciedla nie tyle rzeczyw isty dorobek polskiego piśm iennictw a w tej dziedzinie, co raczej skrom ne dośw iadczenie bibliograficzne K am iń- skiego. Nie zm ienia to jed n a k faktu, że poza - ogłoszonym i znacznie póź­ niej - spisam i W alewskiego i Rew ieńskiego bibliografia K am ińskiego była jedy ną w Polsce p rób ą zestaw ienia całości druków z zakresu rolnictw a i dzie­ dzin pokrewnych.

C yprian W alewski (1820-1873), bibliofil i bibliograf, historyk literatu ry , zbierał m ateriały do bibliografii całości piśm iennictw a polskiego. O piera­ jąc się n a nich, opublikow ał w Encyklopedyi rolnictw a i w iadom ości zw ią ­

zek z niem m ających (t. 1, 1873), Bibliografię rolniczo-technologiczną polską po rok 1800. U zupełniona przez J a k u b a K azim ierza G ieysztora i w ydana

ponownie w Encyklopedyi rolniczej M uzeum P rzem ysłu i R olnictw a (t. 1, 1890) bibliografia ta , licząca 187 pozycji, je s t do chwili obecnej n a jp e łn ie j­ szym zestaw ieniem starych druków zw iązanych te m a ty k ą z gospodarstw em wiejskim. W śród nich znajdujem y pięć odnoszących się do pszczelarstw a4.

K ontynuacją bibliografii W alewskiego i G ieysztora jest ogłoszona obok niej Bibliografia rolniczo-technologiczna polska od 1800 r. aż do naszych

czasów (1889), au to rstw a je s t S tanisław a Rewieńskiego (1825-1907). O d b it­

ka u kazała się w W arszawie w 1890 roku. N a po dstaw ie Bibliografii pol­

skiej K arola E streichera oraz „Przew odnika Bibliograficznego” W ładysław a

W isłockiego zebrane w niej zo stały 2164 ty tu ły sam oistnych druków rol­ niczych, zestawione chronologicznie w poszczególnych działach tem aty cz­ nych. W dziale Pszczelarstwo Rewieński w ym ienia 58 pozycji, wszystkie w języku polskim . Ze szczególnym uznaniem o d n o tujm y w bibliografii R e­ wieńskiego pierwsze zestawienie ty tu łó w czasopism rolniczych.

4 Dwa wydania N auki koło pasiek Ostroroga i Kąckiego z 1614 i 1631 roku. P ełen tytu ł spisany z karty tytułow ej wydania pierwszego brzmi: N auka koło pasiek z in fo rm a ciey P ana

Walentego Kąckiego A n n o M .D .C .K I I w K o m a m ie u m n ie la n a Ostroroga w oiewody po­ znańskiego spisana (pod tym rycerz na Pegazie). W Z a m o ściu roku M .D .C .X I I I I drukował M arcin Ł ęski Typogr.A kad.Zam oysk. Ten niewielki liczący zaledwie 14 kart traktat stał się

na długo jedynym w naszym kraju podręcznikiem pszczelarskim. O becnie w Polsce znany jest tylko jeden egzemplarz w ydania pierwszego, przechowywany w zbiorach Biblioteki U ni­ wersytetu Warszawskiego. Drugie wydanie ukazało się w 1631 roku nakładem Jakuba W i- rowskiego, drukowane u Sternackiego w Rakowie p od zm ienionym tytu łem N auka o pasie­

kach przez P. Walentego Kąckiego spisana. Ta wynikająca z ignorancji zm iana doprowadziła

do tego, że tradycja przypisuje autorstwo N a u ki w yłącznie Kąckiemu. Szerzej o problemie autorstwa i historii kolejnych licznych wydań tego dziełka, D. Dados, R. Tom aszewski, P io ­

nierzy, „Pasieka” 2005, nr 1, s. 40-44; K a len d a rz polski i ruski na rok P. 1764 i 1165 Duń-

czewskiego obejmujący informacje o pasiekach, pszczołach i miodach; Traktat o pszczołach, tłum aczony z francuskiego i wydrukowany w Supraślu w roku 1783; O pisanie gospodarstwa

pszczołowego w Szczorsach, sporządzone w roku 1785. D ziś wiemy, że autoram i tej anonimo­

wo wydanej w Warszawie pracy byli Joachim Litawor Chreptowicz i R em igiusz Ładowski;

Fundam enty bibliografii pszczelnictwa w Polsce tw orzą opracowania trzech autorów : T adeusza Grochowskiego, A ntoniego Jakubskiego i księdza W a­ cław a Kranowskiego.

W ydana n ak ład em M ałopolskiego Zw iązku Pszczelniczego w 1931 roku we Lwowie Polska bibliografia pszczelnicza T adeusza Grochowskiego (1891- -1970) to je d y n a do tej pory, sam o istn ie w y d a n a bibliografia tej dziedzi­ ny5. Zawiera ty tu ły w ydaw nictw z XVI wieku (2 pozycje) i X V II wieku (5 pozycji) w układzie chronologicznym . W ieki X V III-X X (234 pozycje) po­ dzielono n a stu lecia i przedstaw iono w układzie alfabetycznym . Oddzielnie zarejestrow ane zostały: czasopism a, w ydaw nictw a periodyczne, kalendarze (31 pozycji), tzw . różne (19 pozycji) oraz prace odnoszące się do historii b a rtn ictw a w Polsce (27 pozycji).

Zasadniczą w adą bibliografii publikow anych w Polsce XIX wieku jest to, że praw ie z reg u ły p o m ija ją zaw artość czasopism oraz, p o za nielicznym i w y jątkam i, frag m en ty z publikacji o szerszym ch arak terze. W ierny tym tendencjom Grochowski w zrębie głównym swego opracow ania poprzestaje tylko n a fragm encie poświęconym pszczołom z tłum aczonego na język polski dzieła P io tra C rescentyna6 oraz w ym ienia pierwszy polski tra k ta t agro­ nom iczny Oekonom ika ziem iańska generalna J a k u b a K azim ierza H aura (wyd. 1, Kraków 1675), dotyczący zagadnień związanych z rolnictwem. Z naj­ dował się tu niewielki rozdział o pasiece, k tó rą a u to r uważał za nierozłącz­ n ą część gospodarstw a wiejskiego. Takie ograniczenie form alne, praktycznie tylko do rejestracji publikacji sam oistnych wydawniczo, powoduje pozorne wrażenie ubóstw a polskiej lite ra tu ry pszczelniczej do końca X V III wieku. Bibliografia retro sp ek tyw n a im bardziej sięga wstecz do początków pi­ śm iennictw a danej dziedziny, ty m bardziej skru p ulatn ie wyławiać musi n a jd ro b n iejsze naw et przekazy. T ym czasem G rochow ski ro zpo czyna chro­ nologicznie o d fra g m en tu z d zie ła C rescen tyn a, z ap o m in ając o starszy m rodzim ym z a b y tk u , m ały m fragm encie z h e rb a riu m F alim irza7. Przy­

5 W cześniej, bo w roku 1925, w ydany został również we Lwowie Zarys bibliografii pszcze­

la rskiej polskiej Grochowskiego. Tutaj om awiam jedynie wydanie późniejsze z uwagi na to,

że jest znacznie bogatsze.

6 P. Crescentyn, K sięgi o gospodarstwie y o opatrzeniu rozm nożenia rozlicznych po­

żytkó w ka żd e m u sta n o w i p o trzeb n e. W języku polskim istn ieją dwa wydania: pierwsze

z 1549 roku, drugie z 1571 roku, jednak teksty łacińskie znane były w Polsce na w iele dzie­ siątków lat przed ukazaniem się tłum aczenia. W księdze dziesiątej rzeczonego dzieła O cho­

w aniu pthaków y pczol dwanaście rozdziałów pośw ięconych jest pszczelarstwu.

7 Pierw sza polska książka przyrodnicza Stefana Falimirza, w ydana w Krakowie u Floria­ na Unglera w roku 1534, w łaściw ie nie ma tytu łu . N a jej pierwszej karcie jest spis rozdzia­ łów, powszechnie dla całości przyjęto ty tu ł od pierwszego z nich, O ziołach y o m oczy gich. N a stronicach tej książki znaleźć m ożna charakterystyczne dla owych czasów uwagi o pszczo­ łach i ich produktach.

kładem jeszcze większego nieporozum ienia jest pom inięcie poświęconej pszczołom obszernej części czw artego to m u Zw ierząt domowych i dzikich... K rzysztofa K luka8.

Grocłiowski ogranicza się do rejestrow ania publikacji w yłącznie w języku polskim z jednym , nieoczekiw anym w yjątkiem . J e st nim w y d an a po nie­ miecku w 1807 roku we Lwowie p o śm iertn a p rac a A n to n a Ja n śy 9. Za jedyne k ryterium zakwalifikowania do polskiej bibliografii m ożna p rzyjąć w ty m w ypadku miejsce w ydania. T rudno jed n a k zrozum ieć te n precedens w sy tu a ­ cji, kiedy p om ija się jednocześnie, pisane w innych językach lub tłu m aczo ­ ne z języka polskiego, dzieła w ybitnych pszczelarzy polskich rozsław iające polską naukę w świecie10.

Bibliografię Grochowskiego s ta ra ł się u zupełnić ks. W acław K ranow ski, publikując w „B artniku Postępow ym ” z 1934 roku Uzupełnienie polskiej bi­

bliografii pszczelniczejn , zaw ierające 21 ty tu łó w w ydaw nictw z lat 1778-1883.

8 Tom IV O owadzie i robakach ukazał się w roku 1780 (kolejne wydania: 1802 i 1823). Ks. Jan K rzysztof Kluk (1739-1796), znakomity przyrodnik, prekursor nowoczesnego rol­ nictwa, zapoczątkował w Polsce naukowe spojrzenie na biologię pszczół, był też pszczela­ rzem praktykiem. R ozdział o pszczołach, uważany przez długi czas za najw yższe osiągnięcie nauki pszczelarstwa w Polsce, został przetłum aczony na język litew ski i w ydany w W ilnie w 1823 roku. W końcowym „przydatku” Kluk um ieszcza informacje o czternastu dziełacłi niemieckich i francuskich. Jest to niew ątpliw ie pierwsze w Polsce tak duże zestawienie ksią­ żek pszczelarskich, pierwsza bibliografia pszczelarska.

9 Słoweniec Anton Janśa (1734-1773), kierownik szkoły pszczelarskiej w Wiedniu, był ge­ nialnym obserwatorem życia pszczół. C ałość jego dorobku stała się znana dopiero po jego śmierci, kiedy w 1775 roku w W iedniu Joseph Münzberg w ydał w języku niemieckim po­ zostawiony przez Janśę manuskrypt. W 1777 roku książka ta została w ydana w Pradze, w 1790 roku ponownie w W iedniu, a w 1807 roku we Lwowie, pt. A n to n ’s Janscha gewese­

nen K .K . Lehrer der B ien en zu ch t zu W ien, hinterlassene vollständige Lehre von der B ie n e n ­ zucht. Umieszczenie tej książki w spisie Grochowskiego świadczy o w ybitnym jej znaczeniu dla

wiedzy pszczelarskiej i sławie, jaką musiał posiadać jej autor również na ziemiach polskich. 10 W ystarczy w tym miejscu przypom nieć takie nazwiska, jak: Mikołaj W itwicki (1780-1853), prekursor nowoczesnego pszczelarstwa polskiego i rosyjskiego, autor książek i licznych artykułów również w języku rosyjskim; Julian Lubieniecki (1802-1862), jeden z najwybitniejszych publicystów pszczelarskich w Europie (jego D okładna p ra ktyczn a nauka

dla pasieczników została przetłum aczona na język rosyjski, natom iast praca propagująca

ule Dzierżona na czeski); Michał Girdwoyń (1841-1924), autor w ielu książek pszczelarskich, z których A n a to m ia p szczoły tłum aczona na język francuski i angielski zyskała rozgłos świa­ tow y (w 1878 roku Akademia Paryska pow ołała jej autora w poczet swoich członków); Aleksander Kwiatkowski (1836-1914), nauczyciel z Leszna, działacz związków pszczelarskich i publicysta (swe artykuły zam ieszczał nie tylko w czasopismach polskich, ale również nie­ mieckich i czeskich, w 1880 roku w Lesznie ukazało się D er praktische B ie n e n w ir t..., trze­ cie wydanie tej wartościowej książki m iało miejsce już w 1881 roku w Berlinie). N iestety nic z bogatego obcojęzycznego dorobku w ym ienionych pszczelarzy, że nie w spom nę o wielu innych przykładach, nie znalazło odzwierciedlenia w bibliografii Grochowskiego.

Ale znacznie większą w artość p o siad a opublikow ane przez Kranowskiego w trzech częściach n a łam ach „Pszczelnictw a Polskiego” opracow anie Nieco

z bibliografii pszczelniczej polskiej12. W yjątkowość tego zestaw ienia polega

n a ty m , że zaw iera ono 117 ty tu łó w utworów z czasopism i kalendarzy ogło­ szonych przed rokiem 1874J3, a dalej dołącza jeszcze a u to r 135 fragm entów (czasem w po staci tylko pobieżnych w zm ianek) dotyczących pszczelnictwa, a rozsianych po różnych dziełach. W ygląda n a to, że Kranowski rozum iał bibliograficzną w artość utworów i fragm entów i dlatego dodatkow o jeszcze n a łam ach ,b a r tn ik a Postępow ego” z 1934 roku opublikow ał M ateriały do

h isto rii polskiego pszczelarstw a: p szczo ła w p ięk n e j literaturze polskieju .

Ks. W acław K ranow ski był pszczelarzem p raktykiem , au torem podręczni­ ków i a rty k u łó w w czasopism ach fachow ych. Jego p u blik acje znane były i cenione w środow isku pszczelarzy, ale dokonania bibliograficzne pozosta­ ły niezauważone. O większej popularności bibliografii Grochowskiego prze­ sąd ził zapew ne fak t, że w y d an o j ą w form ie książkow ej, a jednocześnie skom ponow ana z o sta ła w edług dość przejrzystego schem atu. O bok druków sam oistnych um ieścił on czasopism a i kalendarze, w yszukiwał h a sła ency­ klopedyczne. M im o że w zestaw ieniach nie ustrzegł się pewnej przypadko­ wości, są to b ardzo cenne inform acje.

Rów nolegle z opraco w an iam i G rochow skiego i K ranow skiego w lata ch 1927-1928, w Krakowie, n ak ład em Polskiej Akadem ii U m iejętności, ukazały się dw a to m y Bibliografii fa u n y polskiej do roku 1880, au to rstw a prof. An­ toniego Jak u b sk ieg o15, przy w spółpracy d r M arii Dyrdowskiej. W dziale

12 „Pszczelnictwo Polskie” R. 2, 1926, s. 347-348; R„ 3, 1927, s. 73-75 i 336-337.

13 Źródłem informacji dla Kranowskiego było opracowanie inżyniera i historyka tech­ niki, w spółzałożyciela „Przeglądu Technicznego” Feliksa Kucharzewskiego (1849-1935) B i­

bliografia polska techniczno-przem ysłow a obejm ująca prace drukow ane oddzielnie, w czasopi­ sm ach lub zn a n e z rękopisu, we w szystkich działach techniki i przem ysłu , do końca 1874 roku

(Warszawa 1894). Bibliografia Kucharzewskiego zawiera ogółem 9127 tytułów , z których około 3000 dotyczy zagadnień zw iązanych z gospodarstwem wiejskim. Poza wydawnictwami uw zględnia zawartość czasopism.

14 „Bartnik P ostęp ow y” R. 56, 1934, s. 56-59, 78-82, 112-113, 161, 187-189, 313-320, 333-336.

15 A ntoni W ładysław Jakubski (1885-1962), biolog, zoogeograf, historyk zoologii, pro­ fesor uniwersytetu w Poznaniu w latach 1919-1939. Urodzony we Lwowie, tam studiował zoologię. Od roku 1907 odbył szereg podróży naukowo-przyrodniczych. Podczas wyprawy do Afryki W schodniej w latach 1909-1910 zdobył, jako pierwszy Polak, Kilimandżaro wraz z jego najw yższym szczytem Kibo, co opisał w książce W krainach słońca. W 1917 roku ha­ bilitował się na U niwersytecie Lwowskim. W czasie I wojny światowej słu żył w Legionach Polskich (odznaczony Orderem V irtuti M ilitari V klasy oraz Krzyżem W alecznych). Służbę wojskową zakończył w 1921 roku, następnie był profesorem anatom ii porównawczej i biolo­ gii w Poznaniu. W 1923 roku zorganizował Morskie Laboratorium Rybackie na Helu i kie­ rował nim. W czasie II wojny światowej był w ięźniem obozów koncentracyjnych, po wojnie osiadł w Londynie i tam zmarł. A utor ponad 70 prac naukowych.

p iątym , zoologii stosow anej, w ykazanych je s t 1139 pozycji dotyczących pszczelnictw a. J e st to n a jb o g a tsz a i jednocześnie n ajm niej z n a n a biblio­ grafia tej dziedziny. Założenia tej p rac y były im ponujące: m ia ła o na rejestrow ać piśm iennictw o dotyczące fauny ziem Polski oraz k rain p rzy g ra­ nicznych, niezależnie od m iejsca w y d an ia i języka, od czasów najd aw n iej­ szych po rok 1880 w łącznie. Z asłu g ą Jakubskiego, stano w iącą o wyjątkow ej w artości jego pracy, jest szczególne zw rócenie uwagi n a zaw artość czaso­ pism. Oczywiście, p ełn e w ykonanie ta k p rzy jętych założeń przek raczało możliwości autorów i d latego p ra k ty k a w sposób n a tu ra ln y d ok o n ała se­ lekcji m ateriału . Ze względu n a to , że korzystali głów nie ze zbiorów czasopiśm ienniczych B iblioteki R aczyńskich i Poznańskiego Tow arzystw a Przyjaciół N auk, to, obok polskich, z n ajd u jem y wiele arty k u łó w pocho­ dzących z czasopism niem ieckich. W artość info rm acyjn a w zakresie in tere­ sującego nas pszczelnictw a jest im ponująca. Bibliografia fa u n y ... rejestru je dzieła autorów polskich i obcych w kilku językach, utw ory z czasopism i kalendarzy, przy czym w n iektórych w ypadkach są to p rak tyczn ie biblio­ grafie zaw artości roczników. Zam ieszczone są też fragm enty z większych dzieł. Jak ubsk i sp orządził też, chyba n a jb o g a tsz y opublikow any w Polsce, wykaz p rac J a n a D zierżona.

Niestety, jeśli - za Henrykiem Sawoniakiem - posłużyć się pojęciem spraw ­ ności inform acyjnej spisu bibliograficznego jako „[...] m eto d ą opracow ania bibliografii, k tó ra łatwo, szybko i niezaw odnie zapew nia użytkownikowi do­ tarcie do odpow iednich - z p u n k tu w idzenia jego p o trz e b inform acyjnych - pozycji w danej bibliografii”16, to ocena bibliografii Jakubskiego musi być mniej pozytyw na. Całość podzielona je s t n a pięć działów, z k tórych cztery rozp ad ają się n a dalsze poddziały, a w każdym z nich stosow any je s t uk ład alfabetyczny. P race poszczególnych autorów zestaw ione są chronologicznie. Dotkliwie odczuwa się b rak indeksu przedm iotowego, jedyny zastosow any - to autorski. Ponieważ każda p raca jest notow ana tylko raz, należy lite ra tu ­ rę danego te m a tu poszukiw ać nie w jedn y m tylko dziale, lecz co najm niej w kilku pokrew nych. Zastosow anie u k ład u alfabetycznego a nie chronolo­ gicznego uniem ożliw ia prześledzenie historycznego rozw oju piśm iennictw a. Szeregowanie chronologiczne w bibliografii retrospektyw nej jest ja k n a jb a r­ dziej wskazane, albowiem bibliografia s ta je się wówczas odzw ierciedleniem naukowego rozw oju danej dziedziny w iedzy17. A by w p e łn i w ykorzystać

16 H. Sawoniak, Spraw ność in fo rm a cyjn a bibliografii polskich w X I X w ieku (do 1918 r.), „Przegląd Biblioteczny” R. 39, 1971, s. 155.

17 „Sztuka sporządzania wykazów piśm iennictwa nie polega na mechanicznym szerego­ waniu danych [...]. Przede w szystkim w ym aga prawidłowego rozpoznania dzieła [...] opi­ sania poszczególnych pozycji w sposób czytelny, jednolity i porównywalny z innymi źró­ dłami, umożliwiający szybką a jednoznaczną identyfikację. Wreszcie, poprzez układ biblio­

zaw arte w tej bibliografii inform acje, należy j ą po p ro stu przeczytać. Te zastrzeżenia nie zm ieniają jed n a k jej ogrom nej w artości dla badacza. Tym bardziej zaskakujący je st fakt, że p ra c a t a nie zo sta ła zauw ażona przez hi­ storyków pszczelnictw a. Nie znam żadnej publikacji z tej dziedziny, w której m ożna by znaleźć inform acje o dokonaniach Jakubskiego. Nie wykorzystali ich w pełn i również bibliografowie. W Bibliografii bibliografii polskich do

roku 1950 dzieło Jakubskiego, zaw ierające ponad 4000 tytu łów wydaw­

nictw i utworów z zakresu gospodarstw a wiejskiego, odnotow ane zostało tylko raz, w dziale zoologii. W interesującym nas dziale pszczelnictwa, obok m .in. p rac Grochowskiego i Kranowskiego, zn ajd u jem y odsyłacze do Porad­

nika dla samouków, w k tó ry m zarejestrow ano zaledwie 21 pozycji z tej

dziedziny, i do N auki chowu pszczół T om asza N u tta 18, b rak n ato m ia st odsy­ łaczy do Jakubskiego, Rew ieńskiego i jeszcze jednej cennej publikacji, ja k ą je st Bibliografia polska w eterynarii i hodowli zw ierząt S tanisław a Królikow­ skiego (Lwów 1891), reje stru ją c a 159 pozycji z zakresu pszczelnictwa. Tej o statn iej nie om aw iam oddzielnie, uznałem bowiem, że nie je s t istotnym uzupełnieniem wcześniej omówionych, ale każdy spis bibliografii odnoszą­ cych się do pszczelnictw a pow inien j ą odnotow ać.

W okresie pow ojennym niewiele było inicjatyw zm ierzających do komplek­ sowego opracow ania bibliografii retrospektyw nej pszczelnictwa. W 1957 roku ukazało się w W arszawie pierwsze zbiorowe w ydanie książki Hodowla pszczół. Dzieło to, kilkakrotnie wznawiane, n a długie la ta sta ło się podręcznikiem polskich pszczelarzy. N a stron ach 727-747 um ieszczona jest Bibliografia pol­

skiego p iśm ien n ictw a pszczelarskiego a u to rstw a prof. Jadw igi Guderskiej.

C ałość bibliografii podzielona z o sta ła n a dwie zasadnicze części. Pierw sza z nich, zaty tu ło w an a Zabytki p iśm ien n ictw a pszczelarskiego, obejm uje książ­ ki w ydane w X V II, X V III i X IX wieku. A utork a nie b ra ła po d uwagę frag­ m entów dzieł, dlatego n a js ta rs z ą publikacją w jej wykazie jest Nauka koło

pasiek w y d an a w 1614 roku. N iestety, również i tu ta j u k ład alfabetyczny grafii i odpow iednie indeksy, zestaw ienia spisów w taki sposób, aby potrafiły odpowiedzieć na bardzo rozmaicie i z różnych punktów w idzenia formułowane pytania” (B. Bieńkowska,

M etody bibliologiczne w badaniach dziejów n a u ki, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”

1989, nr 2, s. 333).

18 Pow oływ anie się na N u tta jest nieporozum ieniem przejętym od Estreichera. W B iblio­

grafii polskiej, t. 3, s. 258 znajdujem y pod hasłem N u tt Tomasz dzieło Nowa przewiewna m etoda chow u p szczół..., Warszawa 1838 oraz drugie w ydanie tegoż pod tytu łem N auka chowu p szczó ł ro zm a item i sposobam i..., W arszawa 1843, zaopatrzone adnotacją „Jest tu i li­

teratura pszczelnictw a polskiego”. Anglik Thom as N utt skonstruował w 1835 roku ul półro- zbieralny propagowany w Polsce przez znanego przyrodnika warszawskiego Paw ła Eustache­ go Leśniewskiego. To w łaśnie Leśniewski jest autorem obu wydań książki, w której przed­ mowie om awia krytycznie zaledwie 4 publikacje. Trudno to nazwać „literaturą pszczelnictwa polskiego”.

u tru d n ia prześledzenie historycznego rozw oju piśm iennictw a. Część druga, obejm ująca litera tu rę pszczelarską XX wieku, ułożona z o sta ła - zapew ne dla większej wygody czytelnika - tem atycznie. O ddzielne części bibliografii stanow ią działy: H istoria pszczelnictw a; Kalendarze, notatniki, pam iętniki,

jednodniówki oraz Czasopisma. Dw a o sta tn ie zo stały ułożone chronologicz­

nie. Wykaz G uderskiej w w ydaniu pierw szym liczył 392 pozycji; w w yda­ niu drugim , z roku 1963 - 415, w kolejnych w ydaniach wykazu tego ju ż nie zamieszczano.

Od roku 1950 n a łam ach nowego specjalistycznego czasopism a „Pszcze­ larstw o” ukazyw ały się a rty k u ły historyczne, niejednokrotnie d o starczające bardzo cennych informacji bibliograficznych. Szczególnie w yróżniały się tu ta j opracowania Franciszka Osiaka, w których a u to r wydobywał z zamierzchłej przeszłości i om aw iał naw et m ałe frag m en ty zw iązane z pszczełnictw em , pierwsze książki i czasopism a19.

W roku 1998 w ydaw nictw o Sądecki B a rtn ik zapow iadało w ydanie, za­ w ierającej 25 000 opisów bibliograficznych, trzytom ow ej W ielkiej biblio­

grafii pszczelarstw a a u to rstw a R o m u alda W róblewskiego. Skończyło się,

niestety, n a zapow iedziach. W tej sy tu acji jedynym i źró d łam i u zu p e łn ia ­ jącym i bibliografię retro sp ek ty w n ą pszczelnictw a p o z o sta ją kryptobiblio- grafie. W iele cennych inform acji bibliograficznych zn ajd u jem y w licznych publikacjach drukow anych w czasopism ach historycznych i etnograficznych. Szczególnie wartościowe są dwie prace W róblewskiego: W ierzenia i obycza­

je pszczelarzy polskich (Nowy Sącz 1997) oraz Barcie, kłody, kószki i ule polskie (Nowy Sącz 1998). W pierwszej zn ajdu jem y liczący 130 pozycji,

a w drugiej - 560 pozycji spis piśm iennictw a z zakresu pszczelarstw a, jego historii i etnografii.

Pszczelnictw o polskie nie doczekało się do tej p o ry kom pleksowo o p ra ­ cowanej bibliografii retro sp ek ty w n ej. A u to ram i sk ła d a jąc y c h się n a nią opracow ań byli bibliografowie am atorzy, specjaliści o g łaszający grom adzo­ ne przez siebie m ate ria ły niejako n a m arginesie swych w łaściw ych prac. Ponieważ bibliografie dziedzin nie pow inny w swej m etodzie różnić się od ogólnie p rzyjętych zasad bibliograficznych, to w arto w ty m m iejscu przy ­ pom nieć wprowadzone przez Helenę H leb-K oszańską pojęcie „świadomości

19 Franciszek Osiak zbierał m ateriały do w ydania bibliografii pszczelnictwa polskiego. W W ykazie polskich bibliografii retrospektyw nych nie w ydanych drukiem , „Biuletyn Instytu­ tu Bibliograficznego”, t. 7 z 1967 roku znajdujem y informację o zebraniu 20 000 [!] pozycji sam oistnych i artykułów za lata 1534-1960. N iestety, przewidywana publikacja nie doszła do skutku. Los kartoteki nie jest mi znany. N atom iast w Zakładzie Rękopisów Biblioteki Na­ rodowej przechowywana jest kartoteka sporządzona przez M ichała Brensztejna zawierająca około 700 pozycji sam oistnych i artykułów od X IX wieku do 1939 roku.

bibliograficznej”20. M ożna je odnieść nie tylko - zgodnie z in ten cją a u to rk i - do twórców opracow ań bibliograficznych, ale również do odbiorców, do określonego środow iska jak o całości. N a ta k ro zu m ian ą „świadomość bi­ bliograficzną” b ęd ą się składać: znajom ość bibliografii przedm iotu, po­ trz e b a jej po siad an ia, odrębność kulturow a. C hociaż au to rzy om aw ianych opracow ań nie zawsze posiad ali d o sta te cz n ą św iadom ość bibliograficzną, co w konsekwencji w pływ ało n a przyjm ow ane reguły u k ła d u i opisu, to je d n a k należy zaznaczyć, że n a ogół rejestrow ane przez nich dokum enty d a je się zidentyfikować.

Spisy bibliograficzne są nie tylko źródłem inform acji o piśm iennictw ie, ale oprócz pasyw nego in fo rm ato ra o stanie dorobku p e łn ią też funkcję dynam icznego narzęd zia kreow ania kanonu bibliograficznego21. K anon bi­ bliograficzny pszczelnictw a w Polsce u kształtow any został zestawieniem Rewieńskiego i utw ierdzony jed y n ą, szerzej z n an ą bibliografią Grochowskie­ go. Zgodnie z nim rejestrow ane były książki i ty tu ły czasopism w języku polskim . P ozostałe form y w ydaw nicze i w obcych językach odnotow yw ano właściwie w sposób przypadkow y22. Takie znaczne ograniczenia zasięgu w zdecydow any sposób z u b a ża ją faktyczny dorobek polskiego piśm iennic­ tw a pszczelniczego23. N a ziem iach historycznie polskich w ydaw ano książki

211 „Używam tego wyrażenia «świadom ość bibliograficzna» dla określenia stopnia kultury um ysłowej, bazującej na obszernej indywidualnej lekturze i znajom ości książek oraz zwią­ zanej z nią um iejętności ich wartościowania i poprawnego informowania o nich w celowych zestawieniach” (H. Hleb-Koszańska, Spór o początki bibliografii w Polsce, „Studia o Książce” 1973, s. 342).

21 A. Zbikowska-Migoń, Bibliografia w daw nej Polsce, potrzeba now ych pytań, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2006, s. 142.

22 Pszczelnictw o znalazło należne sobie miejsce w wydawanej od roku 1954 bieżącej B i­

bliografii Polskiego P iśm ien n ictw a R olniczego za R ok... Ta niezwykle cenna - mimo dużych

opóźnień wydawniczych - dla ogółu nauk rolniczych bibliografia rejestrująca nie tylko w y­ dawnictwa sam oistne, ale również zawartość najważniejszych czasopism ukazywała się do roku 1992 w 16 edycjach. Później od 1994 do 1998 roku pod zm ienionym tytu łem Bibliogra­

fia Polskiego P iśm ie n n ic tw a Zagadnień G ospodarki Żyw nościow ej za R ok...

23 Poza nielicznym i w yjątkam i w piśm iennictw ie pszczelniczym nie znajdujem y informa­

cji o dziełach wydawanych po łacinie. Tym czasem zagadnienia z zakresu prawa bartnego znalazły swe miejsce już w pierw szym kodeksie zw yczajowego prawa polskiego pow stałym na polecenie Kazim ierza W ielkiego. Posiadał 011 dwie redakcje - dla Wielkopolski (ogłoszo­ ny w Piotrkowie, pow stał praw dopodobnie jako całość m iędzy 1356 a 1362 rokiem) i Mało­ polski (ogłoszony w W iślicy). Datowanie statu tu dla M ałopolski nie jest dokładnie zbadane. Przyjmujemy, że pochodzi sprzed 1370 roku. S tatut wielkopolski w dwóch rozdziałach okre­ śla św iadczenia bartników oraz ustanaw ia karę za wydarcie pszczół z barci. Statut wiślicki mówi o karach grzywny: za zrąbanie drzewa z pszczołam i, za wyrąbanie drzewa z przy­ gotow aną dzienią bez pszczół, za kradzież pszczół z m iodem . Z czasem statu ty te uzupeł­ niano, tworząc w ten sposób zwody rozszerzone. Nadawano im rozm aite redakcje, łączono, a także tłum aczono na język polski i ruski. Z ostały one opublikowane w jednych z najstar­ szych druków polskich w języku łacińskim: C o n stitu tio n es vel S in ta g m a ta protńncialia incliti

pszczelarskie również w języku niem ieckim i rosyjskim , w k rajach zaborców z kolei - książki tem atycznie zw iązane z pszczelarstw em polskim 24.

U zupełniona bibliografia pszczelnictw a polskiego pow inna zawierać nie tylko prace napisane przez Polaków oraz w ydane w języku polskim , lecz również w ydane przez autorów obcych n a ziem iach historycznie polskich lub poza ty m tery to riu m , ale w szczególny sposób ze spraw am i pszczelar­ stw a polskiego związane. Takie k ry te ria kwalifikacji dokum entów do biblio­ grafii retrospektyw nej pszczelnictw a pozw oliłyby n a pogodzenie specyfiki dziedziny i jej trad y cji z koncepcją bibliografii narodow ej.

Kolejne pierwszoplanow e zad an ia to opracow anie bibliografii p o d m ioto ­ wej ks. dr. J a n a D zierżona25 i przynajm niej - poniew aż pełn e opracow anie zawartości jest m ało realne - ujednoliconego spisu czasopism dla pszczela­ rzy. W łaśnie czasopism om pośw ięcona zostanie dalsza część niniejszego a r­ tykułu.

Regni polonie per serenissim us p rin cip em e t d o m in u m D o m in u m K a zim ir u m p r im u m polo­ nie regem. .. w Lipsku w 1487 lub 1488 roku oraz C o n stitu tio n es et S ta tu ta vel S yn ta g m a ta provintalia... Lipsk 1488 lub początek 1489. W ym ienione druki zawierające fragmenty doty­

czące prawa bartnego uznać m ożem y za dające początek polskiej bibliografii pszczelnictwa. 24 „Wobec niem ożności ustalenia jednolitych kryteriów dla bibliografii narodowej retro­ spektywnej należy przyjąć generalną zasadę, że tego rodzaju bibliografia pow inna stanowić dokumentację dorobku kulturalnego danego narodu oraz jego związków z innym i krajami - z uwzględnieniem w zajem nych w pływ ów i w spółzależności. [...] Konsekwencją tego będzie powtarzanie w bibliografiach różnych narodów niektórych pozycji...” (M. Dembowska, B i-

bliologia, bibliografia, bibliotekoznawstwo, in fo rm a cja naukow a; w ybór prac, W arszawa 1999,

s. 35-36).

25 Pszczelnictwo polskie doczekało się wielu znakomitych pszczelarzy, praktyków, na­ ukowców, autorów dzieł, których dokonania staw ały się szeroko znane także poza granicami ojczyzny, ale tylko jeden, Jan Dzierżoń (1811-1906), nazywany był K sięciem pszczół i Ko­ pernikiem ula. U rodził się w Lowkowicach pod Kluczborkiem, studia uniwersyteckie teo­ logiczne ukończył we W rocławiu. Pracę duszpasterza na probostwie w Karłowicach, łączył z pracą w pasiece. W roku 1845 ogłosił teorię o pow staw aniu trutni z niezapłodnionych jaj. Teoria ta, udowodniona naukowo i nazwana w 1856 roku przez Siebolda teorią partenoge- nezy (dzieworództwa), wydawała się wówczas wręcz niewiarygodna. Przez długie lata Dzier­ żoń polem izował z przeciwnikami swej teorii, pisząc do „Bienenzeitung”, „Bienenvater aus Böhmen”, „Deutsche Illustrierte Bienenzeitung” i innych czasopism niemieckich, a nawet w y­ dawał w tym celu w łasne czasopism o. Na łam ach czasopism ogłosił wyniki wielu innych waż­ nych badań, szczególnie w zakresie choroby zwanej zgnilcem. Szeroką sław ę zdobył ul kon­ strukcji Dzierżona. Dzierżoń pisał po niemiecku, niewiele z jego publikacji przetłum aczono na język polski. Przypisuje mu się autorstwo trzech artykułów opublikowanych w czasopis­ mach polskich. W 1872 roku obchodzący 400. rocznicę swego istnienia U niw ersytet Mona­ chijski nadał mu tytu ł doktora honoris causa. W ładcy różnych państw odznaczali go orde­ rami. W śród nich cesarz Austro-W ęgier, car Rosji, król Szwecji, król W łoch. B ył autorem pięciu książek i prawdopodobnie aż 800 artykułów. Prawdopodobnie, ponieważ do tej pory nie sporządzono pełnej bibliografii podmiotowej Jana Dzierżona! Ewenem entem jest fakt, że człowiek o takim wymiarze w skali światowej, na cześć którego nadano nazwę m iastu, nie doczekał się opracowania w łasnego dorobku.

Bibliografowie nasi pisząc sobie wygodnie p o m ijają m ilczen iem czasopism a, bo nie m a ją odwagi i pilności przerzucać te fo lia łyx .

Znajom ość podstaw ow ych środków p rzekazu inform acji, jak im i są czaso­ pism a, je s t konieczna d la prześledzen ia rozw oju każdej dziedziny wiedzy. W różnych okresach podejm ow ano u nas dyskusje nad opracow aniem bi­ bliografii tytułów czasopism wydawanych w Polsce27. Dyskusja trw a, natom iast kolejne roczniki zam ieniają się w proch. Drukowane z reguły na najtań szy m papierze, tra k to w a n e jako coś gorszego niż książka, w sposób bardzo nie­ system atyczny i n ied bały grom adzone przez biblioteki, nie d a ją ju ż w wielu przypadkach możliwości opracow ania z autopsji. B rak jednolitej bibliogra­ fii retrospektyw nej czasopism o d b ija się n a pracy autorów bibliografii spe­ cjalnych.

N ależy w ty m m iejscu w yraźnie zaznaczyć, że dla bibliografii dziedzino­ wej ustalenie ty tu łó w przynależnych jej czasopism je s t faktycznie jedynie przygotow aniem m a te ria łu źródłowego, inform acją o tym , gdzie m ożna zna­ leźć szczegółowe m ateriały. B ibliografia treściow a pow inna podaw ać infor­ m acje bibliograficzne dotyczące poszczególnych artykułów .

P oczątk i polskiej prasy gospodarczej w iążą się z okresem oświecenia. W praw dzie wiadom ości gospodarcze przew ijały się ju ż n a łam ach „K uriera Polskiego” (1729-1760), ogólnoinform acyjnej gazety tygodniow ej, wydawa­ nej w W arszawie przez pijarów , je d n a k do pierwszych pism poświęconych gospodarce z uw zględnieniem zagadnień rolniczo-technologicznych zalicza­ m y „Nowe W iadom ości Ekonom iczne i Uczone albo m agazyn wszystkich n au k do szczęśliwego życia ludzkiego potrzebn ych” (1758-1761) oraz „Uwagi Tygodniow e W arszawskie ku Pow szechnem u Pożytkow i Przełożone o Po­ m nożeniu Ekonom ii w K rólestw ie Polskim ” (1768-1769)28. To o sta tn ie cza­ sopism o było tygodnikiem w ychodzącym co środę od 7 g ru d n ia 1768 do 28 g ru d n ia 1769 roku. B ył to właściwie podręcznik praktycznego rolnictwa, kurs gospodarstw a, prow adzony przez niejakiego Sincerusa. Nie zabrakło w nim uwag o pszczołach, o pom nożeniu wosku i m iodu.

Zanim po jaw iły się pierwsze specjalistyczne czasopism a pszczelarskie (d ru g a połow a X IX w ieku), prace z tej dziedziny p ojaw iały się w czaso­ pism ach, k tó re swym profilem bardzo luźno zw iązane były z gospodarką

2(5 K. Estreicher, P iśm ien n ictw o w G alicji, D odatek Tygodniow y do „Gazety Lwowskiej” 1859, nr 5 z 5 lutego.

27 E. Czemarmazowicz, S ta n prac i problem y bibliografii czasopism polskich ( 1901-1955), Warszawa 1978, „Prace Instytutu Bibliograficznego” nr 23; S. Dziki, Bibliografia retrospek­

tyw na czasopism , „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1988, t. 27, z. 4, s. 8-15.

wiejską. W ażną rolę w popularyzow aniu wiedzy pszczelniczej odgryw ały również kalendarze.

T radycja polskiego czasopiśm iennictw a pszczelarskiego opiera swoje po­ czątki n a zaledwie czterech ty tu ła c h w yjętych z bibliografii Rewieńskiego: „Iris”, „G azeta Pszczelnicza”, „B artnik P ostępow y” i „Pszczelarz”. Do tej pory nie zadano sobie tru d u jednolitego uporządkow ania wzm iankow anych w różnych m iejscach innych ty tu łó w . C hcąc przygotow ać p o dstaw y tak ie­ go zestawienia, należy określić zakres znaczeniow y term in u „polskie cza­ sopismo pszczelarskie”. Zgodnie z sugestiam i E lżbiety Czem arm azow icz29 i K onrada Zawadzkiego30 oraz estreicłierow ską tra d y c ją za czasopism o pol­ skie uważa się czasopism o w ydaw ane w języku polskim i w językach obcych, przez Polaków i mniejszości narodowościowe oraz intencjonalnie przeznaczo­ ne dla odbiorcy polskiego, opublikowane w granicach polskich ziem etnicz­ nych i historycznych oraz poza ich granicam i, lecz ze spraw am i polskim i związane. Łatwo zauważyć, że definicja t a może przysporzyć sporo kłopo­ tów, gdy staram y się precyzyjnie określić zasięg tery to rialn y interesującego nas piśm iennictw a. W brew pozorom precyzyjne określenie zakresu znacze­ niowego pojęcia „polskie czasopism o pszczelarskie” nie je s t proste. Nie m a problem u, gdy m am y do czynienia z czasopism em w całości poświęconym tej gałęzi gospodarstw a wiejskiego. Gorzej, jeśli z pszczelarstw em zw iązane jest tylko w szczególny sposób treścią czy p o d ty tu łem . Zasady p rzy jm ują­ ce jako kry terium ty tu ł i p o d ty tu ł są w m iarę obiektyw ne31. P oza zesta­ wieniem p o zo stan ą jed n a k czasopism a o treści ogólnej, m im o że tem a ty k a pszczelnicza może w nich odgryw ać znaczną rolę32.

29 E. Czemarmazowicz, op. cit., s. 92.

30 K. Zawadzki, Problem y bibliografii retrospektyw nej czasopism polskich, „Przegląd B i­ blioteczny” R. 40, 1972, z. 1, s. 24.

31 Przy zakwalifikowaniu czasopism a do danej dziedziny nie w ystarczy sam o sugerowa­ nie się tytułem , konieczne jest przynajmniej ogólne poznanie treści. Przykładem możliwych nieporozumień jest „Pszczoła Polska”. Czasopismo to wydawane w roku 1820 pod red. Wa­ lentego Chłędowskiego było kolejnym rocznikiem „Pamiętnika Lwowskiego” pod zmienionym tytułem . B yło to czasopism o społeczno-kulturalne, w którym opublikowano artykuł O ulach

podwójnych Waleriana Dzieduszyckiego. Hrabia Dzieduszycki, pszczelarz praktyk, zdobył

sobie niem ałą sławę tym artykułem, opublikowanym akurat na tych łam ach z powodu braku czasopism specjalistycznych. „Pszczoła Polska” znalazła miejsce w bibliografii Turowskiej- -Bar P olskie czasopism a o wsi i dla wsi (Warszawa 1963), co m ożna uznać za nieporozu­ mienie, ale umieszczenie tego czasopism a w Spisie polskich biologicznych [!] czasopism i w y­

dawnictw ciągłych znajdujących się w bibliotekach polskich (A. Szwej cerowa, J. Groszyńska,

Warszawa 1952) nie zasługuje na komentarz.

32 W „ Ziemianinie” za okres od 1850 do 1880 roku doliczyć się m ożna ponad 110 artyku­ łów i krótkich notek pszczelarskich. Oczywiście czasopism o to pośw ięcone szeroko rozumia­ nemu rolnictwu i przemysłowi nie sposób uznać za pszczelarskie.

N asza rozproszona narodow a bibliografia retro sp ek ty w n a czasopism nie je s t w dzięcznym polem do poszukiw ań ty tu łó w m ogących ew entualnie wzbogacić skrom ny kanon pszczelarski. Tw orzą ją , u zu pełn iające się wza­ jem nie: rejestr 3360 ty tu łó w czasopism zam ieszczony w tom ie trzecim d ru ­ giego w ydania Bibliografii polskiej X I X stulecia K arola E streichera oraz C en traln y K atalog C zasopism Polskich B iblioteki Narodowej liczący ponad 32 700 opisów. Niestety, m im o zakładanego bardzo szerokiego zakresu żadne z tych źródeł nie może aspirować do kom pletności, a liczne błędy i nieścisłości o g raniczają znacznie ich w artość i p rzydatność. Jeszcze mniej p rz y d a tn a okazuje się w ydaw ana w lata ch 1965-1976 p o d kierunkiem Jerze­ go Łojka H istoria prasy polskiej. B rak tu ta j koncepcji przew odniej, w opi­ sach w y stęp u ją liczne u sterk i i opuszczenia, pom ijane są ważne tytuły. Żm udnych poszukiw ań m ożna zaoszczędzić, korzystając z zamieszczonego u Jakubskiego w ykazu 346 ty tu łó w czasopism faunistycznych i gospodar­ czych, krajow ych i najw ażniejszych obcych. Szkoda, że te n cenny spis nie jest w yodrębniony w Bibliografii bibliografii polskich do 1950 roku. W ydaje się, że Bibliografia fa u n y polskiej... pow inna się doczekać ponownego spoj­ rzenia n a jej p rzy d atn o ść dla naszej bibliografii retrospektyw nej w różnych dziedzinach.

P o zo stając przy k ry teriu m w ynikającym z ty tu łu , pow inniśm y rozpo­ cząć nasze zestaw ienie od jednego z dwóch, obok „Pam iętnika Towarzystwa P rzyjaciół P rzem ysłu” (P aryż 1844), pism ekonom icznych wydawanych przez W ielką Em igrację.

„Gospodarz W iejski i M iejski, czyli D ziennik N ajpotrzebniejszym i N ajpożyteczn iejszym W iadom ościom Pośw ięcony, a mianowicie: rol­ nictw u, ogrodnictw u, leśnictw u, budow nictw u; w ychow aniu zwierząt dom ow ych; p s z c z o l n i c t w u , ry b o ło w stw u , łow iectw u; sztukom , ręk od ziełom , rzem iosłom ; porządkow i d om ow em u, spiżarni, kuchni; ro zm a ito ścio m i t .d .”. W ydaw any w połączeniu prac i sta ra ń przyjaciół

um iejętności przem ysłow o-rolniczych przez Józefa Lipowskiego. S trazb urg [!] 1838-1839. K w artalnik, w ydano 4 zeszyty.

Czasopism o to obejm owało szeroko rozum ianą problem atykę gospodar­ czą zgrupow aną w czterech działach: gospodarstw o przemysłowe, gospodar­ stwo wiejskie, g ospodarstw o domowe, rozm aitości, a w śród nich Przegląd

dzieł now ow yszłych gospodarzowi przyda tnych obcych i polskich. K orzy­

sta ją c z dwóch pierwszych zeszytów, znajdujących się w zbiorach Biblioteki P T P N , stw ierdzam , że n a p odstaw ie zaledwie jednego zamieszczonego w nich artykułu: Łatw y i dogodny sposób dostarczania pszczołom żywności na zim ę (z. 1, s. 130-131) nie m a podstaw do u znania tego czasopism a za pszczelar­ skie, ale m im o to w arte jest odnotow ania ze względów historycznych.

„Z eitung für d en V erein der B ie n e n fr eu n d e zu S ulau”. M ilitsch

(Milicz) 1839-1841, Hrsg. F. W o llen hau pt. C zasopism o d la T ow arzystw a Pszczelnego w Sulejewie (S ulau), p raw d o p o d o b n ie pierw sze n a ziem iach polskich w całości pośw ięcone tej dziedzinie33. U kazało się 16 num erów , pierwszy w październiku 1839 roku, o sta tn i w styczniu 1841 roku. Z upeł­ nie nieznane naszej bibliografii, p odobnie ja k w y d an a przez W ollenh au pta książka K urze A nw eisung zu r B ien en zu ch t in hölzernen M agazinen, Lissa (Leszno) 1837.

„Bienen- N achrichten aus P reu ssen ”. G rottkau (Grodków) Jg. 1,1850/51-

-Jg. 4, 1853. Hrsg. W. Bruckisch. 1 lutego 1837 roku zezwolono kupcowi M oritzowi Lewiemu n a w ydaw anie lokalnego pism a. Nie m a jed n a k żadnych dowodów n a to, że takie czasopism o faktycznie się pojaw iło. W g rudniu 1848 roku W ilhelm Brukisch, podskarbi z Kopie koło Grodkowa, przekazał władzom z pro śb ą o poparcie próbny, kw ietniow y num er „D orfzeitung” (G azeta W iejska). P rośbę odrzucono34. D opiero kolejna p ró b a w ydaw ania lokalnej gazety gospodarczej zakończyła się powodzeniem . „W iadomości Pszczelne z P ru s” były organem założonego przez B rukischa w 1847 roku Śląskiego Towarzystwa Pszczelnego. Czasopismo ukazywało się początkowo w zeszytach (Lieferung). Zeszyt pierwszy liczył 24 num ery (od 1 lipca 1850 do 20 m arca 1851 roku), kolejne po 12 numerów. Lieferung IV nazwano już rocznikiem (Jahrgang). O statn i num er ukazał się 1 grudnia 1853 roku. Au­ torem większości artykułów był Brukisch. Dużo m iejsca zajm ow ały przedru­ ki z czołowego wówczas czasopism a „B ienenzeitung”. B rukisch był gorącym p ro p ag a to re m chowu pszczół m eto d ą Dzierżona. W num erze 16 z 1 stycznia 1851 roku zamieszczono krótki list au to rstw a wielkiego pszczelarza, a w nu­ merze 5 z 1852 roku a rty k u ł B ruk isch a o ty m , ja k pow inni N iem cy wy­ m aw iać nazwisko D zierzon (Wie wird der N am e D zier zon ausgesprochen?). „Bienen-N achrichten” było czasopism em d la pszczelarzy z całych P rus. Znajdujem y tu ta j również w ątki św iadczące o tym , że znano je i czytano w W ielkopolsce. W num erze 12 z 1852 roku w rubryce P osener N achrich­

ten (Wieści poznańskie) zam ieszczono a rty k u ł W ojciecha Lipskiego, w spół­

33 W bibliografii W illy’ego Klawittera: D ie Z eitu n g en u n d Z e itsc h rifte n Schlesiens von

den A n fängen bis zu m Jahre 1870 bezw. bis zu r G egenwart, Breslau 1930, znajdujem y infor­

mację o ukazującym się we W rocławiu w latach 1776-1778 czasopiśm ie „Physikalish-Okono- mische Bienenbibliothek”. Niestety, tak dalekie przesunięcie początków czasopiśm iennictwa pszczelarskiego na ziemiach polskich okazuje się niemożliwe. Kilkutomowe wydawnictwo, któ­ rego autorem był Johann Riem, będące zbiorem wybranych traktatów pszczelarskich i w y­ czerpujących recenzji na tem at starszych i nowszych książek, nie spełnia bowiem kryteriów formalnych czasopisma.

założyciela „Ziem ianina”. W num erze 9 z 1853 roku list nauczyciela Liebego z Sierakowa. Ciekawe je s t to, że czasopism o w ydaw ano w dwóch wersjach, d la zaaw ansow anych i p oczątk u jących pszczelarzy.

,,B ienenfreu nd aus S ch lesien ”. Brieg (Brzeg) 1854-1856. Miesięcznik

w formie zeszytów po osiem stron, którego wydaw cą i jedynym autorem był ks. dr J a n Dzierżoń. R azem ukazało się 30 num erów, ostatni: lipiec-grudzień

1856 roku.

„Iris” - czasopism o poświęcone ogrodnictw u, sadow nictw u, pszczelarstwu,

sztukom pięknym . Lwów 1868-1869. Red. L. Pierożyński. „Iris” został tra ­ dycyjnie uznany za pierwsze polskie czasopism o pszczelarskie chyba jedy­ nie n a p o dstaw ie p o d ty tu łu . W p ię tn a s tu num erach znajdujem y tylko trzy m ałe a rty k u ły z tej dziedziny oraz kalendarz n a poszczególne miesiące za­ w ierający bardzo k rótkie uwagi.

„G azeta P szc z eln ic z a ”. K ołom yja 1873, K ołom yja albo Kraków 1874-1875.

Inform acje n a te m a t tego ty tu łu są ta k sprzeczne (naw et w różnych miej­ scach Bibliografii polskiej X I X stulecia), że nie sposób dokonać jednoznacz­ nego opisu. P ra w d o p o d o b n ie b y ły dw ie „G azety P szczelnicze”. P ierw sza, z u p e łn a e fe m e ry d a , z a k o ń c z o n a n a je d n y m n u m erz e, k tó ry u k a z a ł się w 1873 roku w Kołom yi p o d red. T y tu sa Tchorzewskiego. D ruga, wydawa­ n a w Krakowie lub Kołom yi w lata ch 1874-1875, jako m iesięcznik p o d red. M ikołaja Berezowskiego (lub Buczkowskiego albo Buczowskiego?). O ster- reichische N atio n albib lioth ek p o d a je jako re d a k to ra Berezowskiego, a miej­ sce w yd an ia Kołom yję. Czasopism o to praw dopodobnie nie zachowało się w żadnej z polskich bibliotek, a pojedynczych egzem plarzy szukać należy w W iedniu lub we Lwowie.

,,B artn ik . P ism o d la p szczo la rzy p o lsk ich ”. D odatek dwutygodniow y

do „W iarusa”. P o znań 1874.

„Wiarus: p ism o dla polsk iego średniego stanu”. Wychodził trzy razy

w tygodniu w okresie od 1 stycznia 1873 do 29 czerwca 1875 roku. Redaktorem naczelnym by ł W ładysław Łebiński. Pism o przeznaczone dla drobnej burżu- azji i zamożnego chłopstwa, poświęcało dużo m iejsca sprawom ekonomicz­ nym, udzielało porad gospodarczych. Jako dodatek do num eru 99 z 30 sierpnia 1874 roku ukazał się „ B a r t n i k ” , m ała broszura dla pszczelarzy. Zgodnie z założe­ niam i m iał się ukazywać od 1 października, co 2 tygodnie. „ B a r t n i k ” pozostaje

zupełnie nieznany w polskim piśmiennictwie pszczelarskim, a jedyny zachowa­ ny w Poznaniu egzemplarz dostępny jest w zbiorach Biblioteki P T P N .

o pszczelnictw ie, Zamość 1920, s. 6. Zbiory Centralnej B ibliote­

,,B artn ik P o s tę p o w y ”. Pism o poświęcone pszczelnictw u i ogrodnictw u.

Lwów 1875-1914, 1918-1939. Czasopism o-legenda, początkowo dw utygodnik, później miesięcznik. Jego założycielem, właścicielem i pierwszym redaktorem był Teofil Ciesielski (1846-1916), profesor U niw ersytetu we Lwowie, rodow ity W ielkopolanin, urodzony w G rabowie. Pism o to u trzym yw ał n a b ardzo wy­ sokim poziomie, zyskując sław ę jednego z najlepszych redaktorów i w ydaw ­ ców. O randze „B artnika Postępow ego” niech św iadczy fakt, że w drugim w ydaniu Bibliografii polskiej X I X stulecia zam ieszczony został wykaz a u to ­ rów, którzy um ieszczali tu swoje m ateriały.

„S ch lesisch e B ie n e n -Z e itu n g ”. O rg an des G eneralvereins Schlesischer

B ienenzüchter und seiner Zweigvereine. N eu m ark t (Ś roda

Sl.)

1878-1881, Breslau (W roclaw) 1881-1896, Lipsk 1896-1919 (1922?). To kolejne ważne czasopismo pszczelarskie nieznane naszej bibliografii. Pierw szym red ak to ­ rem był Carl Klimke z F rank enth al koło N eu m ark t. W okresie do 1880 roku w śród w spółpracowników i autorów zn ajdujem y J a n a D zierżona. Po śm ier­ ci Klimkego w 1881 roku w ydaw anie czasopism a przeniesiono do W rocła­ wia. Kolejna zm iana m iejsca w ydania n a Lipsk od 1896 roku w iązała się ze zm ianą ty tu łu n a „Leipziger B ienenzeitung”.

„ P szczela rz”. Pism o pośw ięcone w yłącznie pszczelnictw u. O rg an Towa­

rzystw Pszczelniczych w W ielkiem Księstwie Poznańskiem . Chocieszewice pod Peinpowem oraz P o znań 1880-1881, G niezno 1881-1883 (1884?). K a ta ­ logi Biblioteki P T P N i B iblioteki Narodowej p o d a ją jako m iejsce w ydania Gniezno, ponieważ opisu dokonano n a podstaw ie późniejszych numerów. Czasopism o zachowało się w postaci szczątkowej. W iadom o, że pierwszym redaktorem był Leon F. Stabrow ski, zdolny o rganizato r i zapalony p ra k ­ tyk. Nieszczęściem d la pism a s ta ła się znajom ość Stabrow skiego z dr. K azi­ m ierzem Krasickim , swego czasu w spółpracow nikiem , a później a n ta g o n istą Ciesielskiego. Krasicki o d k u p ił od Stabrow skiego ty tu ł i przeniósł w yda­ wanie do G niezna, w ykorzystując czasopism o do niepotrzebnych polem ik. Tracącego niezadowolonych czytelników „Pszczelarza” próbow ał jeszcze ra ­ tować A ntoni Śląski, ale bez pow odzenia i przypuszczalnie rok 1884 był dla tego czasopism a o statn im . W zbiorach B iblioteki Kórnickiej poza katalo ­ giem czasopism, a w śród prospektów i innych podobnych archiwaliów do­ ta rłe m do num eru pierwszego „Pszczelarza” ze stycznia 1880 roku. N a tym unikatow ym egzem plarzu zn ajd u je się n o ta tk a dokonana praw dopodobnie przez ówczesnego bibliotekarza „Numer ten został skasowany, poniew aż kry­ tyka zaczepiła polszczyznę jego. R edakcya więc po w tórzyła te n n u m er...”.

Po roku 1880 liczba czasopism w ydaw anych z m yślą o pszczelarzach coraz bardziej w zrasta. Jeszcze w X IX wieku ukazują się:

- „Pasiecznik”. Pism o poświęcone pszczelnictw u postępow em u. Poznań 1883-1887.

- „Pszczoła”. P ism o pośw ięcone pszczelnictw u, ogrodnictw u, jedw ab- nictw u, ry b actw u i innym gałęziom przem ysłu wiejskiego, W arszawa 1886-1888.

- „Der B ienenw irt”. Zeitschrift fur rationelle B ienenzucht. Leszno [Lissa] 1887/88-1891

- „Pasieka”. Pism o poświęcone pszczelnictwu postępowem u. Poznań 1897- -[1917].

- „Pszczelarz i O grodnik”. O rgan Tow arzystw a Pszczelniczo-Ogrodnicze- go. W arszaw a 1897-1906.

- „Pszczelarz”. D o d atek do „Dziennika Śląskiego”. B ytom 1898.

Ten o s ta tn i je s t kolejnym p rz y k ła d e m zap o m n ian eg o w środow isku pszczelarzy ty tu łu .

W edług m ojej oceny do chwili obecnej ukazyw ało się n a ziemiach pol­ skich co n ajm n iej 55 sam odzielnych czasopism i dodatków dla pszczelarzy w języku polskim i niem ieckim , przy czym wiele z nich je s t dziś kom pletnie zapom nianych. Oczywiście, nie sposób, naw et pokrótce, omówić ich w tym artykule, je s t to te m a t n a oddzielne opracow anie, ty m bardziej że zebrany do tej p o ry m ate ria ł uw ażam za niekom pletny.

W a rto n a to m ia s t w ty m m iejscu odnotow ać znaczny w kład W ielko­ polski w d o ro b ek polskiego czasopiśm iennictw a pszczelarskiego. P oza ju ż wcześniej om ówionym i „B artnikiem ” i „Pszczelarzem ”, ukazyw ały się w tym regionie jeszcze inne tytu ły.

W drugiej połowie X IX wieku pszczelarstw o było nie tylko dodatko­ wym źródłem dochodów, ale również pew ną form ą rozw ijania zaintereso­ wań. T rudnili się nim przew ażnie drobni rolnicy, urzędnicy, rzemieślnicy, nauczyciele, em eryci, inwalidzi w ojenni. A ktyw nych pszczelarzy spotykano również w śród księży i ziem ian. D la walczących z germ anizacją organiza­ cje pszczelarskie s ta ły się kolejnym m iejscem oporu, a jednocześnie m iały one n a celu rozw ijanie ośw iaty rolniczej. A m bitne cele d o tarcia do szerokich kręgów, przyśw iecały ks. Józefowi S tagraczyńskiem u z W onieścia, k. S ta­ rego Bojanow a. 15 stycznia 1883 roku ksiądz proboszcz pow ołał do życia pism o „Pasiecznik” poświęcone - ja k inform uje p o d ty tu ł - postępow em u pszczelnictw u. W arty k ule w stępnym ks. Stagraczyński - red ak to r i wydaw­ ca p ism a pisze:

Byłoby nam miło, żebyśmy zdołali dotrzeć nawet do chat wieśnia­ czych i mogli im przyspożyć trochę grosza przez pouczenie o sposo­ bach gospodarki pasiecznej, a tak znośniejszą mogli uczynić ich ciężką dolę i może powstrzymać od dalszej wędrówki za morze.

(m ateriałem głów nym był Z ieln ik Spiczyńskiego, który bezpośrednio korzystał z Falimirza), Kraków 1568. Zbiory Biblioteki Głównej U niw ersytetu Przyrod­ niczego w Poznaniu

„Pasiecznik” m iał być pism em fachowym, niestety, m a ła liczba prenum e­ ratorów nie w y starczała do u trz y m an ia czasopism a i po pięciu lata ch w yda­ w ania tru d n a sy tu a c ja finansowa zm usiła wydawców do jego zam knięcia.

Jednym z wielu nauczycieli w gronie działaczy wielkopolskiego pszczelar­ stw a był A leksander Kwiatkowski. U rodzony w 1836 roku w N euenburgu, osiadł w Lesznie, gdzie pracow ał w tam tejszy m gim nazjum im. K om eń­ skiego jako nauczyciel przedm iotów technicznych. Kwiatkowski był od 1880 roku pierw szym przew odniczącym Głównego Tow arzystw a Pszczel- niczego n a W ielkie Księstwo Poznańskie, a od 5 października 1887 roku przew odniczącym Prow incjonalnego Związku Pszczelarzy w Poznaniu. Je d ­ nocześnie został red akto rem organu prasowego Prow incjonalnego Związku, czasopism a „Der B ienenw irt”.

P ra c a związkowa Kwiatkowskiego sab o tow an a b yła przez w ładze i nie­ mieckich pszczelarzy. Zniechęcony, zrezygnował w roku 1892 z dalszej dzia­ łalności organizacyjnej. W raz z jego odejściem u p a d ł też „Der B ienenw irt”. Dopiero po kilkuletniej przerwie pojaw iło się nowe czasopismo dla pszcze­ larzy, „Pasieka”. In icjato rem jego zało żen ia był znany p o znań sk i dru karz i księgarz, Franciszek Chocieszyński, a red ak to rem A ugustyn Chełm iński. Chełm iński, znakom ity pszczelarz i o rg anizato r, jak o nauczyciel w szkole rządowej w Otorow ie nie mógł pełnić oficjalnie funkcji red ak to ra, a naw et pisać artykułów do polskiego czasopism a. W tej sy tuacji przez 21 lat hi­ storii „Pasieki” C hełm iński pozostaw ał naczelnym incognito, a rty k u ły zaś podpisyw ał pseudonim am i, s ta ł się znany np. jako S tach Żądło. Funkcje ofi­ cjalnego red ak to ra pozostaw iano osobom podstaw ionym .

N um er zerow y „P asiek i” u k a z ał się w g ru d n iu 1886 ro k u i o d e b ra n y został jako d o d a te k do „W ielkopolanina”. N um er pierwszy, z figurującym jako redaktorem W ładysław em A dam czew skim z Nekli, w ydano w stycz­ niu 1897 roku. „Pasieka” s ta ła się ceniona i c z y ta n a również n a Śląsku i Po­ m orzu. P rócz arty k u łó w fachow ych czasopism o zam ieszczało inform acje z życia tow arzystw , przegląd pism pszczelarskich, korespondencję z czytel­ nikami, rozm aite ciekawostki. Niestety, m im o wysiłków ze stron y polskiej część środowiska nigdy nie u zn ała „Pasieki” za oficjalny organ związkowy, a wręcz była on a bojkotow ana. D rukow ania „Pasieki” zap rzestano praw do­ podobnie w 1914 roku, choć są przesłanki, że n a stą p iło to w 1919 roku35. Biblioteka N arodow a p o d a je jako o s ta tn i vol. 21 w ydany w roku 1917. Tak też twierdzi Karłowicz, pisząc, że „Pasieka” p rze trw a ła aż do zakończenia I wojny światowej36.

35 Z. Kostrzewski, D ziałalność organizacji pszczelarskich w W ielkopolsce, Poznań 1987, s. 83.

R angę oficjalnego organu prasowego Prow incjonalnego Związku Pszcze­ larzy w P oznaniu uzyskało dopiero w ydaw ane w Lesznie od 1907 roku cza­ sopism o niemieckie „Posener B ienenw irt”. Jego pierw szym redak torem był Ludw ig G rabs. „Posener B ienenw irt” zyskał uznanie czytelników. Najlepiej św iadczy o ty m fakt, że przeniesiony w 1919 roku do P ozn an ia ukazywał się przez 33 lata , aż do II w ojny (w lata ch 1938 i 1939 p o d zmienionym ty tu łe m „Unser B ienenw irt”). W piśm ie ty m zamieszczali swe prace rów­ nież Polacy, m .in. G rzegorz Snowadzki, nauczyciel z poznańskiego Soła- cza, znany działacz, a w okresie m iędzyw ojennym red ak to r czasopisma. W lata ch trzydziestych „Posener B ienenw irt” adm inistrow ane było przez W ielkopolski Związek Pszczelarzy. Po śm ierci Snowadzkiego, w 1934 roku redakcję o b ją ł Paw eł Simonis z Szam ocina.

O d num eru 6 z roku 1919 zam ieszczano w „Posener B ienenw irt” obok a r­ tykułów niem ieckich również polskie. N um er 7 /9 z 1919 roku posiadał już obok niem ieckiego ty tu ł równoległy „B artnik W ielkopolski”. Do w spółpracy zaproszony zo stał C hełm iński jako red a k to r stron y polskiej. N a p o czątku 1920 roku, n ak ład em Zw iązku B artników W ielkopolskich, ukazał się pierw­ szy num er autonom icznego ju ż czasopism a „B artnik W ielkopolski”. P ocząt­ kowo „B artnik” zaw ierał w znacznej części m ate ria ły opracow yw ane przez C hełm ińskiego. D ążąc do podniesienia atrakcyjności pism a, zapraszał on do w spó łp racy innych pszczelarzy. Mimo choroby A ugustyn Chełm iński pozo­ staw ał red ak to rem aż do sam ej śm ierci, tj. 29 kw ietnia 1924 roku. „B art­ nik W ielkopolski” ukazyw ał się do rozpoczęcia II w ojny światowej, sta ją c się czasopism em fachowym o wysokim poziom ie m erytorycznym , uznanym w całej Polsce.

Zniszczone przez w ojnę wielkopolskie pszczelarstw o szybko zaczęło się odradzać.

Ju ż 29 listo p ad a 1945 roku zarejestrow any został W ojewódzki Związek Pszczelarzy w Poznaniu.

W m aju 1946 roku z D rukarni św. W ojciecha wyszedł pierwszy zeszyt (num ery 1-5) związkowego organu, m iesięcznika „Pszczelnictwo W spółczes­ ne”. R ed ak to rem został m gr Stefan Stefański. Niestety, w latach 1948-1949 przeprow adzono w Polsce akcję likw idacji związków pszczelarskich. Tym sam ym po zaledwie dwóch lata ch przerw ane zostało w ydaw anie „Pszczel- nictw a W spółczesnego”.

Podczas opracow yw ania dokum entacji sta n u b a d a ń dziedziny czy dyscy­ pliny wiedzy należy wziąć p o d uwagę bieżącą i retrospek ty w n ą informację o piśm iennictw ie krajow ym oraz inform ację o piśm iennictw ie zagranicznym . W artyk ule ty m p o d ję ta zo stała jedynie p ró b a przedstaw ienia stan u biblio­ grafii retrospektyw nej pszczelnictw a w Polsce. W skazane też zostały, n a tle m eto d y bibliografii narodow ej, jej potrzeby. Pierw szoplanowe zadania to: