Kapitał mniejszości w rachunkowości

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 796. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Joanna Toborek-Mazur Katedra Rachunkowości. Kapitał mniejszości w rachunkowości 1. Wprowadzenie Badając zmiany w międzynarodowym prawie bilansowym, można zauważyć znaczną ewolucję w zakresie ujawniania i pomiaru wielu informacji ekonomicznych dostarczanych przez rachunkowość. Rachunkowość, niezależnie od podejścia, prawie w każdej definicji jest uznawana za język biznesu, który umożliwia porozumiewanie się wszystkim uczestnikom życia gospodarczego [Walińska 2006, s. 15]. Jest ona zatem nie tylko „platformą” wzajemnego kontaktowania się podmiotu z otoczeniem, ale także międzynarodowym finansowym „językiem biznesu” [Surdykowska 1999, s. 33]. Należy zaznaczyć, że podstawą systemu rachunkowości jest kapitał, a jego okresowy pomiar dokonywany jest pod kątem jego właścicieli, którzy czerpią informację o tym czy koncentracja, w którą zainwestowali, zostaje zachowana i  ewentualnie powiększana [Teoria rachunkowości..., , s. 39]. Rozwój połączeń i przejmowanie kontroli nad przedsiębiorstwami przez różnorodne grupy właścicieli wpływa na zmiany koncepcji dotyczących prezentacji wielu pozycji sprawozdania finansowego. Jedną z nich jest kapitał mniejszości. To przede wszystkim rozwój spółek giełdowych sprzyja pojawianiu się coraz częściej inwestorów drobnych, stanowiących grupę właścicieli kapitału mniejszości, uczestniczących w procesach koncentracji. Oni, podobnie jak pozostali uczestnicy rynku kapitałowego biorący udział w jego rozwoju, oczekują właściwej informacji generowanej przez system rachunkowości. Domagają się zatem, aby sprawozdania jako produkt rachunkowości zawierały rzetelne dane do oceny decyzji finansowych [Walińska 2006, s. 57]. Należy zaznaczyć, że informacje w nich zawarte powinny być skierowane do wielu użytkowników, w tym do uczestników rynku kapitałowego jako właścicieli kapitału. Sprawozdawczość finansowa jednostek gospodarczych zatem nie tylko powinna być oparta na prawidłowych danych, ale przedstawiona w sposób rzetelny uwzględniać szeroki krąg odbiorców, także właścicieli mniejszościowych..

(2) 48. Joanna Toborek-Mazur. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie zasad ujawniania kapitału mniejszości w sprawozdaniu finansowym jednostek połączonych i powiązanych. W związku z tym zostaną przedstawione teorie podmiotowe rachunkowości. Udziały mniejszości są inaczej ujmowane w sprawozdaniach finansowych sporządzanych na podstawie regulacji krajowych niż międzynarodowych. Odmienność ta wynika między innymi z wpływu różnych koncepcji kapitału własnego na regulacje ustawy o rachunkowości i zawarte w międzynarodowych standardach sprawozdawczości finansowej. Popularność danej koncepcji wpływa także na dalsze kierunki zmian w zakresie ujawniania i wyceny kapitału własnego dla celów sprawozdawczości skonsolidowanej. 2. Kapitał własny w podstawowych teoriach podmiotowych rachunkowości Kapitał to podstawowe źródło finansowania zasobów każdej jednostki gospodarczej, inaczej mówiąc, to zasoby jednostki, które wyróżnia się z punktu widzenia podmiotowego, dlatego teorie kapitału nazywane są teoriami podmiotowymi rachunkowości. Na podstawową zasadę, jaką jest dualizm występujący w nauce rachunkowości, czyli na równanie: aktywa = kapitał, zwrócił uwagę już w XV w. wybitny uczony L. Paciolli (1445–1510), przyjaciel Leonarda da Vinci [Dobija D., Dobija M. 2005, s. 8–9]. Opisał on pomiar wielkości zwanej kapitałem i stał się jednym z prekursorów ukazania tego ważnego dla istnienia nauki rachunkowości paradygmatu. To dualne rozumienie środków ekonomicznych w postaci aktywów rzeczowych, finansowych i pozostałych składników, występujących przykładowo w postaci wartości niematerialnych i prawnych, jest punktem wyjścia do stwierdzenia, że wartość w nich zawarta wpływa na źródła finansowania, którymi są: kapitał własny i kapitał obcy. Na tych informacjach zostały oparte założenia teorii podmiotowych rachunkowości. Według podstawowej teorii, czyli koncepcji podmiotu gospodarczego, przedstawionej równaniem: ΣA = ΣZ + ΣKW (Aktywa = Zobowiązania + Kapitał własny) kapitał jest skoncentrowany w aktywach i zależy od ich wartości. Można stwierdzić, że stanowi on energię tkwiącą w zasobach jednostki gospodarczej [[Dobija D., Dobija M. 2005, s. 11]. Kapitał własny dzieli się na kapitał zainwestowany, czyli wniesiony lub wpłacony przez właścicieli, oraz zysk niepodzielony. Należy jednak pamiętać, że kapitał zainwestowany zawiera również skumulowane zyski nierozdzielone. Powyższe kategorie bilansowe zazwyczaj wykazuje się w wartości księgowej, która jest rezultatem zastosowanych metod wyceny (prezentacji) poszczególnych aktywów i zobowiązań, a w sprawozdaniu finansowym wynikiem złożonych procedur rachunkowości..

(3) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 49. Jak już wspomniano, funkcjonuje przekonanie, że kapitał skoncentrowany jest w aktywach i zależy od ich wartości, dlatego teoria rachunkowości w głównej mierze koncentruje się na odpowiedniej prezentacji tych zasobów, a nie zajmuje się wyceną kapitałów1. Wycena zasobów majątkowych, będących we władaniu jednostki, poprzez równanie równowagi bilansowej musi mieć wpływ na kapitały, które są ich odzwierciedleniem w aspekcie podmiotowym. Takie postępowanie nie uwzględnia prawa właścicieli do przyszłych korzyści, czy też nie rozróżnia się priorytetów, jakie mogą funkcjonować pomiędzy udziałowcami bądź akcjonariuszami przykładowo będącymi posiadaczami akcji uprzywilejowanych. Niekiedy pewne przywileje obejmują także grupę pożyczkodawców (wierzycieli). Prawa własności na gruncie teorii rachunkowości są powiązane z kapitałem, który zgodnie z podstawowym prawem bilansowym obejmuje nie tylko właścicieli, ale również pożyczkodawców, czyli tych, którzy tylko na chwilę zasilają w środki pieniężne daną jednostkę gospodarczą. Oni również poprzez uczestnictwo kapitałowe mają swój udział w aktywach jednostki. Właśnie na prawach własności oparta jest kolejna koncepcja kapitału. Zgodnie z jej założeniami, w jednostce kontynuującej działalność, wypłaty na rzecz właścicieli są uzależnione od osiągniętego wyniku finansowego i najczęściej wyznaczane z odpowiednim wyprzedzeniem. Ich wielkości wyrażane są w stałych kwotach uzależnionych od posiadanego prawa głosu, choć mogą nimi rządzić zupełnie inne kryteria. Dywidendy stają się zobowiązaniami dla emitenta, a dla inwestora należnościami na pewien okres. Przekształcenie równania wyrażającego dualizm zasobów jednostki gospodarczej może spowodować stwierdzenie, że aktywa danej jednostki gospodarczej należą do właściciela, który nimi dysponuje, a zobowiązania powinny być jego obowiązkiem 2. Według niniejszej koncepcji, przychody powodują zwiększenie kapitału własnego, a koszty jego zmniejszenie. Wpływają tym samym na zwiększenie bądź zmniejszenie wartości własności, czyli kapitału własnego. Zysk jako kategoria wynikająca z nadwyżki przychodów nad kosztami powoduje bezpośredni wzrost kapitału właściciela i jest reprezentowany przez wzrost jego majątku. Przestawiona teoria własnościowa nie może mieć zastosowania do odzwierciedlenia rzetelnego i wiernego obrazu korporacyjnych form własności. Jej funkcjonowanie można zauważyć w rachunkowości małej spółki lub przedsiębiorstwie jednoosobowym, gdzie zysk netto danego okresu obrachunkowego dodawany jest do kapitałów właścicieli. Koncerny i inne podobne formy działalności gospodarczej składają się z jednostek posiadających często rozproszony i zróżnicowany akcjonariat. Sprawoz1. Prace badawcze związane z kapitałem intelektualnym prowadzą prof. M. Dobija i D. Dobija.. Przekształcając to równanie można uzyskać: Σ Aktywów – Σ Zobowiązań = Kapitał własny. Stosowana w rachunkowości teoria własnościowa oparta jest na majątku przedsiębiorstwa i jest wykorzystywana do wyceny długoterminowych aktywów finansowych. 2.

(4) Joanna Toborek-Mazur. 50. dania finansowe spółek akcyjnych wskazują na rezydualny zysk, który może być przeznaczony do podziału pomiędzy różnych właścicieli i według odmiennych reguł. Bardziej odpowiednia dla korporacyjnych form własności zwiększających swój potencjał gospodarczy zgodnie z teorią pomnażania kapitału jest koncepcja podmiotu gospodarczego, która zakłada, że przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą istnieje oddzielnie i ma osobowość samą w sobie [Hendriksen, Breda 2003, s. 761]. Rozważania teorii podmiotu gospodarczego mają związek z rozpatrywaniem różnicy pomiędzy zobowiązaniami a kapitałem własnym, a zatem skupiają się na stronie prawej równania równowagi bilansowej. Różnica w rozpatrywaniu kapitału wynika z innego pomiaru jego wartości, w szczególności z uwzględniania jego występowania w różnych postaciach3. W jednostce kontynuującej działalność prawa wierzycieli podlegają ustaleniu niezależnie od innych wycen, a prawa właścicieli (udziałowców lub akcjonariuszy) są mierzone przez korektę zwiększającą początkowo zainwestowane aktywa o wartość rezydualną zysków i podlegają później przeszacowaniu. Według tej teorii prawa właścicieli do otrzymania dywidendy, czy też ich udział w aktywach netto w razie likwidacji przedsiębiorstwa są najważniejsze i przede wszystkim są bardziej ich prawem niż posiadaczy innych szczególnych aktywów. A zatem kładzie się tutaj nacisk przede wszystkim na prawa właścicieli kapitałów własnych. Teoria ta ukierunkowuje rozwój rachunkowości na potrzeby i interesy właścicieli danej jednostki gospodarczej. Zgodnie z jej założeniami, zobowiązania są określonymi obowiązkami jednostki, a aktywa reprezentują prawa przedsiębiorstwa do otrzymania określonych dóbr i usług lub innych korzyści. Ich wycena powinna zatem odzwierciedlać pomiar tych korzyści. Z kolei wynik finansowy, w tym zysk netto przedsiębiorstwa jest wyrażany w kategoriach zmiany w kapitałach własnych, z wyłączeniem deklarowanych dywidend i transakcji kapitałowych pomiędzy właścicielami. Nie jest to jednak potwierdzenie, że zysk netto jest zyskiem akcjonariuszy, jak to przyjmuje teoria własnościowa. W tej koncepcji zysk netto stanowi wynik, jaki uzyskujemy po odliczeniu wszystkich roszczeń, w tym również odsetek od zobowiązań i podatku dochodowego. Jest on zatem tylko wtedy dochodem akcjonariusza, gdy wartość zainwestowanego przez niego kapitału wzrosła. Powyższe koncepcje w znacznym stopniu wpłynęły na kolejne zmiany w międzynarodowym prawie bilansowym, wprowadzając odmienną prezentację pozycji bilansowych, w tym także kapitału mniejszości4. Pamiętać należy, że na jego W rachunkowości spółek akcyjnych tworzone są kapitały rezerwowe, kapitały zapasowe, kapitał z aktualizacji wyceny i inne zgodnie z polityką bilansową danej jednostki gospodarczej. 3. 4 Nie są to jedyne teorie podmiotowe rachunkowości. W literaturze funkcjonują ponadto: teoria rezydualnych praw własności, teoria przedsiębiorstwa, teoria funduszowa. Stanowią one rozwinięcie podstawowych założeń koncepcji własnościowej lub podmiotu dominującego..

(5) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 51. wartość ma wpływ wycena aktywów, która coraz częściej jest wyrażana w wartości godziwej. Tym samym można zaobserwować dalsze odchodzenie od wyceny według kosztu historycznego. 3. Wpływ teorii kapitału na skonsolidowaną sprawozdawczość finansową Celem skonsolidowanych sprawozdań finansowych jest zaspokojenie potrzeb informacyjnych wielu odbiorców, którzy zainteresowani są pozycją finansową, dokonaniami i zmianami w sytuacji majątkowej grupy kapitałowej. Grupa jednostek gospodarczych stanowi całość gospodarczą, a przez pryzmat skonsolidowanego sprawozdania finansowego traktowana jest jako jeden podmiot rachunkowości. Konsolidacja to połączenie jednostkowych sprawozdań finansowych, w rezultacie którego wynikowe sprawozdanie opisuje nową firmę powstałą przez połączenie firmy nabywanej i nabywającej [Ross, Westerfield, Jordan 1993, s. 459]. Aby jednak określić zakres informacji, które powinny zostać ujęte w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym takiego podmiotu, konieczne staje się udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: dla kogo mają być przeznaczone informacje zawarte w sprawozdaniach finansowych poszczególnych podmiotów wchodzących w skład grupy kapitałowej oraz jaki jest cel dostarczania tych informacji użytkownikom. Powstaje w związku z tym problem, który dotyczy zakresu prezentacji majątku netto jednostki zależnej. Należy zastanowić się nad tym, czy i w jaki sposób sprawozdanie grupy kapitałowej powinno uwzględniać tylko prawa wszystkich udziałowców grupy do majątku netto jednostki zależnej. A jeżeli tak, to czy prezentować go w całości, uwzględniając przy tym prawo udziałowców mniejszościowych spoza grupy. Te kontrowersyjne pytania stały się przedmiotem zainteresowań teoretyków rachunkowości, którzy na bazie podmiotowych teorii rachunkowości stworzyli koncepcję sprawozdawczości skonsolidowanej. Obie omówione teorie zwracają uwagę na podmiot gospodarczy i to on stał się centrum zainteresowania rachunkowości oraz celów sprawozdawczości finansowej. Oznacza to, że nie tylko właściciele kapitałów własnych, ale wszyscy właściciele podmiotu są jedyną grupą, dla której rachunkowość w podmiocie jest tworzona oraz sporządzane są sprawozdania finansowe. Zasadnicza różnica między teorią własnościową i teorią podmiotu gospodarczego dotyczy innego rozpatrywania prawnej strony bilansu, w tym także i innego spojrzenia na zysk netto. Ze względu na ten ostatni fakt teoria podmiotu gospodarczego jest wykorzystywana tam, gdzie występują różne grupy beneficjentów wyniku finansowego [Schroeder, Clark, McCullers 1991, s. 532]. W literaturze wymieniane są koncepcje sprawozdawczości skonsolidowanej oparte na właścicielach kapitałów oraz na właścicielach podmiotów (jednostek) grupy kapitałowej..

(6) 52. Joanna Toborek-Mazur. Obie wiele przejęły z omówionych koncepcji: własnościowej i podmiotu gospodarczego. Ze względu na ujęcie udziałów mniejszościowych w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym wyróżnić można trzy koncepcje sprawozdawczości skonsolidowanej: – koncepcję podmiotu dominującego, opartą na właścicielach grupy kapitałowej, – koncepcję jednostki gospodarczej, opartą na właścicielach podmiotów grupy kapitałowej, – koncepcję własnościową, opartą na właścicielach kapitałów z punktu widzenia grupy kapitałowej. Koncepcja podmiotu dominującego (parent company concept) zakłada, że sprawozdanie finansowe sporządzane jest przede wszystkim dla akcjonariuszy podmiotu dominującego. Według tej koncepcji jednostka dominująca, sprawując kontrolę nad jednostką zależną, posiada prawo do dysponowania całym jej majątkiem. Oznacza to, że w sprawozdaniu finansowym powinien być ujęty cały majątek jednostki zależnej, a nie tylko ta część, do której ma prawo jednostka dominująca. Zgodnie z tą koncepcją, posiadacze mniejszościowego pakietu akcji nie są istotni z punktu widzenia grupy, a ich udział w aktywach netto i wyniku finansowym jednostki, której akcje posiadają, jest określony w postaci jednostkowej pozycji zarówno w bilansie, jak i w rachunku zysków i strat. Udziały mniejszości, chociaż stanowią integralną część sprawozdania finansowego, to jednak traktowane są jako element uzupełniający źródła finansowania majątku jednostki zależnej [Ignatowski, Marcinkowska, Marcinkowski 1995, s. 130]. Wycenione są one według wartości historycznej i ukazane w pasywach bilansu. Koncepcja podmiotu dominującego została przyjęta przy sporządzaniu skonsolidowanych sprawozdań finansowych holdingów brytyjskich i amerykańskich [Nobes, Parker 1991, s. 285]. Z kolei koncepcja jednostki gospodarczej (entity concept) zakłada jedność wszystkich jednostek tworzących grupę kapitałową, dając tym samym równe uprawnienia posiadaczom akcji, zarówno większościowym, jak i mniejszościowym do informacji finansowych prezentowanych w sprawozdaniu skonsolidowanym. Tak więc udziałowiec mniejszościowy ma takie samo prawo do majątku jednostki zależnej, jak udziałowiec większościowy, który zgodnie z koncepcją podmiotu gospodarczego wyceniany jest według wartości rynkowej. Powstała różnica między wartością rynkową a historyczną majątku netto rozliczana jest proporcjonalnie pomiędzy udziałowców większościowych i mniejszościowych. Zatem w skonsolidowanym bilansie ukazane jest prawo tych dwóch grup udziałowców do majątku netto jednostki zależnej w postaci kapitału własnego tego podmiotu. Ten pogląd dotyczący sprawozdawczości grupy kapitałowej jest szczególnie akceptowany przez takich użytkowników sprawozdań, jak: pracownicy czy zarząd. Ta koncepcja jest wykorzystywana w wypadku fuzji przedsiębiorstw, a obecnie już w nowych MSSF..

(7) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 53. Koncepcja własnościowa (prioprietory koncept) kładzie nacisk na prawo własności posiadacza akcji. Zgodnie z nią postrzegamy grupę kapitałową przez pryzmat głównego właściciela podmiotów wchodzących w jej skład. Koncepcja ta swym zasięgiem obejmuje również takie sytuacje: gdy udziałowiec posiada znaczący wpływ na daną jednostkę bez jej podporządkowania, gdy spółka (przedsiębiorstwo) należy do kilku grup bądź należy tylko częściowo do jednej grupy. W związku z tym, że przyjmuje się podejście do grupy jednostek poprzez podstawowego właściciela podmiotów tworzących grupę kapitałową, udziałowcy mniejszości nie są ujmowani w jej kapitale własnym. Na tej koncepcji została oparta metoda konsolidacji proporcjonalnej, która nie ujawnia kapitałów mniejszości. Sposób podejścia każdej z trzech omówionych koncepcji konsolidacji do udziałów mniejszościowych w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym przedstawia rys. 1. 1) koncepcja podmiotu dominującego. 2) koncepcja jednostki gospodarczej. 3) koncepcja własnościowa. udziały większości. udziały mniejszości. Rys 1. Podejście rachunkowości do udziałów mniejszości w różnych koncepcjach sprawozdawczości grupy. Źródło: opracowano na podstawie: [Taylor 1987, s. 8] oraz [Ignatowski, Jarugowa 1995, s. 7].. Jak wynika z rys. 1, w koncepcji podmiotu dominującego udziały mniejszości prezentuje się w sprawozdaniu skonsolidowanym jako kapitały nie należące do grupy kapitałowej. Z kolei koncepcja podmiotu gospodarczego traktuje je jako składową kapitału własnego. Zgodnie z koncepcją własnościową, w sprawozdaniu skonsolidowanym w ogóle nie wykazuje się kapitałów mniejszości..

(8) 54. Joanna Toborek-Mazur. Kontynuując rozważania, należy stwierdzić, że zarówno koncepcja podmiotu gospodarczego, jak i koncepcja własnościowa wpłynęły na tworzenie informacji poprzez sprawozdawczość skonsolidowaną. Podstawowa w tym zakresie jest teoria podmiotu gospodarczego, która ma wpływ na rachunkowość podmiotów zorganizowanych w formie spółek kapitałowych. Zwolennicy tej teorii zauważyli, że obok akcjonariuszy spółki dominującej istnieją udziałowcy mniejszościowi, traktowani jako odrębna grupa. Wtedy też możliwy jest podział zysku pomiędzy różnych beneficjentów. Właściciele kapitałów własnych jako właściciele podmiotu są grupą, dla której funkcjonuje rachunkowość w danej jednostce oraz sporządzane jest sprawozdanie finansowe. Powstający zysk na transakcjach realizowanych przez podmiot jest własnością tego podmiotu i przypisany jest udziałowcom w przypadającej na nich części w chwili podziału zysku w postaci dywidend czy udziału w zysku. Stosując założenia tej koncepcji, zwraca się uwagę na rozliczanie się z kosztów z właścicielami i innymi wierzycielami przedsiębiorstwa, dlatego wycena aktywów w wartościach bieżących nie jest tak istotna. Teoria ta stała się podstawą „ram konceptualnych” sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych zatwierdzonych przez Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości [Walińska 2006, s. 53]. 4. Zmiany w zakresie prezentacji i wyceny udziałów mniejszości w krajowym i międzynarodowym prawie bilansowym Jak już wspomniano, problematyka właściwego przedstawienia wartości kapitałów własnych najczęściej pojawia się w wypadkach połączeń jednostek gospodarczych lub sprawozdawczości grup kapitałowych. Tematyka połączeń jednostek gospodarczych, jak również niektóre zagadnienia związane z konsolidacją sprawozdań finansowych, zostały w ostatnim okresie zmienione poprzez wprowadzenie regulacji w nowym MSSF 3 „Połączenia jednostek gospodarczych” oraz modyfikacji MSR 27 „Skonsolidowane i jednostkowe sprawozdania finansowe”. Oba standardy w wielu kwestiach są ze sobą spójne, co można zauważyć, studiując MSR 27, w którym znajduje się wiele odwołań do regulacji zawartych w nowym MSSF 3, wprowadzającym metodę nabycia, jako jedyną dla prezentacji i rozliczania połączenia jednostek. Podstawową teorią, na której były oparte wcześniejsze regulacje dotyczące sprawozdawczości grup kapitałowych, jest koncepcja podmiotu dominującego [Taylor 1987, s. 83]. Przyjmuje ona dominację podmiotu kontrolującego spółki zależne, co jednak nie oznacza, że wszystkie udziały znajdują się w jego posiadaniu. Zatem część udziałów bezpośrednio znajduje się poza własnością podmiotu dominującego. Mogą one stanowić własność podmiotów zależnych i poprzez.

(9) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 55. zależności pośrednie wpływać na konsolidację. A zatem kapitały mniejszości są wykazywane w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym jako część aktywów netto jednostek zależnych, których dane obejmowane są metodą pełną w sytuacji, gdy udział jednostki dominującej jest mniejszy niż 100% [Ignatowski 2003]. W związku z tym, że udziałowcy mniejszościowi nie są istotni z punktu widzenia grupy, ale występują łącznie ze swoimi roszczeniami z udziałowcami grupy, to ujmuje się je jako pozycję pośrednią między kapitałami własnymi a kapitałami obcymi. Na tej koncepcji oparte są regulacje dotyczące konsolidacji pełnej w polskiej ustawie o rachunkowości. Nawiązując do międzynarodowego prawa bilansowego, należy zauważyć, że znaczne przemiany zaszły w zmianach interpretacji kapitału własnego, a właściwie jego części składającej się z akcjonariatu mniejszościowego. Te zmiany zostały wywołane zupełnie innym spojrzeniem na sprawozdawczość skonsolidowaną i odejściem od koncepcji podmiotu dominującego. Zastosowana obecnie koncepcja podmiotu gospodarczego traktuje sumę konsolidowanych aktywów, zobowiązań, rezerw i kapitałów własnych, jako wartość charakteryzującą przedstawiany podmiot gospodarczy, składający się z wszystkich jednostek wchodzących w skład grupy. Przewodnią zasadą technik sporządzania skonsolidowanego sprawozdania finansowego jest eliminacja wszystkich potwierdzonych transakcji wewnątrz grupy. Zwraca się ponadto uwagę na równe traktowanie udziałowców grupy, jak i spoza grupy. W związku z tym, udziały mniejszości traktowane są na równorzędnej pozycji z udziałowcami sprawującymi kontrolę. Zasady pomiaru i ujawniania kapitałów mniejszości powinny więc być takie same, jakie stosuje się do udziałowców większościowych. Oznacza to, że udziałowcy mniejszościowi wraz z pozyskaniem części udziałów w podmiocie zależnym przez podmiot dominujący nabywają prawa do powstałej wartości firmy (jeśli taka wystąpi), ustalanej przez grupę. W odróżnieniu od wcześniejszych koncepcji konsolidacji sprawozdań finansowych, udziały mniejszościowe powinny być zaprezentowane w ramach struktury kapitałów własnych, takiej, jak ma to miejsce w wypadku udziałów większościowych. Wprowadzenie MSSF 3 i aktualizacja MSR 27 spowodowało ewolucyjne zmiany w prezentacji połączeń spółek i konsolidacji jednostek powiązanych. Między innymi wymaga się, aby w obu wypadkach jednostki stosowały ujednolicone zasady rachunkowości w odniesieniu do podobnych transakcji i zdarzeń następujących w zbliżonych okolicznościach. Udziały mniejszości jednostka powinna wykazywać w skonsolidowanym bilansie w ramach kapitału własnego, oddzielnie od kapitału własnego jednostki dominującej. Dotychczas MSR 27 wykluczał ich prezentację w ramach zobowiązań, chociaż nie wymagał też prezentacji w ramach kapitału własnego. Poprzednia wersja standardu zawierała zapis (par. 26), zgodnie z którym udziały mniejszości w skon-.

(10) 56. Joanna Toborek-Mazur. solidowanym bilansie powinny być ujęte oddzielnie od zobowiązań i kapitału własnego jednostki dominującej. Udziały mniejszości mają również wpływ na ustaloną wartość firmy w połączonych jednostkach. MSSF 3 wymaga, aby nabywca wykazywał udziały mniejszości w wartości firmy. Taka sytuacja ma wpływ na sprawozdanie finansowe wtedy, gdy nabycie nie obejmuje 100% udziału w nowej jednostce zależnej. Nabywca powinien dodatkowo wykazywać w rachunku zysków i strat aktualny zysk lub stratę na transakcji połączenia w wypadku etapowego obejmowania kontroli. W proponowanych zmianach do MSSF 3 wszystkie koszty transakcji połączenia powinny obciążać rachunek zysków i strat. Także późniejsze zmiany wartości godziwej, dotyczące warunkowej zapłaty, powinny być ujmowane jako element kształtujący wielkość kosztów bądź przychodów. Zgodnie z nowymi regulacjami, udziały mniejszości powinny być prezentowane w ramach kapitałów własnych jednostki, tym samym postanowiono, że udziały mniejszości nie mogą być utożsamiane ze zobowiązaniami grupy kapitałowej. Zgodnie z MSR 27 udziały mniejszości stanowią tę część zysku lub straty oraz wyników netto uzyskanych z działalności oraz aktywów netto jednostki zależnej, które można przyporządkować do udziałów kapitałowych nie należących (bezpośrednio lub pośrednio przez jednostki zależne) do jednostki dominującej. Występowanie udziałów mniejszości w aktywach netto jednostki zależnej nie wpływa na powstanie bieżącego zobowiązania grupy kapitałowej, których uregulowanie spowodowałoby wypływ z grupy kapitałowej korzyści ekonomicznych. Stanowią one bowiem pozostały udział w aktywach netto jednostek zależnych znajdujący się w posiadaniu niektórych udziałowców (akcjonariuszy) jednostek zależnych w danej grupie kapitałowej. Należy zaznaczyć, że nowa kwalifikacja udziałów mniejszości jest w pełni zgodna z definicją kapitału własnego (par. 49c założeń koncepcyjnych), który ustala, że kapitał własny jest udziałem pozostałym w aktywach jednostki po odjęciu wszystkich zobowiązań [Międzynarodowe standardy..., 2005, s. 1335]. Takie rozwiązanie ma zapewnić lepszą porównywalność niż w wypadku prezentacji udziałów mniejszości w skonsolidowanym bilansie, jako części zobowiązań lub kapitału własnego. Ponadto w pełni jest ono zgodne z założeniami koncepcyjnymi standardów, a właściwie z wprowadzonymi w nich definicjami kapitałów własnych i zobowiązań. Ich ujmowanie i wycena w sprawozdaniu finansowym zostały uregulowane w MSSF 3, zgodnie z którym, rozliczając połączenie, należy ująć w wartości firmy całą wartość godziwą nabytej jednostki gospodarczej włącznie z udziałami mniejszościowymi. Wartość godziwa nabytej jednostki powinna opierać się na formie zapłaty uiszczonej przez nabywcę. W kolejnym etapie nabywca będzie musiał ustalić, czy występuje premia z tytułu pozyskania kontroli i czy występują okoliczności wpływające na ustalenia wartości godziwej. Zgodnie z MSSF 3 i MSR 27 całość powstałych różnic z wyceny.

(11) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 57. aktywów netto przejętej jednostki należy rozdzielić pomiędzy udziałowców i przypisać do udziałów mniejszościowych według ich wyceny w wartościach godziwych. Na kolejną wartość tych udziałów wpływają wszelkie aktualizacje składników majątkowych. Jak można zauważyć, problem związany z wyceną według wartości godziwej został dodatkowo rozszerzony o udziały mniejszości. Wystąpienie takich udziałów w procesach połączeń skutkuje ich uwzględnieniem w ustalanej wartości firmy, a następnie jako goodwill powinny podlegać weryfikacji, która oparta jest na wynikach przeprowadzanych testów na trwałą utratę wartości zgodnie z MSR 36. Nowe regulacje w zakresie skonsolidowanej sprawozdawczości finansowej opierają się na postrzeganiu jednostki jako całości, a zatem nie uwzględnia się, tak jak dotychczas, przede wszystkim interesów podmiotu dominującego. Należy jednak zaznaczyć, że chociaż teoria podmiotu dominującego stosowana jest obecnie w polskim systemie rachunkowości, to emitenci papierów wartościowych, jako uczestnicy rynku kapitałowego, przedstawiają informację zgodnie z regulacjami międzynarodowego prawa bilansowego [Ustawa z 29 września 1994, art. 55]. 5. Krytyczna ocena kierunków zmian w zakresie koncepcji grupy kapitałowej Analizując niniejsze regulacje, można zauważyć, że na gruncie ujmowania i wyceny udziałów mniejszości ścierają się dwa poglądy: pierwszy uwzględniający jednostkę dominującą, natomiast drugi – podmiot gospodarczy. Obecnie trwają dyskusje nad tym kierunkiem zmian. Wielu praktyków uważa, że należy ustalić: kto jest najważniejszym odbiorcą prezentowanych informacji. a także komu niniejsze informacje mają być dostarczane? Między innymi Pan Yamada „w zdaniach odrębnych w MSSF” stwierdza, że nad zmianą klasyfikacji udziałów mniejszości należy się zastanowić, gdyż wywołuje ona poważne konsekwencje mające wpływ na sprawozdanie finansowe w wypadku stopniowego obejmowania kontroli przez jednostkę dominującą. Zgadza się on z tym, że udziały mniejszości nie są zgodne z definicją zobowiązania określoną w założeniach koncepcyjnych sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych, a dotychczasowy wymóg ich prezentacji oddzielnie od zobowiązań i kapitału własnego uznaje za niepożądane rozwiązanie. Jednak uważa, że decyzja wprowadzająca nowy sposób ujmowania kapitałów mniejszości „nie jest pożądanym rozwiązaniem” [Międzynarodowe standardy..., 2005, s. 1337]. Zwolennikiem koncepcji dbającej o interesy podmiotu dominującego jest T. Good, prezes Accounting Advocacy w brytyjskim Society of Investment Professionals, który uważa, że właściciele udziałów kapitałowych jednostki dominującej powinni znajdować się na szczycie sprawozdawczości finansowej, a podejście.

(12) 58. Joanna Toborek-Mazur. z punktu widzenia podmiotu gospodarczego do sprawozdawczości jednostek połączonych i powiązanych z gruntu jest błędne. Także model amerykański w zakresie umieszczenia w bilansie pełnej wartości godziwej przedsiębiorstwa budzi wątpliwości. Ujawnione informacje mogą być bowiem mało przejrzyste. Jego zdaniem, istotne jest przedstawienie, ile wynosi wartość udziału mniejszości w majątku rzeczowym oraz wartościach niematerialnych i wartości firmy. Wpływ tych udziałów na ustaloną wartość firmy stanowi zaciemnioną i nieprecyzyjną informację dla inwestorów [Propozycje dotyczące..., 2005]. Kontynuując rozważania, można stwierdzić, że stosowanie w sprawozdawczości jednostek połączonych i powiązanych koncepcji podmiotu gospodarczego budzi wiele kontrowersji wśród praktyków, dla których nowa klasyfikacja udziałów mniejszości i ujęcie ich w wartości firmy wiąże się z zachwianiem hierarchii w sprawozdawczości finansowej. Jednakże konieczność tych zmian podyktowała grupa podstawowych użytkowników sprawozdań finansowych, jaką są obecni i przyszli inwestorzy. Początkowe ujęcie nabytej jednostki gospodarczej według wartości godziwej zdecydowanie wpływa na jakość informacji zawartej w sprawozdaniu finansowym, w którym znajdują się udziały mniejszości. Rozwiązania MSSF 3 nie tylko nakazują wykazywanie tych udziałów w wartości firmy, ale dodatkowo należy przestawić aktualny zysk lub stratę w wypadku etapowego ujmowania kontroli. Przedstawione zmiany nie tylko oznaczają „ubruttowienie” bilansu, ale także konieczność ustalania zmian w wartości udziałowców mniejszościowych i ich wpływu na ustaloną wcześniej wartość firmy. W praktyce pomiar kapitału i jego właściwa prezentacja umożliwiają rozwój rynku i stają się podstawą do oceny gospodarowania w jednostkach, co z kolei skutkuje zaangażowaniem nowych środków gospodarczych. Potrzebny jest zatem znaczny obiektywizm i wsłuchiwanie się w poglądy praktyków i teoretyków, co przyczyni się do wytyczenia właściwego kierunku zmian w sprawozdawczości finansowej, które pozwolą na poprawę przejrzystości prezentowanej informacji. Umożliwi to osiągnięcie poziomu wiarygodności, na jaki czekają właściciele (akcjonariusze), potencjalni inwestorzy i pozostali uczestnicy rynku finansowego, a w grupach kapitałowych stworzy podstawy ładu korporacyjnego. Zbudowanie z kolei relacji opartych na zaufaniu między podmiotami rynku kapitałowego pozwoli jednostkom gospodarczym na pozyskiwanie nowych funduszy, które są niezbędne dla ich rozwoju. Kolejne propozycje, o których warto wspomnieć, spowodują, że sprawozdanie finansowe będzie zawierało mniej informacji na temat transakcji z  udziałowcami mniejszościowymi, co na pewno przyczyni się do ochrony ich interesów. Niniejsze informacje należałoby wykazać w informacji dodatkowej, która nie jest publikowana..

(13) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 59. 6. Udziały mniejszości w kolejnych propozycjach zmian Kontynuując rozważania, należy wspomnieć o interesujących propozycjach w zakresie wyceny udziałów mniejszości, jakie zostały opracowane w drugiej fazie zmian modelu rachunkowości połączeń gospodarczych. Dotychczasowe rozwiązania obowiązujące w większości spółek, traktują transakcje pomiędzy spółką dominującą a jednostkami posiadającymi udziały mniejszości w taki sposób, jak operacje z jednostkami niepowiązanymi. Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (RMSR) proponuje, aby traktować transakcje z udziałowcami mniejszościowymi, podobnie jak z pozostałymi właścicielami. Zgodnie z tym, nabycie udziału mniejszościowego spowoduje zmniejszenie kapitału własnego, a więc nie będzie ustalany w sposób tradycyjny wynik ze sprzedaży. Wynik osiągnięty na tych operacjach nie spowoduje powstania straty ani zysku, chyba że prowadzi do utraty kontroli. Nie będzie zatem wpływał na rachunek zysków i strat, a będzie ujmowany jak transakcja zawierana z właścicielami kapitału, którzy posiadają prawa wynikające z własności do tego kapitału. Rezultaty takich transakcji nie wpływałyby na zmiany wartości bilansowych aktywów ani zobowiązań, a różnice pomiędzy wartością godziwą zapłaty dokonanej za nabycie a wielkością, o jaką zmienią się udziały mniejszości, zostanie odniesiona bezpośrednio na kapitał własny. Tym samym zostanie ona przypisana właścicielom tego kapitału. Należy zaznaczyć, że wielkość ta może spowodować zmniejszenie bądź zwiększenie kapitału własnego. Wstępny projekt nie wyznacza, jaką pozycję kapitału własnego należy obciążyć lub uznać. Może to być zarówno pozycja dodatkowej wpłaty na poczet kapitału własnego, jak i „kapitał rezerwowy z konsolidacji” [Deloitte 2006]. Omawiane propozycje zdecydowanie wynikają z założeń przestawionej teorii podmiotu gospodarczego. Zwolennicy tej teorii uważają, że udziały mniejszości nie stanowią zobowiązania jednostki gospodarczej i należy je ujmować w ramach kapitału własnego. Udział mniejszości jest resztkowym udziałem w aktywach netto jednostki zależnej, a zatem z tytułu zmian w udziałach mniejszości nie powinno się wykazywać ani zysku ani straty. Kolejne proponowane zmiany w MSSF są równie ciekawe i kontrowersyjne. Kosztów bezpośrednich połączenia jednostek nie będzie zaliczać się w koszty nabycia, lecz będą one odnoszone w ciężar wyniku finansowego w miarę ich ponoszenia. Propozycje obejmują także zmiany w terminologii, gdyż w miejsce udziałów mniejszości zaproponowano termin „udziały nie zapewniające kontroli” (non-controlling interest). Jest to potwierdzenie aktualnego modelu, zgodnie z którym stały się one integralną częścią udziałów właścicielskich w grupie prezentowanej za pomocą sprawozdania finansowego. W wypadku połączenia jednostek gospodarczych, w którym jednostka przejmująca nabywa mniej niż 100% udziałów w kapitale przejmowanego podmiotu, należy ustalić wartość firmy, jako różnicę pomiędzy wartością godziwą całej jednostki a warto-.

(14) 60. Joanna Toborek-Mazur. ścią godziwą dających się wyodrębnić przyjętych aktywów i zobowiązań [Deloitte 2006, s. 51]. 7. Podsumowanie Obecnie obserwuje się wyraźne odejście od koncepcji jednostki dominującej. Świadczą o tym nowe, proponowane regulacje w MSSF. Kolejne zmiany w międzynarodowym prawie bilansowym mają zapewnić przejrzystość transakcji związanych konsolidacją, a także przyczynić się do ochrony praw udziałowców mniejszościowych, uczestniczących w procesach połączeń i przejęć. Pojawiają się poglądy głoszone zarówno przez praktyków, jak i teoretyków, że niekiedy te nowe rozwiązania mogą być wykorzystywane w celu omijania odpowiedzialności za wcześniejsze zobowiązania udziałowców łączących się spółek. Mimo że dotychczasowe zmiany nie zostały uwzględnione w polskim prawie bilansowym, to już trwają dyskusje nad kolejnymi propozycjami ujęcia i rozliczania udziałów mniejszości. Między innymi udziały mniejszości zastąpiono terminem „udziały nie zapewniające kontroli” (non-controlling interest) oraz zaproponowano odmienny sposób ujmowania różnic powstałych w wyniku transakcji z tymi udziałowcami. Wstępnie bowiem określono, że w momencie gdy udział jednostki dominującej wzrasta, różnica pomiędzy płatnością dokonaną na rzecz udziałowców mniejszościowych a wartością bilansową udziału będzie ujmowana w ramach kapitału własnego. Taka propozycja znacznie się różni od obecnie obowiązującej procedury, zgodnie z którą powstała w wyniku tej transakcji różnica ma wpływ na zmianę salda wartości firmy. W przypadku odwrotnym, gdy udział jednostki dominującej maleje, ale pomimo to wciąż zachowuje ona kontrolę, różnica pomiędzy otrzymaną przez jednostkę dominującą płatnością a wartością bilansową przekazanego udziału jest odnoszona na rachunek zysków i strat jako element rozpoznawalnego zysku lub zrealizowanej straty na sprzedaży. Dalsze zmiany przewidziane w propozycjach do II etapu regulacji obejmujących połączenia wskazują, że wynik sprzedaży udziałów mniejszości powinien wpływać na wartość kapitału własnego. Niniejsze propozycje, które opierają się na znanej w teorii rachunkowości koncepcji podmiotu gospodarczego, zmierzają w kierunku udoskonalenia praktyki. Jednak odrzucenie koncepcji podmiotu dominującego budzi kontrowersje i wiele proponowanych zmian nie znajduje poparcia wśród praktyków rachunkowości. Wprawdzie akceptują oni fakt, że rachunkowość oparta na koszcie historycznym nie jest już właściwa, ponieważ zmienił się charakter transakcji. Mimo że nowe ujęcie aktywów netto w sprawozdaniu jednostek połączonych uznają za doskonalenie zasad wyceny, to zwracają uwagę, że przyjęte procedury mogą się przyczynić do zaciemniania obrazu jednostki. Ich zdaniem, nowe ujęcie udziałów mniejszości.

(15) Kapitał mniejszości w rachunkowości. 61. wpływa na zachwianie istniejącej hierarchii w ramach grupy kapitałowej. Na razie jednak nie można oczekiwać szybkiego przyjęcia tych zmian, chociaż popiera je znaczna grupa uczestników rynku kapitałowego stanowiących o  jego rozwoju. Grupa udziałowców mniejszościowych oczekuje na taką formę sprawozdawczości, która rzetelnie i wiarygodnie ujmować będzie ich prawa własności i udział w kapitale własnym jednostki gospodarczej. Literatura Deloitte [2006], Połączenia jednostek gospodarczych, Przewodnik po MSSF 3, Biblioteka Prawna „Rzeczypospolitej”. Dobija D., Dobija M. [2005], O istnieniu i prawach kapitału, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, MBA 1, Warszawa. Dobija D., Dobija M. [2003], O naturze kapitału, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, SKwP, nr 17. Hendriksen E., Breda M. [2002], Teoria rachunkowości, PWN, Warszawa. Ignatowski R., Marcinkowska M., Marcinkowski J. [1995], Sprawozdawczość finansowa firm w 1995 roku, ODDK, Gdańsk. Ignatowski R., Jarugowa A. [1995], Koncepcje konsolidacji sprawozdań finansowych, „Expert”, nr 1–2. Ignatowski R. [2003], Niektóre problemy sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych, „Rachunkowość”, nr 8. Taylor P.A. [1987], Consolidated Financial Statements, Concepts, Issues and Techniques, Paul Chapman Publishing, London. Maners T.S. [1988], Introduction to Corporate Finance, Baylon University, McGraw-Hill. Międzynarodowe standardy sprawozdawczości finansowej [2005], t. 1, 2; IASB, SKwP, Warszawa. Nobes Ch., Parker R. [1991], Comparative International Accounting, Philip Allan Publ. Ltd, London. Propozycje dotyczące połączeń jednostek gospodarczych jako zagrożenie dla sensu sprawozdawczości finansowej [2005], Aktualności MSSF 34, PricewaterhouseCoopers październik. Ross S.A., Westerfield R.W., Jordan B.D. [1993], Fundamentals of Corporate Finance, Rrwin. Schroeder R.G., Clark M., McCullers L.D. [1991], Accounting Theory: Text and Readings, John Wiley&Sons Inc. Surdykowska S.T. [1999], Rachunkowość międzynarodowa, Zakamycze. Taylor P.A. [1987], Consolidated Financial Statements: Concepts, Issues and Techniques, Paul Chapman Publishing Ltd, London. Teoria rachunkowości w zarysie [2005], red. M. Dobija, Wydawnictwo AE w Krakowie Kraków. Walińska E. [2006], Międzynarodowe standardy rachunkowości, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j., Dz.U. z 2002 r., nr 76, poz. 694 z późn. zm.)..

(16) 62. Joanna Toborek-Mazur. Equity Capital in Accounting Capital constitutes an entity’s resources that are distinguished in subject terms. In accounting, capital theory is called subject theory. In this article, the author presents the principles of disclosure of minority equity in the financial statements of combined and associated entities. She presents the concept of equity capital and its influence on consolidated reporting. The combination of business entities and certain issues related to the consolidation of financial statements have recently changed due to the implementation of IFRS 3 “Business Combinations” and modification of IAS 27 “Consolidated and Separated Financial Statements”. These changes concern the presentation and evaluation of minority interests as part of a capital group’s equity capital. Regulations require that acquirers disclose minority interests in good faith and debit them as costs in profit and loss accounts. The presentation of other interest value in a combined entity’s statements is based on the parent company concept, well-known in accounting theory. The next changes focus on developing financial markets and rejecting the consolidation concept based on parent companies..

(17)