Krytyka etatyzmu w ujęciu ekonomistów Szkoły Krakowskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 844. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Aleksandra Lityńska Katedra Historii Myśli Ekonomicznej. Krytyka etatyzmu w ujęciu ekonomistów Szkoły Krakowskiej 1. Wstęp Wśród ekonomistów polskich okresu międzywojennego toczyły się ożywione dyskusje i polemiki na temat etatyzmu. Kwestia prowadzenia przez państwo działalności gospodarczej za pomocą przedsiębiorstw państwowych podzieliła ekonomistów na tych, którzy kwestionują potrzebę tego rodzaju polityki w imię liberalizmu i na tych, którzy uważają ją za niezbędną w ramach polityki interwencyjnej państwa. Spór o etatyzm w latach 1918–1939 był wynikiem potrzeb i problemów nurtujących gospodarkę Polski po odzyskaniu niepodległości. Zacofanie gospodarcze kraju, odziedziczone po 123 latach niewoli, zniszczenia wojenne związane z I wojną światową wskazywały konieczność odbudowy i rozbudowy gospodarki polskiej. Wymagało to określenia zadań i środków polityki gospodarczej państwa oraz ich teoretycznego uzasadnienia. Dyskusje na temat etatyzmu były ważnym elementem poszukiwań nowych rozwiązań w zakresie polityki antykryzysowej i interwencyjnej państwa w warunkach rozwoju struktur państwowo-monopolistycznych. Istotną rolę w polemikach o roli etatyzmu odegrała Szkoła Krakowska. 2. Rozwój etatyzmu w latach 1918–1939 W procesie rozwoju etatyzmu w Polsce Odrodzonej można wyodrębnić kilka charakterystycznych etapów: – 1918–1921 etatyzm wojenny, – 1921–1923 likwidacja etatyzmu wojennego,. zeszyt_844.indb 115. 26-08-11 8:57:25.

(2) 116. Aleksandra Lityńska. – 1923–1925 etatyzm okresu stabilizacji pieniądza, – 1925–1929 etatyzm okresu ożywienia gospodarczego, – 1929–1936 etatyzm okresu kryzysu, – 1936–1939 etatyzm związany z rozwojem przemysłu zbrojeniowego. W latach 1918–1921 w okresie odbudowy i rozbudowy życia gospodarczego dominowały wyraźnie tendencje etatystyczne. Etatyzm był wówczas popierany przez sfery prywatne, które nie chciały angażować własnych środków w uruchamianie przedsiębiorstw i instytucji prowadzących działalność gospodarczą, zarówno przejętych po zaborcach, jak i związanych z rozbudową przemysłu zbrojeniowego. Państwo przejęło także monopole, w dużej mierze produkcyjne, m.in.: spirytusowy, solny, tytoniowy. Gospodarkę państwową umocniło przejęcie wielu banków i ich przekształcenia. W 1919 r. powstał Bank Polski Rolny (późniejszy Państwowy Bank Rolny) i Pocztowa Kasa Oszczędnościowa. Przejęto Galicyjski Bank Krajowy we Lwowie, przekształcając go w Państwowy Bank Krajowy w Warszawie oraz Galicyjski Wojenny Zakład Kredytowy, przekształcając go w Państwowy Bank Odbudowy w Warszawie1. Tendencje antyetatystyczne znalazły odbicie w uchwale przyjętej przez VII Zjazd Prawników i Ekonomistów Polskich w Poznaniu, w czerwcu 1922 r. W treści rezolucji końcowych stwierdzono m.in. „Państwo nie może kształtować stosunków gospodarczych o określonym kierunku, chociażby kierunek ten wydawał się pożądany. Pojmowanie działalności państwa jako organizatora stosunków gospodarczych wstrząsa racjonalnym gospodarstwem krajowym i nieobliczalne może przynieść szkody”2. Po zakończeniu wojny polsko-radzieckiej nastąpił okres likwidacji etatyzmu wojennego. Ograniczono liczbę urzędów wojennych i wzrosła działalność gospodarcza państwa w zakresie ubezpieczeń i monopoli państwowych. We wrześniu 1922 r. podjęto uchwałę o budowie portu w Gdyni, której realizację, z uwagi na brak funduszy, podjęto o wiele lat później. Reforma pieniądza przeprowadzona w kwietniu 1924 r. przez Władysława Grabskiego stworzyła warunki do rozwoju banków państwowych i rozszerzenia ich działalności kredytowej. Utworzono m.in. Narodowy Bank Polski i Bank Gospodarstwa Krajowego. Ponadto przejęto z rąk prywatnych przemysł zapałczany, podjęto budowę fabryki samochodów „Ursus” i wiele inwestycji w sektorze państwowym, głównie inwestycje kolejowe. Wzrost roli gospodarczej państwa wystąpił również w okresie dobrej koniunktury. Ograniczenie deficytów budżetowych i pożyczki zagraniczne zaciągnięte w latach 1925–1928 umożliwiły Z. Landau, J. Tomaszewski, W dobie inflacji 1918–1923, Warszawa 1967, s. 70–89; T. Grabowski, Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski międzywojennej, Warszawa 1963, s. 50. 1. VII Zjazd Prawników i Ekonomistów Polskich w Poznaniu w dniach 3–5 czerwca 1922 r., Poznań 1922, s. 31. 2. zeszyt_844.indb 116. 26-08-11 8:57:25.

(3) Krytyka etatyzmu w ujęciu ekonomistów.... 117. rozszerzenie działalności produkcyjnej przez rząd. Podjęto budowę wielu przedsiębiorstw w sektorze państwowym m.in. Fabrykę Nawozów Sztucznych w Mościcach, Fabrykę Amunicji w Pionkach, tartaki, wytwórnię dykty. Polityka antykryzysowa rządu, prowadzona w latach 1929–1935, w dziedzinie rolnictwa i przemysłu, nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Nastąpiło dalsze ograniczenie rynku wewnętrznego w wyniku rozwarcia się tzw. nożyc cen. Słabość polskiego kapitału prywatnego spowodowała dalszy rozwój etatyzmu. W latach 1936–1939 wzrósł zakres oddziaływania państwa na życie gospodarcze. Rozszerzono roboty publiczne, podjęto liczne inwestycje. W 1937 r. przyjęto projekt budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), który stanowił nawrót do powstałej w 1928 r. koncepcji rozbudowy przemysłu w tzw. trójkącie bezpieczeństwa. W Centralnym Okręgu Przemysłowym podjęto budowę wielu obiektów przemysłowych m.in. elektrowni w Rożnowie, Stalowej Woli, Myczkowcach, huty żelaza i stalowni, huty aluminium i fabryki broni w Stalowej Woli. Rozbudową objęto fabryki broni w Radomiu i Starachowicach. Do ważniejszych inwestycji należały także: Państwowe Zakłady Lotnicze w Rzeszowie, fabryka obrabiarek H. Cegielskiego, fabryka samolotów w Mielcu, fabryka samochodów w Lublinie. Podobnie jak w okresie kryzysu, państwo przejęło z rąk prywatnych wiele zakładów przemysłowych, głównie z branży górniczo-hutniczej m.in. firmę „Huta Pokój”, Śląskie Zakłady Górniczo-Hutnicze, wielki kompleks zakładów górniczo-hutniczych tzw. Wspólnoty Interesów oraz huty „Królewska” i „Laura”3. 3. Dyskusja o etatyzmie. Przeciwnicy i zwolennicy etatyzmu Zwolennicy etatyzmu praktycy i działacze gospodarczy powiązani z obozem rządzącym po przewrocie majowym uzasadniali etatystyczny kierunek polityki państwa w licznych artykułach i publikacjach książkowych. W 1928 r. opublikowali pracę pt. Na froncie gospodarczym, która została ostro skrytykowana przez przeciwników etatyzmu. Ekonomiści deklarujący się jako przeciwnicy etatyzmu przystąpili do kontrataku w prasie, sejmie, na różnych zebraniach i konferencjach. Do konfrontacji obu nurtów doszło na specjalnych zebraniach zorganizowanych przez prezesa Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem – Janusza Radziwiła, na przełomie 1928 i 1929 r.4 3 Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1999, s. 258–283; J. Skodlarski, Zarys historii gospodarczej Polski, Warszawa 2000, s. 301–302.. 4 W 1929 r. Bank Gospodarstwa Krajowego wydał pracę zbiorową pt. Zagadnienia etatyzmu w Polsce. Stenogramy przemówień wygłoszonych na zebraniach u posła Janusza Radziwiła w dniach 12 grudnia 1928 i 10 stycznia 1929 r., Warszawa 1929.. zeszyt_844.indb 117. 26-08-11 8:57:26.

(4) Aleksandra Lityńska. 118. Do zwolenników etatyzmu należał m.in. Stefan Starzyński, powołany w 1931 r. na stanowisko wiceministra skarbu, w latach 1932–1934 pełniący funkcję wiceprezesa Banku Gospodarstwa Krajowego, a od 1934 r. stanowisko prezydenta miasta Warszawy. Z jego inicjatywy ukazały się trzy prace zbiorowe poświęcone problemowi etatyzmu, tj. prace: Na froncie gospodarczym. W dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości 1918–1928 (Warszawa 1928), Zagadnienia gospodarcze Polski Współczesnej (Warszawa 1928), Pięć lata na froncie gospodarczym (Warszawa 1931). Stanisław Starzyński był zwolennikiem nacjonalizacji i planowania gospodarczego, co miało wyprowadzić Polskę z zacofania gospodarczego. Był założycielem Pierwszej Brygady Gospodarczej i autorem programu etatystycznego tego ugrupowania, zakładającego bezpośrednie zaangażowanie kapitału państwowego w gospodarkę kraju i ścisłą realizację przyjętych celów i rozwiązań ekonomicznych. Nowe, oparte na interwencjonizmie ujęcie roli państwa reprezentował również Eugeniusz Kwiatkowski, w latach 1926–1930 minister przemysłu i handlu, a od 1935 r. zajmujący stanowisko wicepremiera i ministra skarbu, współtwórca największych osiągnięć Polski Odrodzonej: Gdyni i polskiej floty handlowej, Mościc, Warszawskiego Okręgu Przemysłowego, Stalowej Woli i Centralnego Okręgu Przemysłowego. Rozwój przedsiębiorstw państwowych traktował jako drogę prowadzącą do realizacji programu uprzemysłowienia kraju i wzmocnienia potencjału obronnego. Rozwój przedsiębiorstw państwowych popierał także Leopold Caro, czołowy przedstawiciel ekonomicznej doktryny katolicyzmu5. Przeciwników etatyzmu reprezentowali działacze Narodowej Demokracji, m.in. Stanisław Głąbiński i Roman Rybarski, którzy wskazywali na niską rentowność przedsiębiorstw państwowych. Z krytyką etatyzmu występowali: Jędrzej Giertych i Adam Doboszyński – politycy powiązani z Endecją, a także Tadeusz Bernadzikiewicz, Tadeusz Brzeski i Witold Staniewicz. Opowiadali się oni za ograniczeniem własności państwowej zarówno w przemyśle, jak i rolnictwie6. 4. Szkoła Krakowska wobec etatyzmu Rozwój etatyzmu krytykowali ekonomiści broniący zasad liberalizmu gospodarczego. Zdaniem liberałów polityka państwa powinna dążyć do zwiększenia roli. 5. L. Caro, Solidaryzm, jego zasady, dzieje i zastosowania, Lwów 1931, s. 214.. J. Giertych, O wyjście z kryzysu, Warszawa 1938, s. 335–336; A. Doboszyński, Gospodarka Narodowa, Warszawa 1926, s. 120–123; T. Bernadzikiewicz, Koncern państwowy w Polsce, Warszawa 1938, s. 100–112; T. Brzeski, Rolnictwo i polityka agrarna, Warszawa 1938, s. 53–54; W. Staniewicz, Przebudowa ustroju rolnego w Polsce, Warszawa 1928, s. 72–78. 6. zeszyt_844.indb 118. 26-08-11 8:57:26.

(5) Krytyka etatyzmu w ujęciu ekonomistów.... 119. konkurencji w życiu gospodarczym, poprawy warunków wymiany, zwiększenia giętkości cen i walki z inflacją. Ograniczenia wzrostu przedsiębiorczości państwowej w dziedzinie produkcji domagali się ekonomiści tzw. Szkoły Krakowskiej, która skupiała liberalnie ukierunkowanych teoretyków ekonomii, jak i działaczy gospodarczych ośrodka krakowskiego. Forum działalności krakowskich ekonomistów było Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie istniejące w latach 1921–1939. Szkoła Krakowska brała czynny udział w życiu gospodarczym kraju przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Do czołowych teoretyków Szkoły Krakowskiej należeli Adam Krzyżanowski, Adam Heydel i Ferdynand Zweig. Ich punkt widzenia na ekonomiczną rolę państwa w gospodarce wynikał z całokształtu postaw ideowych i metodologicznych szkoły klasycznej i ekonomii neoklasycznej. A. Krzyżanowski nawiązuje do koncepcji Johna Stuarta Milla i Alfreda Marshalla, w pracach A. Heydla uwidacznia się wpływ szkoły austriackiej, a F. Zweig w swych rozważaniach idzie śladem A. Marshalla. A. Krzyżanowski jako jeden z pierwszych ekonomistów okresu międzywojennego wystąpił z krytyką etatyzmu. W wydanej w 1920 r. pracy pt. Socjalizm po wojnie wskazywał na niską rentowność przedsiębiorstw państwowych i domagał się ograniczenia działalności państwa jako wytwórcy7. Etatyzm definiował jako „zupełną antytezę polityki liberalnej”8. Przyczyn rozwoju etatyzmu doszukiwał się w czynnikach o charakterze politycznym, zarówno czynnikach wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Wzrost roli państwa w gospodarce był – jego zdaniem – związany z dążeniem do umocnienia pozycji politycznej Polski w Europie i rozwojem procesów demokratyzacji kraju9. Etatyzm łączył także z niedostatkiem kapitału prywatnego w warunkach zacofania gospodarczego, zniszczeń wojennych i inflacji. Z podobnym wyjaśnieniem genezy i przyczyn rozwoju etatyzmu wystąpił F. Zweig. Jego spostrzeżenia dotyczą słabości indywidualnych przedsiębiorców i ich niechęci do podejmowania ryzykownych decyzji inwestycyjnych w trudnych warunkach ekonomicznych kraju. Ponadto groźba naporu sił socjalistycznych skłoniła państwo do umacniania własności kapitalistycznej. Te uwarunkowania uzasadniały – zdaniem Zweiga – politykę etatystyczną w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. W późniejszym okresie etatyzm powinien być zastąpiony przez liberalizm ekonomiczny10. 7 8 9. A. Krzyżanowski, Socjalizm po wojnie, Kraków 1920, s. 16–21.. A. Krzyżanowski, Etatyzm w Polsce [w:] Bierny bilans handlowy, Kraków 1928, s. 6. Ibidem, s. 23.. Memoriał w sprawie działalności przedsiębiorstw państwowych, Wydawnictwo Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1936, t. 86, s. 7. 10. zeszyt_844.indb 119. 26-08-11 8:57:26.

(6) 120. Aleksandra Lityńska. A. Krzyżanowski analizował w swych pracach historyczną genezę polskiego etatyzmu, wskazując na odziedziczony po zaborach system instytucji państwowo-monopolistycznych. Istniejący w Rosji monopol państwowy ubezpieczenia budynków od ognia i monopol spirytusowy Polska po 1918 r. rozszerzyła na dawne zabory austriacki i niemiecki. Przejęła także austriackie monopole tytoniowy i solny i objęła nimi byłe zabory niemiecki i rosyjski. Polska – w ocenie A. Krzyżanowskiego – nie tylko „zesumowała” etatyzm, ale rozszerzyła ingerencję państwa w różnych dziedzinach gospodarki, zwłaszcza w przemyśle wojennym. O uwarunkowaniach geograficzno-politycznych rozwoju etatyzmu pisał także A. Heydel11. Rzeczywisty przebieg wypadków w pierwszych latach niepodległości jest zgodny z twierdzeniami A. Krzyżanowskiego i A. Heydla. Ekonomiści Szkoły Krakowskiej rozpatrywali etatyzm również w wymiarze moralnym. W pracach A. Krzyżanowskiego, A. Heydla i F. Zweiga zawarte są uwagi o ujemnym wpływie etatyzmu na stan moralny społeczeństwa. Liczenie na pomoc państwa hamuje inicjatywę indywidualnych przedsiębiorców. Związany z etatyzmem przerost administracji państwowej i biurokracja prowadzą do marnotrawstwa kapitału społecznego. System nakazów i zakazów narzucony przez państwo przedsiębiorstwom prowadzi do pauperyzacji moralnej społeczeństwa. Skutkiem wprowadzenia ceł jest przemyt, cen maksymalnych – pokątny handel, zakazu handlu dewizami – czarny rynek12. Głównym przedmiotem sporu pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami etatyzmu była kwestia celowości istnienia przedsiębiorstw państwowych. Szczególny rozgłos zyskała prowadzona na łamach prasy polemika A. Heydla z L. Caro w związku z ich zasadniczo różnymi recenzjami prac L. Misesa Die Gemeinwirtschaft (1922) oraz Liberalismus A. Heydel polemizował również z poglądami Aleksandra Ivanki i Bolesława Wścieklicy, którzy uzasadniali celowość rozszerzenia ingerencji państwa w życie gospodarcze13. Z krytyczną oceną etatyzmu występowali i inni działacze Szkoły Krakowskiej. J. Hupka na łamach „Czasu” rozwijał pogląd, że jedną z przyczyn deficytów budżetowych jest rozwój etatyzmu. Krytykę polityki interwencyjnej na rynku przedstawił S. Wyrobisz w pracy pt. Etatyzm czy liberalizm14. 11. A. Heydel, Dążności etatystyczne w Polsce [w:] Etatyzm w Polsce, Kraków 1932, s. 29.. A. Krzyżanowski, Etatyzm w Polsce [w:] Polityka i gospodarstwo, Kraków 1931, s. 466–470; A. Heydel, Dążności etatystyczne w Polsce [w:] Etatyzm w Polsce, s. 44; F. Zweig, Zmierzch czy odrodzenie liberalizmu, Lwów 1938, s. 277. 12. 13 A. Heydel, Liberalizm wobec polityki i sprawy społecznej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1931, t. I, s. 73 i 320.. 14 J. Hupka, Konieczność nawrotu ku oszczędnościom. „Czas” 1929, nr 56; S. Wyrobisz, Etatyzm czy liberalizm, Wydawnictwa Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1929, t. 33, s. 12–16.. zeszyt_844.indb 120. 26-08-11 8:57:26.

(7) Krytyka etatyzmu w ujęciu ekonomistów.... 121. W 1932 r. ukazała się praca zbiorowa działaczy Szkoły Krakowskiej pt. Etatyzm w Polsce, w której przedmiotem analizy był udział państwa w różnych dziedzinach produkcji i w handlu oraz ocena rentowności przedsiębiorstw państwowych. Według szacunków A. Heydla wartość przedsiębiorstw etatystycznych wyniosła 15% do 25% majątku narodowego. Średnią roczną rentowność tych przedsiębiorstw w latach 1924–1928 T. Lulek szacował na 0,943%15. Dokonując oceny etatyzmu T. Lulek i F. Zweig wskazywali na ujemne następstwa jego rozwoju związane z nieprzestrzeganiem zasad komercjalizacji oraz brakiem kontroli społecznej. Krytykowali łączenie stanowisk politycznych z gospodarczymi bez uwzględnienia kwalifikacji zawodowych. F. Zweig pisał o dotacjach z budżetu państwa do nierentownych przedsiębiorstw państwowych, których koszty obciążają całe społeczeństwo16. Tematyka pracy S. Lauterbacha pt. Gospodarka planowa w Polsce stanowi kontynuację rozważań zawartych w pracy pt. Etatyzm w Polsce. Autor rozwija pogląd, że gospodarka planowa i rozwój karteli uniemożliwiają kształtowanie się optymalnych wielkości rynkowych17. O negatywnym wpływie etatyzmu na stan finansów publicznych pisał F. Zweig w Memoriale w sprawie działalności przedsiębiorstw państwowych, który został przedłożony Komisji do Zbadania Gospodarki Przedsiębiorstw Państwowych w 1936 r. W ocenie F. Zweiga rentowność bilansowa majątku państwowego wynosiła w latach 1926/27–1934/35 około 0,90%, jednak po odliczeniu sumy dopłat ze skarbu państwa wyniosła faktycznie 0,75%18. Postulaty zawarte w Memoriale wynikały z przekonania ekonomistów Szkoły Krakowskiej o roli wolnokonkurencyjnego rynku w gospodarce oraz o konieczności ograniczenia własności państwowej w zakresie bankowości, handlu wewnętrznego i zagranicznego oraz w ubezpieczeniach społecznych i spółdzielczości, zniesienie premii wywozowych i przywilejów celnych oraz likwidacji przymusowej kartelizacji19. Zalecenia zawarte w memoriale zostały tylko częściowo zaakceptowane przez powołaną w 1936 r. Komisję do Zbadania Gospodarki Przedsiębiorstw Państwowych. Uwzględniono postulaty krakowskich ekonomistów w zakresie usprawnienia działalności przedsiębiorstw etatystycznych, a nie ich likwidację. Przyjęto zalecenia dotyczące kontroli i reorganizacji przedsiębiorstw państwowych oraz wstrzyma15 Etatyzm w Polsce, praca zbiorowa Wydawnictwa Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1932, t. 47, s. 78 i 311–314. 16. Ibidem, s. 240.. S. Lauterbach, Gospodarka planowa w Polsce, Wydawnictwa Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1935, t. 81. 17. 18 Memoriał w sprawie działalności przedsiębiorstw państwowych, Wydawnictwa Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1936, t. 86, s. 8. 19. zeszyt_844.indb 121. Ibidem, s. 11–28.. 26-08-11 8:57:26.

(8) Aleksandra Lityńska. 122. nia dotacji ze skarbu państwa na ich rzecz. Postulaty Komisji stały się podstawą przyjętych przez Radę Ministrów uchwał o przekazywanie przez przedsiębiorstwa państwowe stałych opłat na rzecz skarbu państwa. Ponadto Rada Ministrów ustaliła w styczniu 1939 r. wykaz przedsiębiorstw mieszanych, w których udział państwa miał być zlikwidowany20. W okresie kryzysu gospodarczego lat 1929–1933, w sytuacji, gdy rządy niektórych państw przyjęły nowe aktywne formy walki z kryzysem, ekonomiści Szkoły Krakowskiej zajmowali nadal stanowisko liberalne. Oprócz kwestii etatyzmu przedmiotem ich krytyki stały się inwestycje publiczne. Dowodzili, że inwestycje państwowe zmniejszają kapitał głównie obrotowy na rzecz konsumpcji i nierentownych inwestycji. Podobny pogląd rozwijali w okresie ożywienia gospodarczego21. Pozytywną ocenę uzyskała jedynie polityka ulg podatkowych prowadzona przez Eugeniusza Kwiatkowskiego22. 5. Zakończenie Antyetatystyczny program Szkoły Krakowskiej może budzić wątpliwości. Nie można zgodzić się z tezą, że o kierunkach polityki gospodarczej państwa powinien decydować czynnik optymalnej efektywności. W rzeczywistości cele gospodarcze, do realizacji których powinno dążyć państwo, są znacznie szersze i mają charakter nie tylko ekonomiczny, ale i społeczny. Państwo powinno występować w roli przedsiębiorcy wszędzie tam, gdzie chodzi o zaspokajanie potrzeb zbiorowych, jak np. rozbudowa infrastruktury społecznej m.in. budowa żłobków, szkół, szpitali, a także w tych dziedzinach, na które wskazują względy pozagospodarcze, jak np. sprawa obronności kraju. Również rola państwa w dziedzinie nauki, rozwoju nowych technologii i ochrony środowiska naturalnego jest ogromna. Wnioski ekonomistów Szkoły Krakowskiej na temat ujemnych następstw rozwoju etatyzmu są zbyt generalizujące. Zastrzeżenia, o których pisali, nie były zjawiskiem powszechnym, ale dotyczyły jedynie pewnych grup przedsiębiorstw państwowych. Należy również pamiętać o obiektywnych uwarunkowaniach rozwoju etatyzmu w Polsce międzywojennej związane z zacofaniem gospodarczym kraju. Wskazywały one na konieczność prowadzenia aktywnej gospodarczo 20. M. Drozdowski, Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936–1939, Warszawa 1963, s. 126.. A. Krzyżanowski, Finansowanie uprzemysłowienia, „Przegląd Gospodarczy” 1938, z. 22; A. Heydel, Administracyjne obniżanie cen, Polityka Gospodarcza” 1937, nr 37/38; F. Zweig, Nowa polityka koniunkturalna, „Polityka Gospodarcza” 1937, nr 42. 21. 22 Inicjatywa gospodarcza E. Kwiatkowskiego zakładająca dynamiczny rozwój sektora państwowego stwarzała także korzystne warunki dla rozwoju przedsiębiorstw prywatnych. Por. K. Dziewulski, Spór o etatyzm, Warszawa 1981, s. 163–168.. zeszyt_844.indb 122. 26-08-11 8:57:26.

(9) Krytyka etatyzmu w ujęciu ekonomistów.... 123. polityki państwa, której słuszność potwierdziły wymierne efekty działalności etatystycznej. Literatura Bernadzikiewicz T., Koncern państwowy w Polsce, Warszawa 1938. Brzeski T., Rolnictwo i polityka agrarna, Warszawa 1938. Caro L., Solidaryzm, jego zasady, dzieje i zastosowania, Lwów 1931. Doboszyński A., Gospodarka narodowa, Warszawa 1926. Drozdowski M., Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936–1939, Warszawa 1963. Dziewulski K., Spór o etatyzm, Warszawa 1981. Etatyzm w Polsce, red. A. Krzyżanowski, Kraków 1932. Giertych J., O wyjście z kryzysu, Warszawa 1938. Grabowski T., Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski międzywojennej, Warszawa 1963. Heydel A., Administracyjne obniżanie cen, „Polityka Gospodarcza” 1973, nr 37/38. Heydel A., Liberalizm wobec polityki i sprawy społecznej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1931, t .I. Hupka J., Konieczność nawrotu ku oszczędnościom, „Czas” 1929, nr 56. Krzyżanowski A., Bierny bilans handlowy, Kraków 1928. Krzyżanowski A., Polityka i gospodarstwo, Kraków 1931. Krzyżanowski A., Socjalizm po wojnie, Kraków 1920. Landau Z., Tomaszewski J., W dobie inflacji 1918–1923, Warszawa 1967. Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1999. Lauterbach S., Gospodarka planowa w Polsce, Kraków 1935. Memoriał w sprawie działalności przedsiębiorstw państwowych, Kraków 1936. Skodlarski J., Zarys historii gospodarczej Polski, Warszawa 2000. Staniewicz W., Przebudowa ustroju rolnego w Polsce, Warszawa 1928. Wyrobisz S., Etatyzm czy liberalizm, Kraków 1929. Zagadnienie etatyzmu w Polsce, stenogramy przemówień wygłoszonych na zebraniach u posła Janusza Radziwiła w dniach 12 grudnia 1928 i 10 stycznia 1929 r., Warszawa 1929. VII Zjazd Prawników i Ekonomistów Polskich w Poznaniu w dniach 3–5 czerwca 1922 roku, Poznań 1922. Zweig F., Nowa polityka koniunkturalna, „Polityka Gospodarcza” 1937, nr 42. Zweig F., Zmierzch czy odrodzenie liberalizmu, Lwów 1938. A Critique of Statism in the Thought of the Economists of the Cracow School The article presents the statisisation of the Polish economy in the interwar period along with polemics and discussions of state-owned businesses from that period. The views of the supporters and opponents of statism with particular focus on assessments and opinions of Cracow School economists are presented.. zeszyt_844.indb 123. 26-08-11 8:57:26.

(10)