Bezpośrednie inwestycje zagraniczne i ich wpływ na wymianę międzynarodową

Pełen tekst

(1)w. Marek Maciejewski. Bezpośrednie. inwestycje zagraniczne i ich wpływ na wymianę międzynarodową 1. Wprowadzenie Przez wiele lat. głównym. mechanizmem. ł ączącym. gospodarki poszczegól-. nych krajów by ł handel, w wymianie mi ędzy narodow ej real i zujący się poprzez eksport i import. Od kilku lat z a obse rwować można jednak jeszcze inny czynnik , którego ro la ustawicznie wzrasta, mian owicie bezpośredn i e inwestycje zagrani czne. Inwestycje bezpośrednie 10 fo rma dłu goterminowej lokaty kapitalu za g rani cą, pol egająca na stworzeniu w obcym kraju nowego przeds i ę biorstwa i wyposażeniu go w kapitał za k ład owy albo wykupieniu takiej liczby ud zia ł ów zagra ni cznego przedsiębiorstwa , klóra pozwa la na kontro lowan ie jego dział a l ności I . Od 1985 r. następuje dynamiczny wzrost inwestycji bezpoś rednich, ich suma pow i ększa się szybc iej ni i przeciętne tempo wzrostu PKB . W e fekc ie na począt ku lat 90. skum ulowana w i elkość inwestycji zagranicznych stan ow ił a 8% św i atowego prod uktu krajowego brutt o2. Reali zacja zagranicznych inwestycji bezpośred n ich następ uje w te mpie znacznie szybszym !lii tempo rozwoju wymiany świa t owej. W okres ie 1973-1995 roczna w artość zrealizowanych zagranicznych in westycj i bez pośrednich wzros ł a l 2-krotnie (z 25 do 3 15 mld USD), podczas gdy wartość eksportu towarowego wzros ł a w tym sa mym czasie 8,5- krotnie (z 575 do 4900 mld USD?. I Handel zagranicVly. Organizacja; techllika, praca zbiorowa pod red. J. Rymarczyka. rWE. Warszawa 1997.s.31. l MirdZ)"IICl rodoll"e stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod red. A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej-Wyżykow skiej, r WE, Warszawa 1996, s. 130. l S. Ładyka. Ztlgrania.ne illwestycje bezpojrednie we wspólczej"lIej gospodarce Jwiatoll'ej. IKC HZ, Studia i Matcrialy. nr 70, lipiec 1996 ..

(2) Marek Należy rozważyć. fakt rosnącej atra k cyjności bezpośredniego inwestowania Prowadzenie handlu jest ła tw i ejsze i mniej ryzy kowne n i ż bezpoś rednie inwestycje zagraniczne. Warunki wymiany, szczególnie na poziomie przedsiębio rstwa, mOżna bowiem ła t wo uzgodnić, w krótkim okresie zm ieniać oraz kształtować stosunk i z zag ranicą w zależności od trendów rynkowych, wz rastającego bądź ma l ejącego popytu. Natomiast bezpośredn i e inwestycje zagraniczne to p rzedsięwzięci e d ł ugoterminowe, wymagające bardzo dobrego rozeznan ia rynku oraz określonego poziomu produkcji i sprzedaży, który uzasadniałby zaangaiowanie środków inwestycyjnych za g ranicą". Nie wszystkie elementy rynku zagranicznego oraz kierunki jego rozwoju można z góry przewidzieć. a więc podjęcie działalnośc i inwestycyjnej za gran i cą wiąże się z okreśłonym poziomem ryzyka. Jednak coraz w i ęcej firm sklonnychjest podjąć takie ryzyko. Do rozstrzygnięcia pozostaje jednak problem wzajemnych uwarunkowall pomiędzy hand lem zagran icznym a bezpośrednimi inwestycjam i zagranicznymi. na ile są one względem siebie zjawiskami wymiennymi. a w jakim stopniu wzajemnie się uaktywniają i uzupełniają na rynku międzynarodowych powiązań gospodarczych. ka pi tał u. za. granicą.. 2. Motywy I przeslankl zagranicznych. b ezpośrednich. Inwestycll. Bezpośred n ie inwestycje zagraniczne stanow i" coraz częściej element strateg ii przedsiębiorstw upatrujących szans rozwoju w ekspansji na rynek świa towy. Wiąże się to z rosnqcq konkurencją na rynkach krajowych, a co za tym idzie próbą redukcji kosztów oraz chęcią dotarcia do nowego klienta lub utrzymania klientów pozyskanych już poprzez eksport. Dqżenie do utrzymania pozycji na zagranicznych rynkach zbytu może się bowiem wiązać z koniecznością dostosowania dzia ł alności do potrzeb odbiorców, a w i ęc otwarcia punktów obs ł ugi klienta, filii sprzedaży. czy nawet zakład u produkcyjnego. w śład za czym podąiyć powinna organizacja własnych kana łów dystrybucji oraz skutecznej formy rektamys. Niewątpliwie istotne znaczenie dla podjęcia działal noś ci produkcyjnej za granicą mają elementy kosztowe procesu wytwórczego. Sam fakt zwiększenia skali produkcji już powoduje rozloienie części kosztów (np. marketingu) na większą liczbę' produktów, a dodać do tego należy korzyści z dostCpu do tańszej siły roboczej czy surowców, występ ujqcyc h w kraju przyjmującym inwestycje. Argument w i ększej op ł acalności podjęcia produkcji za granicą w stosunku do wywozu towarów krajowych na dany rynek może mieć znaczenie decydujące dla zm iany pre ferencji przedsiębiorstwa z handlu w kierunku przen iesien ia częśc i lub ca ł ośc i eyk.łu produkcyj nego na rynek charakteryzujący się niiszymi cenami i większą dostęp n ością czynn ików wy twór~. Wp/)'II' /la IUllldel . .. Rynki Zagraniczne" t996, nr 150 . 5 J. Rym~rczyk. Imernacjollalil acja prl.edsi(biOr!llI'll. rWE.. W~rszawa. 1996, s. 60 ..

(3) i ich. czycl\. Należy pamiętać również o bezpoś redniej b li skośc i rynk ów zbytu. co dodatkowo elim inuj e koszty transportu towaru do ostatecznego nabywcy, pozwa la również na omi ni ęcie barier zarówno taryfowych, jak i pozataryfo· wych, hamujących dostęp produktów do danego rynku. Nie bez wpływu na działa l ność inwestycyjną przedsiębiorstw pozostają również procesy integracyjne, dokonujące s i ę zw ł aszcza w Europie Zachodniej. Postęp w integracji w ramach EWG, a późni ej Un ii Europejskiej prowadził do systematycznej el iminacji ograniczen ruchu towarów oraz kapitalu mię dzy krajami cz ł onkowsk imi UE. W ten sposób tworzono bodźce zarów no dla aktyw izacji wymiany handl owej. jak i dla rozwoju inwestycji bezpośrednich b • Do procesu inwestycyjnego w jednoczącej się Europie w ł ączyły s i ę również przeds i ębiorstwa z krajów nic należących do UE. Tłum aczyć to n a l eży przede wszystkim powstaniem ogromnego, ni e mal że jednolitego rynku zbytu. na którym obecność rokuje szan se wzrostu i rozwoju zarów no dla przedsięb i ors tw miejscowych. jak i dla inwestorów z zagran icy. Rywalizacja o pozyskan ie kl ien ta na tak wymagającym rynku, jakim jest Un ia Europejska, wymaga fizycznej na nim obecności i to nie tylko w formie dostaw towarów, ale przede wszystk im w postaci funkcjonowania filii lub zak ł adu produkcyjnego przeds i ębiorstwa mającego siedzibę poza Unią. Umoż liwi a to bowiem lepsze poznanie gustów konsumentów, przepisów oraz o b owiqzujących reguł i norm niż z perspektywy kraju macie rzystego. Należy pamiętać. że g ł ównym rynkiem zaopatrzeni a Unii Europejsk iej jest jej wlasny rynek wcwn~(rzny (zakupy na. nim stanowią ok. 60% ogó lnego importu UE). a więc w proces wym ian y na tym rynku najłatwiej się w łączyć będąc jednym z jego podmiotów. Ponieważ jednak sprawne włączenie się w rynek UE, ze względu na jego zaawa n sowaną formę, nie jest proste. bezpośrednie inwestycje zagrani czne na rynku Unii Europejskiej przyjmują specyficzny c harakte r. Na Europie Zachodn iej koncentruje się uwaga firm dokonujących fuzji czy też: nabywających przedsię biorstwa w innym kraju 7 . Fuzje pozwa lają na natychmiastowe wykorzystanie wiedzy technicznej innej firmy,jej wyrobionej marki na rynku, sieci dostawców i systemu dystrybucji. Zainteresowanie, jakirn c i eszą s ię w tym względz i e firmy w Unii Europejskiej, nal eży tłumaczyć przez ch ęć przedsiębiorstw do jak najlepszego dostosowania się do rynku Unii 8 . Coraz w i ększe znaczenie inwestycji zagranicznych wiąże się takie z niekt órymi procesami zachodzący mi w dziedzin ie polityki ekonomicznej. szczegól nie w odniesieniu do krajów rozwij ającyc h s ię . Procesy te wiążą się przede 6 Mi(l/z)'narodoll'e stosunki ..... s.. 131 .. 7 W 1995 r. firmy zagraniczne wydaly na Icn cel w Unii Europejskiej 50 mld USD. Najwięcej tego typu tran~akeji. na s umę 24 mld USD, l3W3no w Wielkiej Brytanii. co stanowiło ponad 2/3 inwestycji bezpośrednich dokonanych w Iym kraju w 1995 r. w dokonywaniu zakupu innych firm wyróżniają się szczególnie firmy amerykańskie. które w 1995 r. na len cel spożytkowaly 90% ogólu zagranicznych inwestycji bezpośrcdnich (por. FI/zje i kI/P/lO firm . .. Rynki Zagranicznc" 1996, nr 137; Dokqd p/)'/lie światowy kllpiw/ • .. Rynki Zagraniczne" 1996. nr 128) . I Fu<Je i kupno ....

(4) Marek Maciejewski. wszystkim z p os tępującą prywaty z a cją i de regulacją niektórych brani czy g ałęzi gos podarki znajdujących s ię w rękach pań s twowy c h , które obecnie są do stępne rów ni eż dla inwestorów zagranicznych. Coraz szerszy m stru mieniem płynie kapitał zagraniczny do Azj i, zwłaszcza do Chin, a tak że do pań s t w Europy Środkowowschodniej, gdz ie inwestorzy w związku ze wzrostem gos podarczy m d os trzegają równ i eż sza n sę na korzystne ulokowanie wła s ny c h prz edsięwzięć gospodarczych. Pojawien ie s ię na arenie mi ędzy narod o wej nowych rozwojowych i c hłonn yc h ryn ków w sytuacji zaostrzającej s ię konkurencji i zawężan i a tradycyjnych rynków zbytu to siln y impu ls dla zagranicznych przedsiębiorstw po s iadającyc h niewykorzystane moce produkcyj ne . To na tych rynkac h w coraz większym stopniu zaczyna ro zg rywać się walka o konsumenta i do stęp do czy nn ików wytwórczych, takich jak tania si ła robocza, których wartość zd ys k ontować będz i e można również na innych rynkach. Zjawisko bezpoś redni c h inwestycji zagran icznych nabrało w ostalnich latach takich rozmiarów, że zaczę t o mówi ć o wyodrębnieniu się szczególnej grupy przed s iębi o rs tw , mianowic ie korporacj i ponadnarodowych. Maina je najkrócej okreś l i ćjako przedsiębiorstwa, które posi adają udzi ał y w firmach zlokal izowanych w w ięcej ni ż w jednym kraj u i kontro l ują te ud z iał y9 . Loka lizacja produkcji w kilku kraj ac h, a częs t o równ i eż zaangażowanie w produk cję różnego rodzaju dóbr pozwala na odpowiednie roz łożen i e ryzyka nie tylko na międ zy narodowy m rynku towarów (strona s przeda ży), ale równ i eż na mi ędzy narodo wym rynk u czy nników produkcji (strona produkcyj na), podczas gdy przy eksporcie istnieje tyl ko ta pierwsza mo ż liwośćlO. Pozwala to na zabezpieczenie s ię przed nag ł ym za łamani e m koniunktury związanym z jednym rynkiem. a tym bardz iej jednym produktem. Inwestycje bezpoś rednie dokonywane przez korporacje ponadnarodowe ni e og rani czają s ię do transferu wa r t ośc i , ale uzupe ł niane są transferem technologii, know-how oraz technik zarządzania. Prowad zą one do upowszechnienia św iat owego standardu jakośc i wytwarza nych towarów . Stopniowo, c h oć bardzo powoli, zanika tradycyjny pod z iał na kraj e eks portują ce dobra p r ze my s ł o we i inne s przedające tylko surowce i produkty nie przetworzonell . B ez p oś redni e inwestycje zagraniczne są bowiem ź ródłem tworzenia s ię nowoczes nych gospodarek poprzez niwelowan ie luki tech nolog icznej p o mi ęd zy poszczególnymi uczestnikam i rynku międzynarodowego, są bowiem ważnym kanałe m przep ływu ś wiatowej techniki i technologii do pań s tw , w któryc h t worzą swoje filie lub uczes tni czą w restruktu ryzacji przedsiębio rs tw.. 9 Międzynarodowe sIDsl/nki ... , s. 127. 10 J. Rymarczyk, IlIlemacjollafizacja przedsiębiorSlII'a, PWE, Warszawa 1996, s. 52 . II. J. Kleer. Pochwo/a korporacji. "Potityka" 1997, nr 7..

(5) i ich. 3. Bezpośrednie InwestycJe zagraniczne a kreacja strumieni handlu mf,dzynarodowego Odpowi edź. na pytanie o wzajemne relacje wyst ępujące pomi ędzy wymianą a bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi nie może by ć jed noznaczna. Relacja ta uzależniona jest bow iem od kieru nku powiązań mi ę dzynarodowych, ich przedmiotu, a t akże od przyczyny nawiąza nia konta któw gospodarczych z partnerem zagranicznym . J eżel i przyczyną m i ędzynarodowej wym iany dóbr jest różnica w pierwot nym wyposażeniu krajów w czynniki produkcji. to ich swobodny prz ep ł yw spowod uje ograniczenie wymiany towarowej. Jeśli jednak handel jest podejmowany z innyc h powodów . którymi mogą być np. różnice w techn ice produkcji czy rosnące korzyści ska li, to wymiana towarów zwiększa dochody czynni ków używany ch intensywnie w branży eksportowej każdego pań s twa . Przep ł ywy kap it a łu . będące reakcją na te zmiany. dodatkowo wp ł y ną wówczas na rozwój handlu m i ędzy n arodowego. Z jednej strony zatem mobilność czynników produkcji bywa niekiedy warunk iem wstępnym rozwoju handlu. Ma to miej sce np . w przy padku wydobycia i eksporlu surowców naturalnyc h ze s ł abiej rozwiniętyc h regionów, co staje s ię możl i we dz i ęk i n apływowi inwestycji zagrani cznych. Z drugiej jed nak strony, międzynarodową. s l os ują c politykę protekcjonis t yczną, można znacząco og r a n iczyć wymianę. z z a g rani cą, zac h ęc ając zagraniczny kapita ł do inwestowania w danym kraju w celu uniknięc ia barier handlowych. W takim wypadku m obi lno ść czynników produkcji dodatkowo pog ł ębia pierwotne zmn iejszenie się handl u, wywo ł ane przez po łit ykę a n tyimportową. Zagraniczne inwestycje mogą w tym wy padk u p r zyczynić się do zwię k szen i a produkcji eksportowej lub pomóc rozw in ąć produkcję dóbr konkurujących z im portem, prowadząc w ten sposób do ogran iczenia międzynarodowej wym iany towarowejl2. Z powyższych rozw ażań wynika, że z punktu widzen ia kraju poc hod zeni a inwestycje bezpośre dni e mogą albo zas tąpić, albo uzupełni ć eksport. Uzależnione to będz i e od poziomu op ł acalności i ewentualnych ut rud n ień w realizacji tych przedsięwz i ęć. Istotne znaczenie ma zatem cel podejmowan ia bezpo śred nich inwestycji zagranicznyc h. Jeże li jest nim uniknięcie barier celnych lub zmniejszenie kosztów transportu związanyc h z obs łu gą danego rynku , wówczas handel międ zy narodowy i bezpośrednie inwestycje zagrani czne mogą by ć substytulami. Ulokowanie produkcji na rynku zagranicznym zastą p i strum ienie handlu towarami, których ta produ kcja dotyczy. Natomi ast w razie braku ograniczeń handlowych bezpośrednie inwestycje zagraniczne, w których wykorzystuje s ię niskie koszty produkcj i na rynku zagraniczny m , mogą przyczy ni ć się do kreowania handlu, jeże ł i podejmowane są w ce lu obsług i rynku św iat owego lub regionalnego '3 • 12 R.C. Ca'lcs, J.A. Frankel. R.W. Jones. Hal/dei ifillUllse międz}'Jlarodowe, PWE, Warszawa 1998.5.232. u A. Ciełlak. A. Krldniak, Wpływ bezpośrednich in westycji zasrQnicVI)"ch IIa w)"lI/iallę IWII· d/ową Po/ski, "Ekonomisla"' 1998, nr 2-3 ..

(6) I. Marek Maciejewski. W ten sposób inwestor, pozysk ując dos t ęp do t ańszyc h środków produkcji, tWQrzy nowe strumien ie handl u oferując swe produkty na rynkach zagran icznyc h. Próbę wyjaśn i en i a granicą. problem u wyboru. między. handlem a inwestowa niem za. podejmuje teoria cyk lu życia produktu R. Vernona. Model zapropono-. wany przez Vernona składa s ię z trzech etapów: innowacyjnego, dojrzewania i standaryzacji. Na pierwszym etapie produkt o niskim jeszcze stopniu standaryzacji sprzedawany jest na rynku krajowym. Firma, mając czasową przewagę technologiczną, kieruje swój produkt przede wszystkim do konsumentów o wysokich dochodach , lokując się raczej w pobliżu rynku zbytu niż tam. gdzie produkcja b y łaby tańsza . Wraz ze wzrostem popyt u stab i lizują s i ę pa rametry techniczne, a korzy śc i skali prowadzą do umasow ienia produkcji. Równocze· śnie zmniej sza się znaczenie prz.ewagi technicznej firmy, a roś nie rola kosztów wytwarzania. Na tym etapie rirma szuka nowych rynków zbytu, kier ując swój eksport przede wszystkim do krajów o zbliżonym poziomie dochodów . Z czasem, wraz ze wzrostem popytu na rynkach zagranicznych , producenci krajowi mogą podjąć decyzję o rozpoczęciu produkcji za granicą w celu zaopatrywania tych rynków. R ów nież obawa przed rosnącą w miarę standaryzacji konkuren· cją krajowych producentów i ewe n t u alnością wprowadzenia ograniczen importowych, a zatem utraty rynku, stymul uje eksportera do dokonywania inwestycj i zag rani cznych. Na ostatnim etapie następuje pełna nieomal standaryzacja produktu i technologii wytwarzania, co prowadzi do utraty znaczenia przewagi technologicznej. natomiast już wielu producentów konkuruje ze sobil na podstawi e róż ni c kosztów i cen. Prowadzi to do kolejnej fa li inwestycji zagranicznych . Coraz bardz iej bierze s i ę bowiem pod uwagę koszty wytwarzania pro· duktu. Istotnym czynnikiem określającym konkurencyjność produkcji staje s i ę pozyskanie taniej s i ły roboczej, co pociąga za so bą przenoszenie produkcji do kraj ów s ł abiej rozwiniętych, gdzie koszty robocizny są n i ższe. Produkty tam wytworz.one będą z powrotem importowane do kraj u macierzystego lub wysy· lanc na rynk i innych krajów o podobnym poziomie dochodów. W Icj fazic loka li zacja produkcji jcst więc w znacznie w i ększym stopniu okreś l ona przez róż n i ce kosztów niż przez bl i s k ość rynków zbytu '4 . Teoria cyklu życia produ ktu wskazuje zatem na pos t ęp techniczny jako de t ermi n antę wyboru między eksportem a bezpośrednimi inwestycjami za granicą. To przewaga technologiczna daje pierwotny impuls do rozwoj u wy miany międzynarodowej. a wraz Z wyrów nywaniem się techni ki produkcji w poszczegó lnyc h krajac h coraz w i ększego znaczenia nabiera strona kosztowa procesu prod ukcyj nego. Wówczas zaczyna się l i czyć b li skość rynków zbytu oraz dostęp do tan szych czy nników produkcji, co prowadzi do lokal izacj i wytwarzania w optym alnyc h regionach poza granicami kraju macierzystego. Często zdarza się jednak, że inwestycje bezpo~red n ie nic nastę pują w ś l ad za eks porte m, lecz niemal rów · I~ E. Dziewicz. Zagranieme il/lwsrycje be;;poJredllie w rozwoju gospoda rczym krajdw A'lji Poludllioll'o-lVsc/lOd/liej (ASEAN}. Wyda wnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 1998.. s. 82- 83 ..

(7) i ich nocze ś nie z uruc homieniem produkcji krajowej, a przedsiębiorstwo międzyna rodowe dokonuje podziału zadań między swoje filie, które podejmują produkcję części, podze s pOłów czy półfabrykatów na potrzeby pozostał ych filii i (lub) firmy -matki. Wbrew temu więc, o czym mówi teoria cyklu życ ia produktu, wykorzystanie efektu korzyśc i skali i dostępu do tańszych ś rodków produkcji ni e na s tępuj e z upł ywe m czasu, ale na bieżąco wraz z podję cie m produkcji danego wyrobu. Teo ri ę zagranicznych inwestycji bezpośrednich z teo rią hand lu wiążą równie ż prace S. Hirscha . Zgodnie z jego teorią firma wybierze opcję inwes tyc yj ną wówczas, gdy oczekiwany związany z tym doc hód firmy będ z ie wyższy ni ż koszty dodatkowej kontroli związanej z działa l no ścią zagraniczną i j eże li koszty prod ukcji oraz kontroli w kraju udzi e l ającym gościny będą niższe ni ż suma kosztów produkcji w kraju macierzy stym i wydatków na marketing zw ią za n y z eksportem. Innymi s łowy. o tym , czy dana firma decyduje się na eksport , czy na bezpośrednie inwestowanie za g rani c ą decyduje możliw ość minimalizacji kosztów. Prz ed s iębi ors two utworzy filię zagraniczną wówczas, gdy koszty obs łu gi rynku zagranicznego będą niż sze niż koszty dz i ałalnośc i ekspo rt owej !~. Inne jeszcze podejśc i e do relacj i pomiędzy handlem i zagranicznymi inwestycja mi be z po ś rednimi przyjął K. Kojima. W swoim modelu be z poś rednich inwestycj i zagranicznych podzi e lił on be z pośrednie inwestycje na wspieraj'lce handel (model japoń s ki ) i hamujące handel (model amerykań s ki). Dla przeds iębior s tw japońskich. pozbawionyc h w ł as nyc h surowców naturalnych , pod stawowym motywem przy podejmowaniu inwestycji zagra nicznych jest motyw zaopatrzeniowy. Reali zowane za grani c ą, w pań s twach rozwijając yc h si ę , inwestycje dot ycz ą główn i e wydobycia su rowcÓw i częśc iowe go ich przetwarzania. ale cele m zasad niczym jest dostarczenie ich dla potrzeb przemys łu i w ten sposób kreowane s ą nowe strumi eni e prze pł ywów towarowych. Kojima wskazuje na to , że japOllski e inwestycje zagraniczne pochod zą z dojrzał yc h prze my s ł ów, które zaczęły traci ć korzy śc i komparatywne . Te g ałę z ie. g ł ów n ie pra coc hłonne, taki e jak przemy s ł tek stylny czy wydobywczy, s'l z kolei pr ze my s łami , w których kraje ud z i elające gośc iny zdobywają wła ś nie przewag i komparatywne . Wynika z tego , że struktura korzy śc i komparatyw nyc h danego kraju w poważn ym stopniu okreś la przeplywy inwestycji bezpoś rednich . Model Ricarda zak ł adał , że kraje zyskują na handlu m i ędzyna rod o wym, gdy eksportują towary, w których os ią gają pr zewa gę k o mpannywną. Kojima podkreś l a aktywną rolę inwestycji zagranicznych w przenoszeniu międz y kraj ami przewagi kompa ratywnej . Zwiększe ni e strumienia handlu na s tępuje bowiem przez wzrost przewagi komparatywnej w tych dziedz inach produkcji. na które oddziałują bezpoś rednie in westycje zagraniczne! 6, Z kolei. !S Ibidem, s. 89. )/i Bezpofrnlllie inwestycje zagralliczne PWE. Warszawa t998. s. l t7.. l\'. Polsce, praca zbiorowa pod red. Z. OlcsiTiskiego,.

(8) Marek inwestycje amerykańskie Kojima postrzega jako dokonywane w celu wykorzystania monopolistycznej przewagi przede wszystkim w kapitałowo i tech · nologicznie intensywnych branżach, a jako takie wywołują one w stosunku do eksportu efekty subs tytucyjne '7 . Na pewno zgodzić się można z zasadniczą tezą tego modelu , która wpływ bezpoś rednich inwestycji na handel uzależnia od przedmiotu zainteresowania zagranicznych inwestorów ,jednak wszelkie próby generalizowania inwestycji amerykańskich czy japońskich mogą się nie sprawdzić, szczególnie w dobie światowego boomu inwestycyjnego, gdy kapitały przekraczają coraz to nowe granice i lokowane są w różnych dziedzinach wytwó rczości, niezależnie od kraju pochodzenia inwestora. Natomiast istotnie prawdą jest, że inwestycje w wydobycie surowców pobudzają wymianę międzynarodową , a inwestycje w branże zaawansowane technologicznie mogą tę wymianę osłabić.. Nie zawsze jednak podjęcie produkcji na rynku zagranicznym, cechującym kosztami wytwarzania, prowadzić będzie do kreowania nowych strumieni handlu międzynarodowego. Zależy to od wielkośc i i chłonności tego rynku, od tego czy op ł acalne dła danego inweslOra będzie przeniesienie produkcji do kraju, na potrzeby którego cała ta produkcja będzie przeznaczona. Może być bowiem i tak , że eksport na dany rynek zastąpiony zostanie uruchomieniem tańszej produkcji realizowanej na tym w ła śn ie rynku i z przeznaczeniem wyłącznie na zaspokojenie popytu wew n ętrznego tego rynku. Substytuowanie handlu przez inwestycje uzależnione jest również od poziomu rozwoju gospodarczego kraju przyjmującego inwestycje z zagranicy. Je że li jest to kraj wysoko rozwinięty (czy zaawansowane technologiczn ie ugrupowanie integracyjne, jakim jest Un ia Europejska), to istotnie eksport do tych krajów może zostać zastąpiony przez przeniesienie do nich produkcji danego towaru . Na miej sc u bowiem inwestor znajdzie poddostawców i fi rm y kooperujące, których jakość produkcji, technołogia wytwa rzania i terminowość dostaw będą w stanic spełnić oczekiwania inwestora i pozwolą mu na ograniczenie kosztów transportu niezbędnych komponentów z zagranicy. Rynkiem zbytu tego typu produktów będzie najczęściej rynek kraju przyjmującego inwestycje, ponieważ otrzymany produkt będzie porównywalny zarówno jeśli chodzi o jakość, jak i o cenę z produktem wytwarzanym w kraju macierzystym inwestora; czyn nikiem decydującym o wykreowaniu nowych przepływów lowarowych może być ewentual nie bliskość geograficzna rynków krajów trzecich. J eże li natomiast inwestycje w technologicznie inten sywną produkcję podjęte zostaną w kraju rozwijaj ący m się, gdzie struktura przemysłu jest przestarzała, a produkcja nie jest w sianie sprostać wymogom jakościowym, inwestycje takie niew ątp liwi e pociągną za sobą dodatkowy pr zep ł yw towarowy, niezbędny do kontynuowania wysokiej jakości produkcj i na tym rynku. Inwestycje zagraniczne staną s i ę wówczas impulsem dla eksportu np. komposię niższym i. 11 J. Rymarczyk. IlIlernacjonalil.llcja przedsiębiorstwa. PWE. Warszawa t996, s. 35-36.63..

(9) j. icll. ncntów , podze s połów itp. do kraju lokaty inwestycji. Efekt wzrostu wymiany handlowej może w tym wypadku zos tać wzmocniony poprzez fa kt na ogól niż szyc h kosztów związanyc h z pozyskaniem si ł y roboczej w kraju rozwijającym się. W efekcie inwe stor przy ni ższyc h nakładach otrzyma produkt wysok iej jakośc i , którym może konkurowa ć, również cenowo, na rynkac h krajów trzecich, do których może skierować część lub c ał ość produ kcji z kraju przyjmującego inwe s t ycję.. 4. Bezpośrednie Inwestycie zagraniczne alakość I kierunek przepływu strumieni handlu międzynarodowego Probl e matykę rozwoju gospodarczego kraju w zestaw ieniu ze wzrostem handlu i odd zi aływaniem bezpoś rednich inwestycji zagranicznyc h podejmuje w swych rozważania c h T. Ozawa . Punkte m wyjściowym przedstawionego przez niego schematu rozwoju jest kraj rozwijający s i ę, który przy c iąga zagranicznych inwestorów zasobami taniej s iły roboczej. Zgodnie z za lożeniami teorii Kojimy , inwestycje te lokowane są przede wszystkim w g ałęzie przemy s ł ów pra coc hł onnych, co powoduje zwiększenie i s tni ejącej już w tym zakresie przewagi komparatywnej. Dochodzi do wzrostu eksportu towarów pracochłonnych (począ tko wo g ł ów ni e w formie handlu między fili ami a macierzystymi przeds iębi o rs twami międzynarodowymi 18 ). W miarę zwi~kszania się napł yw u bezpo ś rednich inwestycji zagrani cznych i rozwoju gospodarczego stymulowanego wzrostem obrotów handlowych pojawia się w kraju presja na wzrOSI płac. To z kolei powoduje zanikanie przewagi komparatywnej danego kraju w sektorach pra coc hłonn yc h . W z wią z ku z tym przemy s ł krajowy będzie zm uszony do prze s unięcia swoich zasobów do produkcji wyrobów o wyż szej wa rtośc i dodanej. li inwestorzy zagraniczni, którzy zainwestowali w dziedzin y pracochłonne , przestawią się na bardziej kapitałochłonny typ produkcji albo przenio s ą swoje kapitaly do innych rozwijających s i ę krajów, w których z najdą do s tatecz ną podaż taniej s iły roboczejl9. W ten sposób zagraniczny kapitał może w przypadku danego kraju kreować strumienie handlu międzynarodowego w obrocie towarami o coraz większym zaangażowan iu myśli technicznej. Trzeba pamię tać , że tec hnol ogie, zdo l nośc i innowacyjne oraz umiejętnośc i są zasadni czym ż r6d l em s iły konkurencyjnej poszczególnych firm i krajów. Działalno ść innowacyjna i technologie sprowadzone do krajów goszczących zagraniczne inwestycje bezpośrednie mog<j poprawi ć sytuację w gospodarkach tych kraj ów poprzez wyższą wydajno ść filii zagranicznych, a także poprzez stymu lowanie. 1~ Ocenia się. ie wewnęl ana wymiana w ramach korporacji lransnarodowych Sianowi ok. 113 wymiany świalowej (por. S . Ładyka. ZagrtmicVlc inwcl·tycjc bezPośrednie wc wspó/clesncj gospodarce św;olOwej, JKC HZ . Studia i Materialy nr 70. lipiec 1996). 19 Z. Wysokińska. Wplyw z.agranicVJych inwestycji bezpośrednich IJa kOl1kurellcyjlloŚć eksportu. AI'peklY porównu\\'cze Polski t krajami At,ji Poludniowo- Wschodniej. "Ekonomista" 1996. nr 2..

(10) Marek Ma ciejewski. wzrostu. wydajności. firm krajowych. Wykorzystanie wiedzy technolog icznej, i marketin gowej wnoszonej przez inwestorów zagranicznych stwarza sza n sę zw iększe nia k onk u rencyjności zarówno wśród krajowych podmiotów gospodarczyc h,jak i na rynkach mi ędzy n arodowyc h . Pod wplywe m bezpoś redni ch inwestycji zag ranicznyc h zmianie ulega zatem ni e tylko ska la obrotów towarowych, ale d o ko nują s i ę rów n i eż jakościowe zmian y strumien i handlu i to zarów no jeśli chodzi o sa m ą o fe rt ę towarową, jak i o technik i i organ i zację handlu . Otw iera się w te n sposób do s tęp do nowych rynków zbytu , a korporacje między n arodowe przyczy ni aj ą się do inte nsy fikacj i eksportu krajów goszczącyc h 20 . Na l eży jednak pam i ętać również o tym, że tak jak w przypadku eksportu, filie zagranicznyc h przedsię bi ors t w wyk azują również wyso k ą s kł onn ość do import u. Wynika to z faktu, że korporacje mi ędzy n aro dowe pr zedk ładają zagraniczne ź r ódła zaopatrzenia nad loka lne w krajach goszczącyc h , zwłaszcza w począ tk owych stadiac h ich d z i ała ln ośc i w danym kraj u. W efekcie pobudzenie wymiany handl owej kraju goszczącego może dla ni ego oznaczać pogorszenie bilan su handlowego, co w dalszej części artyku lu przedstawione zostani e na przykładz i e gospodarki Polski. m e n ed że r ski ej. 5. Bezpośrednie Inwestycie zagraniczne w Polsce a wzrost wymiany handlowel Motywy inwestowania w Polsce są r óŻ n e w zależ n ości od żród e l pochodzenia kapitału. In westo rów z Unii Europejski ej przyciągają n iźsze ni ź w Europ ie Zac hod niej koszty roboc izny, wie l kość rynku i pe rspek tywy jego rozwoju oraz korzystne z handlowego punktu widzenia położenie geog raficzne Polski w pobliżu atrakcyjnych i perspektywicznych rynków zbytu w Rosji , na Ukrainie i Biał orus i . Natom iast kapitały z krajów trzec ich zac h ę cają wspomniane już wyżej procesy integ racyjne w Europ ie. Polska jest juź stowarzyszona z Un ią Europejską i w przyszłości pow inna s ta ć s i ę jej cz ł o n kie m, a więc inwes t ując w Polscc można zapew ni ć sobie prefere ncyj ny dostęp do rynku Uniil i. W 1996 r. firm y zagran iczne za inw estowa ł y w Polsce ok. 5,2 mld USD. Od początku procesu transformacji napłynę ł o do Polski w formic inwestycji bez.pośrednich 12 mld USD. Daje s i ę zauważyć wyraźny w pł yw inwestycji zagranicznych na wzrost polskiego handlu zagranicznego, zarów no od strony e ksportu, jak i importu. Napływ bez.pośrednich inwestycji zag rani cznyc h jest warunkiem su kcesu polskiej tra nsformacj i, bowiem bez na pł ywającego kapitału, tech nol ogii , a nawet sztuki zarządza ni a Polska pozostawać będzie na mar20 Szczególnie widoczne jest to w przypadku krajów rozwijających s ię. np. na początku lat 90 . udzial filii zagranicznych w eksporcie Malezji wynosil 57% (por. E. Olziewicz, li/gr/lllicule illwestycje bt!1.fJośrednie ... . s. t 25). 21 z . Krauss, Z. Wysokińska, Dlaczego inwestllją? .. Rynki Zagraniczne" 1996. nr 14..

(11) i ich. ginesie dokonującyc h s i ę w św i ec i e prze mian . Spó ł ki z u dz i a ł em ka pi ta łu zagranicznego cec hują s i ę znacznie wyższą wy d aj n ośc i ą pracy, co ni ewąt p li wie jest pods t awą mi ędzyna rodowej k o n k ure n cyj n ośc i polskiej gospodark i. Podąża za tym oczyw i śc i e bogatsza i bardziej atrakcyj na polska ofena eksportowa. Spó łk i z k ap i ta ł e m zagranicznym cec h ują zate m w i ę k sze zdol n ośc i e ksportowe niż ma to miejsce w przy pad ku prted siębio r s t w krajowyc hn . Wyższa jest również dynami ka ekspon'u s pó ł ek z ud zia łe m zagra nicznym od dynami ki eksportu pozosta ł ych podmiotów. W t 996 r. wartość eksportu spó ł ek z udziałe m zagra nicznym wzros ł a w stosunku do roku poprzedniego o 17,4%, podczas gdy wzrost ogólnego eks port u wy ni ósł za ten okres za ł edwie 6,7%23. O ty m jednak czy i jak szybko zagraniczni in westorzy w ł ączą się w rozwój polski ego eksportu zadecyd uj ą ich preferencje, które obecn ie ko n centrują się przede wszyst kim na wy korzystaniu m oż li wośc i jakie tworzy stosunkowo d u ży wewnę trzn y. krajowy rynek zbytu. P rzy kł ady Węgier i Czech d owodzą jednak, że branże, w które wkroczy ł kapit ał zagraniczny, stają się liderami eksportu 24 . U nas prawdopodobnie także zaistn ieje taka sytuacj a, ale dop ie ro wówczas. gdy zagospodarowa ny zostanie ch ł onny rynek wew n ętrzny. T ymczase m jednak bezpośred n ie inwestycje zagraniczne pobudzają przede wszystkim importoc hł onność polskiej gospodarki. W 1996 r. udzia ł firm zagranicznych w po ł skim imporc ie wyn i ósł ok. 48% i stanowi ł 66% ca ł ego polskiego deficylU w hand lu zagranicznym2~ . Jest to przede wszystkim import zaopatrzeniowy, co potwie rdza l ezę o wytwarzaniu tego typu importu przez bez poś redn i e inwestycje w krajac h o n iższym poziomie rozwoju gospodarczego, któryc h rodz ime p rzed siębiorstwa nie są w stan ie sprost a ć wymogom jakościowym. W efekcie rośn i e wartość po lskiego eksportu ,jednak wsad importowy w eksportowa ne produkty jest nadal bardzo wysoki.. 6 . Uwagi. końcowe. Nie można jednoznacznie okreś l ić kierunk u od d z i a ł ywania bez poś rednic h inwestycji zagranicznych na handel m i ęd zynarodowy. O tym , czy powod ujq one wzrost wym iany lowarowej, czy j ą zastępujq decyduje wiele czynn ików, który mi kierujq się inwestorzy przy lokowa niu kapita ł u za granicq. Zasad nicze znaczen ie m ają z jednej slrony elementy koszlowe procesu produkcyjnego i m ożliwość ich mi nimal izacji przez podjęcie produkcji za granicq przy uwzg l ędnieniu kosztów realizacji tego p rzeds ięwzięc i a. Z drug iej strony decydujq k orzyści z podjęc i a laki ej produkcji rozum iane jako b li skość rynków II 16j% przychOdÓW spółki zagraniczne uzyskują z eksponu, a prLCdsiębiorstwll rodzime tylko ok. 9% (por. M. Balicka, Doczekać iniw. "Polityka" 1997, nr45). 2l /1lll'estycje zagnlllicvle \li Polsce, I KC HZ, Warszawa J 997. s. 62. ! , K. Krlluss. Z. Wysokińska. op. cit. B 1/Ul'twycje zagrol1icVle ... , s. 63..

(12) Marek. zbytu i wykorzystanie przewag komparatywnych danego kraju w produkcji okreś l onego wyrobu. W s zędz i e tam , gdzie korzyśc i z bezpośrednich inwesty· eji zagranicznych p rz ewyższają ich koszty w rozmiarach większych od zysku, jaki przynosi eksport na dany rynek, s podziewać s i ę należy lokali zacji produkcj i na tym rynku . Spowoduje to wyeliminowanie określonego strumienia handlu , ale wp lynie na nowe dostawy związa ne z realizacją zagrani cznej inwcsty· cji. Dla dal szego rozwoju handlu decydująca jest w i el ko ść rynku kraju goszczącego. Od niej za l eżeć będz i e, czy produkcja przeznaczona będzie tylko lub przede wszystkim na len rynek, czy też kraj goszczący stanie s i ę ośrodki em produkcji dla zaspokojenia popytu na rynku międzynarodow y m. Be z po śred ni e inwest ycje zagraniczne to równie ż sposób na o minięci e bari er. które stawia przed handlem protekcjon istyczna polityka określonych kraj ów. prefe rują cy ch obcy k apitał, pozwalający na realizację programu rozwoju gos podarczego niż importowane wyroby galowe. Można p os tawi ć tezę, że g łówną cec hą c harakteryzując ą umięd zynarodowi e nie handlu jest ekspon za p oś re dni c twem be z p oś rednich inwestycji zagranicznych jako sposób wej śc ia na obce rynki . Li teratura Balic k3 M .. D"c:.ekać iniw ..Polityka" 1997. nr 45. Bezposrednie inwestycje :agraniczne II' Polsce. praca zbiorowa pod red. Z. Olesir'lskiego. PWE. Warsz:lwa 1998. Caves R.C .. FrankeIJ .A .. Jo nes R.W .. Handel i final/se mif(fzYllafO(lowe, PWE. Wa rszawa 1998 . C ieś lik A .. Krleśniak A .. IVp/yw bezpośrednic.'h inwestycji zag falliC Zflych lIa wymianę hand/ową Po/ski, "Ekonomista" 1998, nr 2-3. Dokąd płynie świmoll'y kapiral? .. Ryn ki Zagraniczne" 1996. nr 128 . Fu <Je i kupno firm . ..Rynki Zagraniczne" 1996. nr 137. Handel zagranic:ny. Organizacja i technika, praca zbiorowa pod red. 1. Ryma rczy ka . PWE , Warszawa 1997. Inwestycje zagraniczne II' Polsce, IKCHZ. Wa rsza wa 1997. Kleer J .. Poclnva/a korporacji, "Polityka" 1997. nr 7. Krauss Z .. Wysokińska Z., Dlaczego il1lve.rlllją? ,.Rynki Zagraniczne" 1996. nr 14. Ład y ka S .. Zagranic:ne inwest)'cje betposrulnie we współczesnej gospodarce .~wiatowej, IKCHZ, Studia i Materialy nr 70 . tipiec 1996. Mi fd:)'narodowe stomnki gospodarcze, praca zbiorowa pod red . A . Budniko ws kiego i E. Kawec kiej - Wy ży kowskiej. PWE. Warszawa 1996. Oziewicz E.. ZagTaIJiCVle inwestycje be:poirednie II' rozwoju gospodarczym krajów Azji Polud/JioH'o·lVsch()(bliej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersyte tu Gd:tr'lskiego. Gdar'lsk 1998 . Rymarczyk J ., Imerna cjonalizacja pr1.edsiębior:mva, PWE, Warszawa 1996. IVp/yw na handel, .. Rynki Zagraniczne" 1996, nr 150. Wysokir'lska Z., IVp/)'w zagranicznych inwestycji bez.pośrednich IW konkurencyjność eksportu . Aspekty porównawcze Polski z krajami Azji Po/udniowo- lVschodniej, "Ekonomista" 1996, nr 2..

(13) i ich Fore ign Oirect Investment and its Impact on Inte rnational Trade The aim of this article is lO diseuss Ihe inter-depcndeneies exisling between direet fore ign investment and the dimensions of international trade. The author deseribes Ihe increasing importance of foreign trade in the globa! eeonomy and the cond itions and molives guiding inveslors' decisions when transferring aU or part af a produclioll cycle abroad . He likewise looks al various changes in the global economy wh ich increase foreign direet investment. such as inlegration processes or changes in the eeonomic policy of developing states . The author also allempts 10 relate the influence af foreign direel investment on trade 10 the realjties of the Polish eeonomy..

(14)