Tom XIX
Rośliny Oleiste
1998
Krzysztof Jankowski, Wojciech Budzyński, Władysław Szempliński Akademia Rolniczo-Techniczna im. M. Oczapowskiego w Olsztynie
Katedra Produkcji Roślinnej, Zakład Roślin Zbożowych i Przemysłowych
Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena
różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem
rzepaku ozimego
Agricultural, energetical and economical estimation
of different methods of nitrogen fertilization of winter oilseed rape
W pracy porównano wpływ dawki azotu (100, 130, 160 kg/ha) i sposobu jego aplikacji (doglebowo, dolistnie) na plonowanie, energo-chłonność i kosztoenergo-chłonność uprawy rzepaku ozimego. Wartości liczbowe plonotwórczych cech pokroju roślin, plon nasion oraz wskaźniki oceny energetycznej i ekonomicznej były w więk-szym stopniu różnicowane poziomem dawki niż sposobem jej aplikacji. Plon nasion rzepaku ozimego istotnie przyrastał do dawki 160 kg N/ha. Azot stosowany doglebowo i dolistnie posiadał równorzędne plonotwórcze działanie. Znamienne, że efekt zastosowania 1 kg N z przedziału dawek 130–160 kg N/ha był ponad 2,5-krotnie większy niż z przedziału 100–130 kg N/ha. W ocenie energetyczno-ekonomicznej najkorzystniejszym sposobem zastosowania dawki 160 kg N/ha była doglebowa (100+30 kg N/ha) i dolistna (30 kg N/ha) jej aplikacja.
In the paper the effects of following nitrogen rates (100, 130, 160 kg/ha) were compared as well as the method of application (foliar or to the soil) on energy consumption and cost effectiveness of winter oilseed rape production. Values of yield bearing plant features, seed yield and indices of energetical and economical estimation were differentiated at the higher extent by the level of nitrogen than method of application. Yield of winter oilseed rape significantly increased up to the rate of 160 kg N per ha. The same effects in the term of yield was found for foliar and soil applied nitrogen. The effect of application of 1 kg N in the interval 130–160 kg N per ha was 2,5 higher comparing to interval 100–130 kg N.
In energo-economical estimation the most favourable method of application of 160 kg N per ha was soil-split (100+30 kg N/ha) and the next foliar (30 kg N/ha).
Wstęp
Pobranie przez rzepak ozimy azotu z gleby na wytworzenie jednostki plonu (nasiona, słoma, korzenie) wynosi około 7 kg/ha (Szukalski i in. 1987) i jest większe niż u roślin z innych grup taksonomicznych (Fotyma i in. 1992). Pobranie tak dużej ilości azotu przez rzepak ozimy jest możliwe tylko przy dobrym zewnętrznym zaopatrzeniu w azot. Efekt nawożenia azotem jest w głównej mierze zależny od układu warunków wilgotnościowych w okresie wiosennej wegetacji(Dembińska 1970). W warunkach suszy korzystnym dla plonu sposobem nawo-żenia może być aplikacja dolistna (Budzyński i in. 1995). Azot w formie wodnego roztworu mocznika jest stosunkowo łatwo przyswajalny przez liście (Czuba 1988), z których to z kolei dość łatwo jest translokowany do nasion (Geisler i Kullmann 1991). Badania dowiodły, że aż 66% azotu zatrzymanego przez liście i 48–58% zakumulowanego w łodydze ulega przemieszczeniu do nasion. Zhang i współ-autorzy (1991) dowiedli, iż repartycja azotu z liści do nasion jest bardzo duża (80%) nawet przy późnym (stadium kwitnienia) dolistnym stosowaniu tego składnika. Czuba (1988) podaje, że efektywność 1 kg N stosowanego dolistnie przyrasta wraz ze zwiększeniem stężenia roztworu. Trzeba jednak podkreślić, że dolistna aplikacja azotu nie zawsze skutkuje istotnym przyrostem plonu. Jasińska i współautorzy (1993) wykazali, że zastosowanie części uzupełniającej azotu w formie podwójnego oprysku (pełnia pąkowania i początek kwitnienia) dawało taki sam efekt plonotwórczy jak jednorazowa aplikacja takiej samej dawki w formie stałej na początku pąkowania. Podobną reakcję na dolistne nawożenie azotem przedstawili w swojej pracy Budzyński i współautorzy (1995). Duża azoto-lubność rzepaku ozimego znajduje swoje odzwierciedlenie w enegrochłonności uprawy tego gatunku. Nawożenie (nawozy + ich wprowadzenie do gleby) rzepaku ozimego pochłania aż 73–77% wszystkich nakładów energetycznych poniesionych na agrotechnikę, z tego 3/4 przypada na samo nawożenie azotowe (Budzyński i Kosecki 1997).
Muśnicki i Jerzak (1992) podali, iż w 1991 roku koszty nawożenia mineral-nego stanowiły równowartość 16,5 dt nasion z ha, tj. około 44% całkowitych kosztów uprawy 1 ha rzepaku ozimego. W 1997 roku koszt nawożenia mineral-nego stanowił 1/4 wszystkich kosztów poniesionych na agrotechnikę rzepaku ozimego (Jankowski i in. 1998).
Celem badań było określenie wpływu poziomu wiosennego nawożenia azotem (100, 130, 160 kg/ha) i sposobu jego aplikacji (doglebowo, dolistnie) na plonowanie, energochłonność i kosztochłonność uprawy rzepaku ozimego.
Metody i warunki badań
Rolniczą efektywność nawożenia azotem określono na podstawie ścisłych doświadczeń jednoczynnikowych realizowanych w Bałcynach k. Ostródy w latach 1992–1995. Doświadczenia założono w układzie długich parcel, zmodyfikowanych przez Elandt, w sześciu powtórzeniach. W pracy przedstawiono plonotwórcze działanie azotu stosowanego wg schematu:Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena ... 115
Sposób nawożenia azotem* — Method of nitrogen fertilization Obiekt Treatments wznowienie wegetacji renewal of vegetation początek pąkowania start of budding stage pełnia pąkowania full of budding stage Sumaryczna dawka azotu Total nitrogen dose [kg/ha] a 100 m • • 100 b1 100 m 30 m • 130 b2 100 m 30 r • 130 c1 100 m 60 m • 160 c2 100 m 30 m 30 r 160
* m — mocznik w formie stałej — solid urea r — wodny roztwór mocznika — urea water solution
Corocznie doświadczenia lokalizowano na glebie płowej typowej, średnio-zasobnej w makroelementy, klasy bonitacyjnej IIIa, kompleksu pszennego dobre-go. Rzepak ozimy uprawiano po pszenżycie ozimym. Po zbiorze przedplonu wykonano orkę siewną na głębokość 20–22 cm. Przedsiewnie zastosowano 50 kg P2O5/ha (superfosfat potrójny), 100 kg K2O/ha (57% sól potasowa) i 20 kg N/ha (mocznik). Nawozy wymieszano z glebą kultywatorem i broną. Rzepak odmiany Mar wysiewano na początku 3 dekady sierpnia, w ilości 5 kg zaprawionych (Oftanol T) nasion na ha, w rozstawie 20 cm. Po siewie nasion wykonano brono-wanie. Bezpośrednio po siewie stosowano Teridox 500 EC w dawce 2,5 dm3/ha. W okresie wiosennej wegetacji stosowano (wg progów szkodliwości) 4-krotnie insektycydy (Fastac 10 EC w dawce 0,12 dm3/ha, Decis 2,5 EC — 0,20 dm3/ha, Bulldock 025 EC — 0,25 dm3/ha). Wiosenne nawożenie azotem stosowano zgodnie ze schematem doświadczenia. Azot dolistny (30 kg N/ha), ze względu na ograniczoną zdolność zatrzymywania cieczy przez łan rzepaku (Rogalski, Idźkowski 1994) aplikowano 2-krotnie w 11% wodnym (300 dm3) roztworze mocznika, w odstępach 2–3 dniowych. Rzepak zbierano jednoetapowo na początku drugiej dekady lipca.
Nakłady energii skumulowanej określono własnym pomiarem procesów technologicznych na polach o powierzchni 1 ha, uwzględniając: nakłady pracy ludzkiej, ciągników i maszyn, wydajność eksploatacyjną maszyn (W07) oraz zużycie paliwa. Kolejność operacji produkcyjnych wzięto ze ścisłego doświad-czenia polowego. Wartość energetyczną brutto 1 kg nasion rzepaku określono w bombie kalorymetrycznej. Do określenia kosztów eksploatacji sprzętu rol-niczego wykorzystano metodykę opracowaną przez IMBER (Goć i Muzalewski 1997, Pawlak 1988, 1989) oraz przedstawioną w opracowaniu Kisiela i Kali-szewicza (1996). W ocenie energetycznej posłużono się kategoriami
zdefinio-wanymi przez Wójcickiego (1981), Błażka (1989), Wielickiego (1989): zysk energii skumulowanej (MJ/ha), energochłonność jednostkowa (MJ/t), wskaźnik efektywności energetycznej. W analizie energetycznej wykorzystano również wskaźnik pokrycia nakładów — wyrażający przyrost wartości plonu nasion pod wpływem przyrostu (o 1 MJ) nakładów.
Koszty siły roboczej liczono w relacji do dochodów ludności rolniczej (4,5 zł za 1 godz.). Koszty pośrednie przyjęto za Skarżyńską i Sadowską (1997). Koszty jednostkowe produkcji zostały wyliczone według cen obowiązujących w II połowie 1997 roku. W celu określenia ekonomicznej efektywności różnych sposo-bów nawożenia azotem wyliczono następujące kategorie (wg Mierzejewskiej 1985): wskaźnik pokrycia kosztów, wskaźnik zwrotu kosztów, wskaźnik opłacal-ności uprawy, nadwyżka produkcji ponad poniesione koszty.
Wyniki badań
Rolnicza efektywność różnych sposobów wiosennego nawożenia azotem
Zwartość łanu była bardzo dobra, co należy zawdzięczać m.in. korzystnym warunkom zimowania. Liczba roślin plonujących na jednostce powierzchni wynosiła 72–80 szt./m2 i nie była różnicowana sposobem wiosennego nawożenia azotem (rys. 1). Rzepak ozimy, w którym aplikowano azot w 2 częściach (100 kg N/ha podczas ruszenia wegetacji i 30 lub 60 kg N/ha na początku pąkowania) wiązał statystycznie taką samą liczbę łuszczyn jak nawożony podstawową dawką azotu w czasie wznowienia wegetacji (a). Najkorzystniej na liczbę łuszczyn produktywnych wpływał azot w dawce 160 kg N/ha aplikowany w 3 terminach: przed ruszeniem wegetacji (100 kg N), na początku (30 kg N) i w pełni pąkowania (30 kg N) (rys. 1). Liczba nasion w łuszczynie była najkorzystniejsza w obiekcie c1, w którym nawożenie podstawowe (100 kg N/ha) uzupełniono na początku pąkowania 60 kg azotu aplikowanym doglebowo (rys. 1). Dodatkowe nawożenie (ponad podstawowe 100 kg N/ha) na poziomie 60 kg/ha aplikowane 2-krotnie (30 m + 30 r) obniżyło o 9% liczbę nasion w łuszczynie.Masa 1000 nasion nie była istotnie różnicowana przez dawkę, termin i formę stosowanego wiosną azotu (rys. 1). Nie potwierdziła się więc hipoteza robocza o istotnym (korzystnym) wpływie na masę nasion, azotu stosowanego w stadium pąkowania w formie wodnego roztworu mocznika. Należy jednak podkreślić, iż masa nasion, jakkolwiek tylko w kategoriach tendencji, była najkorzystniejsza w obiektach, gdzie stosowano najwyższą (60 kg/ha) uzupełniającą dawkę azotu doglebowo i dolistnie (c2) (rys. 1).
76 76 79 80 72 0 10 20 30 40 50 60 70 80 liczb a ro ś lin n a 1 m 2 number of pl ants per 1 m 2 NIR (LSD) - r.n. a b1 b2 c1 c2
sposób nawożenia azotem - method of N fertilization
49,4 52,0 49,3 47,7 59,8 20 25 30 35 40 45 50 55 60 liczb a łuszczyn na ro ś lin ie (szt.) number of si liques on pl ant NIR (LSD) - 6,4 a b1 b2 c1 c2 sposób nawożenia azotem - method of N fertilization
21,5 21,1 21,1 22,7 20,6 13 15 17 19 21 23 liczba nasion w łuszczynie (szt.)
number of seeds per silique
NIR (LSD) - 1,4
a b1 b2 c1 c2
sposób nawożenia azotem - method of N fertilization
4,98 4,94 5,05 4,97 5,02 0 1 2 3 4 5 6
masa 1000 nasion (g) wei
ght of 1000 seeds
NIR (LSD) - r.n.
a b1 b2 c1 c2 sposób nawożenia azotem - method of N fertilization
Plon nasion rzepaku ozimego (rys. 2) był największy na dawce 160 kg N/ha — niezależnie od sposobu jego stosowania (c1, c2). Aplikacja azotu na niższym poziomie (100 lub 130 kg N) powodowała średni spadek plonu o około 2,67 dt z ha, tj. o 5,5% (rys. 2). Znamienne, że efekt plonotwórczy azotu dolistnego był zależny od sumarycznej dawki. Przy niższym poziomie nawożenia azot doglebowy (b1) wpływał korzystniej na plonowanie rzepaku ozimego niż dolistny (b2) (rys. 2). Przy wyższym poziomie nawożenia (160 kg N/ha) podział dawki uzupełniającej na 2 części (c2) dał lepszy efekt niż jednokrotna aplikacja 60 kg N/ha w formie stałej (c1) (rys. 2). Efektywność techniczna zastosowanego azotu z przedziału dawki 100–130 wynosiła 3,17 kg nasion/1 kg N i była 2,5 razy mniejsza niż w przedziale 130–160 kg N/ha. 34,2 35,5 34,8 37,3 37,7 15 20 25 30 35 40
plon nasion (dt/ha)
yi
el
d of seeds
NIR (LSD) - 1,5
a b1 b2 c1 c2
sposób nawożenia azotem - method of N fertilization
Rys. 2. Plon nasion rzepaku ozimego — Seed yield of winter rape
Energetyczna efektywność różnych sposobów wiosennego nawożenia
azotem
Suma nakładów eneregetycznych poniesionych na całą agrotechnikę rzepaku ozimego była najmniejsza (17763,26 MJ/ha) przy jednokrotnej, doglebowej (a) aplikacji całej wiosennej dawki azotu (rys. 3). Nawożenie azotowe stanowiło tu bowiem tylko 44% wszystkich nakładów energii.
Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena ... 119 7902 (MJ/ha) 10327 10477 12698 12901 0 5000 10000 15000 20000 25000 nak
łady energii skumulowanej (MJ/ha)
cumulative energy inputs
pozostałe czynniki - other factors nawożenie wiosenne N - spring time nitrogen fertilization
sposób nawożenia azotem - method of N fertilization a b1 b2 c1 c2
9861 9861 9861 9918 9918
Rys. 3. Nakłady energii skumulowanej poniesione na technologię uprawy rzepaku ozimego zróżni-cowaną sposobem wiosennego nawożenia azotem — Inputs of cumulative energy on cost of winter oilseed rape technologies differentiated by spring nitrogen fertilization
Zwiększenie podstawowej (100 kg/ha) dawki azotu o 30 (b1, b2) i 60 kg N/ha (c1, c2), stosowanych w stadium pąkowania, powodowało przyrost nakładów energii skumulowanej odpowiednio o 14–15% i 27–28%. Podkreślenia wymaga fakt, iż energochłonność produkcji nasion rzepaku była głównie determinowana global-nym poziomem nawożenia azotem, a nie sposobem jego aplikacji. Podział dawki uzupełniającej i sposób jej aplikacji, w obrębie tego samego poziomu (30 lub 60 kg N/ha) różnicował energochłonność uprawy w stopniu nie większym jak 1%.
Przyrost nawożenia azotem (ze 100 do 160 kg/ha) obok zwiększenia nakła-dów energii powodował silny wzrost wartości energetycznej plonu, o czym świadczy rosnąca wartość zysku energii skumulowanej (tab. 1). Jednak jak wynika z tabeli 1 energochłonność jednostkowa oraz efektywność energetyczna była najkorzystniejsza wtedy, gdy stosowano pod rzepak tylko doglebowe nawożenie azotem w dawce podstawowej (100 kg N/ha) aplikowanej zaraz po ruszeniu wegetacji. Produkcja 1 tony nasion rzepaku nawożonego dawką 130–160 kg N/ha była średnio o 11–17% bardziej energochłonna niż nawożonego na poziomie 100 kg N/ha. Dodatkowe (ponad podstawowe 100 kg N/ha) stosowanie azotu w stadium pąkowania obniżało wskaźnik efektywności energetycznej o 10 (30 kg N/ha) lub 14% (60 kg N/ha).
Tabela 1 Wybrane wskaźniki analizy energetycznej uprawy rzepaku ozimego w zależności od sposobu nawożenia azotem — Selected indices of energetic effictiveness
of winter rape cultivation depending on the way of nitrogen fertilization Sposób nawożenia azotem* Method of nitrogen fertilization*
100+0+0 100+30 100+30r 100+60 100+30+30r Wyszczególnienie
Specification
a b1 b2 c1 c2
Suma nakładów (MJ/ha) Total input
17763,26 20187,64 20337,66 22615,92 22818,74 Wskaźnik efektywności energetycznej
Index of energetical efficiency
5,28 4,83 4,70 4,53 4,53 Energochłonność jednostkowa (MJ/t)
Energy consumption per unit
5193,94 5686,66 5844,16 6063,25 6052,72 Zysk energii skumulowanej (MJ/ha)
Profit of culmuative energy
76081,54 77224,36 75153,54 79735,28 80630,06 Wskaźnik pokrycia nakładów
poniesionych na nawożenie Index of fertilization cost covering
— 1,47 0,64 1,75 1,90
* — opis w metodyce — described in methods
Znamienne, iż zwrot nakładów energii poniesionych na dodatkowe nawożenie azotem w stadium pąkowania był uzależniony od poziomu dawki (130, 160 kg N), jak również sposobu jej aplikacji (doglebowo, dolistnie). Nakłady poniesione na dolistną aplikację dawki uzupełniającej na poziomie 30 kg N/ha (b2) nie były rekompensowane przyrostem energii w plonie (wskaźnik pokrycia nakładów <1). Wskaźnik pokrycia nakładów był najkorzystniejszy po zastosowaniu doglebowym i dolistnym 60 kg N/ha (c2). Wzrost o 1 MJ nakładów na nawożenie w tym obiekcie (c2) powodował wzrost energii w plonie o 1,9 MJ (tab. 1).
Ekonomiczna efektywność różnych sposobów wiosennego nawożenia
azotem
Poziom nawożenia w większym stopniu różnicował koszt uprawy niż sposób aplikacji azotu. Koszt uprawy rzepaku ozimego (wg cen z II połowy 1997 roku i stosowanej technologii uprawy) wahał się od 1161 (100 kg N/ha) do 1268 zł (160 kg N/ha) (rys. 4) i był równoważny 12,90–14,09 dt nasion (tab. 2). Nawożenie mineralne pochłaniało 28,6–32,7% wszystkich kosztów poniesionych na agrotech-nikę rzepaku ozimego. Udział nawożenia azotowego w całkowitych kosztach produkcji nasion wahał się w granicach od 9,7% (100 kg N/ha) do 15,4% (160 kg N/ha) (rys. 4).
Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena ... 121 9,7% 18,9 71,4 12,5 18,2 69,3 12,5 18,2 69,3 14,8 17,4 67,8 15,4 17,3 67,3 0 150 300 450 600 750 900 1050 1200 1350 koszty (z ł/ha) - costs ( P LN/ha) a b1 b2 c1 c2
sposób nawożenia azotem - method of N fertilization
Σ = 1160,85 Σ = 1205,09 Σ = 1205,33 Σ = 1256,40 Σ = 1268,22
inne czynniki + koszty pośrednie - other factors + indirect cost naw ożenie jesienne NPK - autum n tim e NPK fertilization naw ożenie wiosenne N - spring tim e nitrogen fertilization
Rys. 4. Koszty uprawy rzepaku ozimego zróżnicowanej sposobem nawożenia azotem Cost of winter oilseed rape production differentiated by the method of nitrogen fertilization
78,2 21,8 89,4 10,6 87,6 12,4 87,5 12,5 88,1 11,9 83,5 16,5 0 50 100 150 200 250 koszty (z ł/ha) - costs (PLN/ha) zabieg - measures nawozy - fertilizer
sposób nawożenia - method of fertilization
a b1 b2 c1 c2 nawożenie
przedsiewne NPK
Rys. 5. Koszty nawożenia mineralnego (nawozy + zabieg = 100%) rzepaku ozimego Cost of mineral fertilization (fertilizer + cost of measure = 100%) of winter oilseed rape
Należy zwrócić uwagę na niewielki udział kosztów zabiegu nawożenia w stosunku do kosztów samego nawozu (rys. 5).
Najtaniej produkowano 1 dt nasion rzepaku ozimego na obiekcie, gdzie stoso-wano najwyższą dawkę — 160 kg N/ha (c1, c2). Jednostkowy koszt produkcji nasion rzepaku ozimego był największy przy poziomie 130 kg N/ha, w którym to uzupełniającą dawkę azotu (30 kg N/ha) aplikowano dolistnie (b2) (tab. 2).
Tabela 2 Wybrane wskaźniki ekonomicznej analizy uprawy rzepaku ozimego w zależności od sposobu nawożenia azotem — Selected indices of energetic effectiveness
of winter rape cultivation depending on the way of nitrogen fertilization
Sposób nawożenia azotem* — Method of nitrogen fertilization*
100+0+0 100+30 100+30r 100+60 100+30+30r
Wyszczególnienie Specification
a b1 b2 c1 c2
Koszt uprawy [zł/ha] Cost of production 1160,85 12,90 1205,09 13,39 1205,33 13,39 1256,40 13,96 1268,22 14,09 Koszt produkcji 1 dt nasion [zł]
Cost production 1 dt seeds
33,94 33,95 34,64 33,73 33,64 Wskaźnik opłacalności [%]
Index of profitability
248,02 248,02 243,05 249,93 250,29 Nadwyżka produkcji ponad
poniesione koszty [zł]
Surplus of production over cost
— 65,56 5,92 165,45 187,83
Wskaźnik pokrycia kosztów Index of cost covering
— 2,48 1,13 2,73 2,75 Wskaźnik zwrotu kosztów [%]
Index of cost return
— 148,19 13,31 173,16 174,94
* — opis w metodyce — described in methods
We wszystkich analizowanych sposobach nawożenia azotem rzepaku ozimego stwierdzono nadwyżkę produkcji ponad poniesione koszty (tab. 2). Koszt aplikacji części azotu w dawce uzupełniającej był (niezależnie od poziomu dawki i sposobu stosowania azotu) rekompensowany przyrostem wartości plonu. Wzrost wartości produkcji pod wpływem stosowania uzupełniającego nawożenia dawał, po odli-czeniu kosztów tegoż nawożenia, nadwyżkę wynoszącą 6–66 zł (b1, b2) i 165–188 zł (c1, c2) (tab. 2). Średnio wskaźnik opłacalności, wskaźnik pokrycia oraz zwrotu kosztów korzystnie wzrastały w miarę zwiększania poziomu uzupełniającego nawożenia azotem. Należy podkreślić, iż ekonomicznie korzystniejszym sposobem
Rolnicza, energetyczna i ekonomiczna ocena ... 123
aplikacji najwyższej dawki był jej podział na 3 części: 100 m+30 m+30 r. Stoso-wanie 130 N/ha było ekonomicznie uzasadnione tylko przy doglebowej aplikacji dawki uzupełniającej (30 kg N/ha).
Wnioski
1. Poziom nawożenia azotem (100, 130, 160 kg N/ha) różnicuje w większym stopniu wartości liczbowe plonotwórczych cech pokroju i poziom plonu rzepaku ozimego niż sposób jego aplikacji (doglebowo, dolistnie).2. Plon nasion rzepaku ozimego istotnie przyrastał do dawki 160 kg N/ha. Pro-duktywność 1 kg azotu z przedziału 100–130 kg/ha była 2,5 krotnie mniejsza niż z przedziału 130–160 kg N/ha.
3. Nawożenie azotem rzepaku ozimego pochłania od 44% (100 kg N) do 56% (160 kg N) nakładów energetycznych ponoszonych na agrotechnikę. Wzrost poziomu wiosennego nawożenia azotem ze 100 do 160 kg/ha jakkolwiek zwiększał energochłonność produkcji 1 tony nasion to jednak wskaźnik pokry-cia nakładów w tych obiektach był najkorzystniejszy.
4. Koszt zintegrowanej uprawy rzepaku ozimego w 1997 roku wyniósł około 1161–1268 zł/ha i był równoważny 12,90–14,09 dt nasion. Nawożenie azotem pochłaniało około 10–15% wszystkich kosztów poniesionych na agrotechnikę rzepaku ozimego.
5. Wzrost wiosennej dawki azotu (ze 100 do 160 kg N/ha) obniżał jednostkowy koszt produkcji nasion rzepaku. Nadwyżka produkcji ponad koszty poniesione na dodatkowe (>100 kg/ha) nawożenie azotem była najwyższa (165–188 zł/ha) po zwiększeniu dawki do poziomu 160 kg N/ha.
6. W ocenie ekonomicznej korzystniejszym sposobem aplikacji wyższej dawki azotu (160 kg/ha) był jej podział na 3 części: 100 kg N/ha (mocznik) przed ruszeniem wegetacji; 30 kg N/ha (mocznik) na początku pąkowania i 30 kg N/ha (roztwór mocznika) w pełni pąkowania. Stosowanie 130 kg N/ha było ekonomicznie uzasadnione tylko przy doglebowej aplikacji azotu.
Literatura
Błażek M. 1989. Metody badania energochłonności produkcji rolniczej. Rocz. AR w Poznaniu, CCXII: 3-14.
Budzyński W., Kosecki A. 1997. Efektywność energetyczna różnych sposobów nawożenia rzepaku azotem. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 439: 267-271.
Budzyński W., Ojczyk T., Toboła P., Malarz W. 1995. Porównanie doglebowego i dolistnego nawo-żenia rzepaku ozimego mocznikiem. Rośliny Oleiste, XVI, 1: 151-156.
Czuba R. 1988. Efekty produkcyjne dolistnego dokarmiania roztworem mocznika i mikroelementami zbóż, rzepaku i buraka cukrowego. "Dolistne dokarmianie i ochrona roślin w świetle badań i doświadczeń praktyki rolniczej". Mat. Sem. Nauk. Puławy 13-14.12.1988: 24-33.
Dembińska H. 1970. Wpływ wiosennych okresowych niedoborów wody na rozwój i strukturę plonu rzepaku ozimego przy różnych sposobach dawkowania azotu. Rocz. Nauk Rol. A, 97(1): 33-47. Fotyma E., Fotyma M., Pietrasz-Kęsik G. 1992. Wykorzystanie azotu z nawozów przez rośliny
uprawy polowej. Pam. Puł., 101: 7-34.
Geisler G., Kullmann A. 1991. Changes of dry matter, nitrogen content and nitrogen efficiency in oilseed rape (Brassica napus L.) in relation to nitrogen nutrition. „Rapeseed in a Changing World”. Proc. 8th Intern. Rapeseed Congress, Saskatoon, 4: 1175-1180.
Goć E., Muzalewski A. 1997. Koszty eksploatacji maszyn. IBMER, Warszawa.
Jankowski K., Kisiel R., Budzyński W. 1998. Energochłonność oraz koszty nawożenia azotem rzepaku ozimego chronionego i nie chronionego przeciwko szkodnikom. Rocz. AR w Poznaniu (w druku).
Jasińska Z., Malarz W., Budzyński W., Toboła P. 1993. Wpływ sposobu wiosennego nawożenia azotem na plonowanie rzepaku ozimego. Post. Nauk Roln., 6: 33-40.
Kisiel R., Kaliszewicz D. 1996. Kalkulacja kosztów jednostkowych wybranych produktów roślinnych — metodyka. Mat. RARR Olsztyn.
Mierzejewska W. 1985. Metody badawcze i miary oceny ekonomicznej efektywności chemicznych zabiegów ochrony roślin. Post. Nauk. Rol., 5: 77-90.
Muśnicki Cz., Jerzak M. 1992. Produkcyjne i ekonomiczne skutki uproszczeń w agrotechnice rzepaku ozimego. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste, XIV, 2: 318-334.
Pawlak J. 1988. Koszty eksploatacji maszyn rolniczych w warunkach inflacji. Zag. Ekon. Rol., 6: 73-78.
Pawlak J. 1989. Organizacyjne i ekonomiczne aspekty mechanizacji produkcji roślinnej w indy-widualnych gospodarstwach rolniczych. PWRiL, Warszawa.
Rogalski L., Idźkowski I. 1994. Opryskiwanija rastienij udobrieniami i piesticidami i ich wlijanije na opasnost agrotechnołogij. Sielskochoziajstwiennaja Nauka Ciewiero-Boctoka Ewropejskoj Czasti Rosij, 2: 202-206.
Skarżyńska A., Sadowska J. 1997. Koszty jednostkowe i dochodowość produkcji rolniczej w gos-podarstwach indywidualnych w 1996 roku. IERiGŻ, Warszawa.
Szukalski H., Sikora H., Szukalska-Gołąb W. 1987. Die Ansprüche vom Winterraps auf Makro- und Mikroelemente. Proc. 7th Intern. Rapeseed Congress 11-14.05.1987, Poznań, 3: 676-681. Wielicki W. 1989. Analiza efektywności w rolnictwie. Post. Nauk Rol., 1: 69-86.
Wójcicki Z. 1981. Energochłonność produkcji rolniczej. Rocz. Nauk Rol., s. C, 1: 165-196.
Zhang Q. Z., Kullmann A., Geisler G. 1991. Nitrogen transportation in oilseed rape (Brassica napus L.) plant during flowering and early siliqua developing. J. Agron. Crop Sci., 167, 4: 229-235.
