ANDRZEJ KALETA1
RECENZJA KSI¥¯KI GERDA VONDERACHA
„SZANSE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
O CHARAKTERZE PERYFERYJNYM”
2Ksi¹¿ka prezentuje wyniki nowatorskich badañ, których – przynajmniej w krajach niemieckojêzycznych – nie mo¿na porównaæ do ¿adnych innych, za-równo pod wzglêdem skali interdyscyplinarnoœci (liczby i zró¿nicowania specja-lizacji badaczy w nich uczestnicz¹cych), rozleg³oœci podejmowanych zagadnieñ, jak i aplikacji rezultatów do teorii i praktyki rozwoju regionalnego. Budz¹ one podziw tym bardziej, ¿e realizowano je tylko przez trzy lata (2004–2007), cho-cia¿ pod patronatem Berliñsko-Brandenburskiej Akademii Nauk (Berlin-Bra-ndenburgischen Akademie der Wissenschaften), kultywuj¹cej bogate tradycje za³o¿onego jeszcze w 1700 roku Brandenburskiego Towarzystwa Naukowego (Brandenburgischen Sozietät der Wissenschaften). Wspó³czeœnie Akademia sta-ra siê byæ miejscem wspó³psta-racy ludzi nauki, polityki, gospodarki i zdominowa-nej przez media sfery publiczzdominowa-nej, a jej zadaniem jest „...interdyscyplinarny dys-kurs nad wa¿nymi naukowymi i spo³ecznymi problemami wspó³czesnoœci, ce-lem doradzania spo³eczeñstwu i jego elitom politycznym” [Przedmowa, s. 1]. Do realizacji tego zadania powo³ano interdyscyplinarne zespo³y robocze, a wœród nich, w 2004 roku, grupê robocz¹ „Przysz³oœciowe funkcje obszarów wiejskich” (innowacje na obszarach wiejskich). Rzecznikami grupy, sk³adaj¹cej siê z 24 naukowców reprezentuj¹cych niemieckie i europejskie szko³y wy¿sze i inne instytucje naukowe oraz 5 pracowników obs³ugi, zostali wiceprezydent Akademii Reinhard F. Hüttl (profesor nauk leœnych na Politechnice w Cottbus)
258
WIEΠI ROLNICTWO, NR 4 (145) 2009
1Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu im. Miko³aja Kopernika w Toruniu (e-mail: kaleta@umk.pl).
2Zur Zukunft ländlicher Räume. Entwicklungen und Innovationen in peripheren Regionen Nor-dostdeutschlands. (O przysz³oœci regionów wiejskich. Rozwój i innowacje w peryferyjnych regio-nach pó³nocnych Niemiec.) Herausgegeben von Reinhard F. Hüttl, Oliver Bens und Tobias Plie-ninger. Forschungsberichte der Interdisziplinären Arbeitsgruppen der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften, Band 20. Akademie Verlag, Berlin 2008, 441 Seiten.
259
oraz, jako jego zastêpca, Carl F. Gethmann (profesor filozofii na Uniwersytecie Duisburg-Essen). Grupa robocza i 6 wy³onionych w jej obrêbie podgrup odby-wa³y liczne posiedzenia robocze z zapraszanymi ekspertami, organizoodby-wa³y pu-bliczne sympozja i fora dyskusyjne z referentami z Niemiec i z zagranicy. Wsparcie uzyskane z innych instytucji, na przyk³ad z Die Deutsche Forschungs-gemeinschaft (DFG), umo¿liwi³o poszerzenie tej dzia³alnoœci na niespotykan¹ dotychczas skalê, w efekcie czego nad obszernym raportem koñcowym praco-wa³o 43 naukowców, reprezentuj¹cych ró¿ne dyscypliny i dzia³y nauki – od fi-lozofii i socjologii, przez geografiê, biologiê, nauki rolnicze i leœne, po planowa-nie przestrzenne i rozwój regionalny. Ich dzia³ania koordynowa³ Tobias Plienin-ger (doktor nauk leœnych), a nad naukow¹ redakcj¹ ca³oœci tomu czuwali wymie-niany ju¿ wczeœniej prof. Hüttl oraz Olivier Bens (doktor geografii).
Ogólnie rzecz bior¹c poszukiwano odpowiedzi na pytanie o przysz³oœæ obsza-rów wiejskich, staraj¹c siê nie ulegaæ dominuj¹cej, powierzchownej i negatyw-nej percepcji wsi, próbuj¹c raczej wskazaæ nowe mo¿liwoœci jej rozwoju. Do egzemplifikacji empirycznych wybrano pó³nocno-wschodnie okrêgi Barnim, Uckermark oraz Uecker-Randow, rzadko zaludnione nawet jak na warunki nie-mieckie, doœwiadczaj¹ce wszystkich skutków procesu transformacji w wyniku rozpadu by³ej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, w tym zapaœci obszarów wiejskich.
Analizowana ksi¹¿ka (poza wstêpem i zakoñczeniem) dzieli siê na trzy g³ów-ne czêœci, z których ka¿da to liczg³ów-ne rozdzia³y i podrozdzia³y, napisag³ów-ne przez au-torów z ró¿nych dziedzin nauki.
Na pierwsz¹ sk³adaj¹ siê teksty o zmianach strukturalnych i tendencjach roz-wojowych na obszarze badañ, poœwiêcone analizie zmian warunków œrodowi-ska, krajobrazu oraz struktury gospodarczej i spo³ecznej po 1990 roku.
Czêœæ druga koncentruje siê na „...zmianach w sposobach wykorzystywania ziemi”, charakteryzowanych jednak doœæ generalnie, bez przypisywania szcze-gólnej uwagi do specyficznych w³aœciwoœci morfologicznych badanego obszaru. W przegl¹dowych analizach ponadregionalnych tendencji rozwojowych w rol-nictwie, gospodarce energetycznej, infrastrukturze itd. dominuje perspektywa nauk rolniczych oraz nauk o kszta³towaniu przestrzeni, tradycyjnie powi¹zanych z funkcjami obszaru wiejskiego. Dalej opisywane s¹ „konteksty oraz warunki dla innowacji”, miêdzy innymi w perspektywie kooperatywnego sterowania re-gionalnym rozwojem, funkcjonuj¹cego pod modnym has³em „Regional Gover-nance”. Dyskutuje siê ró¿ne aspekty takich wartoœci, jak: krajobraz kulturowy, rozwój zrównowa¿ony, wielofunkcyjnoœæ, sprawiedliwe warunki ¿ycia.
Stanowi¹ one punkt wyjœcia dla czêœci trzeciej ksi¹¿ki, w której rozwa¿a siê ró¿ne opcje dzia³añ. Rozpoczyna siê ona refleksjami nad etycznymi aspektami procesów innowacyjnych, na przyk³ad z perspektywy zachowania praw zwie-rz¹t. Nastêpnie odnosi siê je do ró¿nych obszarów rolnictwa, chocia¿ w niewiel-kim zakresie tego charakterystycznego dla badanego obszaru, i mo¿liwoœci jego dalszego rozwoju. Du¿e znaczenie przywi¹zuje siê do produkcji surowców od-nawialnych. Chocia¿ ten problem wymaga jeszcze wielu badañ, to w³aœnie in¿y-nierii genetycznej i nowym w³aœciwoœciom roœlin przypisuje siê wa¿ne
znacze-nie w rozwoju rolnictwa, zw³aszcza w regioznacze-nie bêd¹cym obiektem badañ. Szan-se na przysz³oœæ to równie¿ bardziej kreatywne, rynkowe wykorzystanie dot¹d w ten sposób niepostrzeganych dóbr i us³ug, w tym przede wszystkim krajobra-zu kulturowego, traktowanego jako zasób wielofunkcyjnego modelu rozwoju ba-danego obszaru, dla którego równie¿ socjologowie opracowali „inteligentne” modele, opisuj¹ce zwi¹zki pomiêdzy infrastruktur¹ i jakoœci¹ ¿ycia.
W koñcowych rekomendacjach, dotycz¹cych wzmocnienia pomyœlnego roz-woju obszarów wiejskich pó³nocno-wschodnich Niemiec w najbli¿szych dwu-dziestu latach, zespó³ autorski kieruje siê w sensie normatywnym koncepcj¹ zrównowa¿onego rozwoju, uwzglêdniaj¹cego wzajemn¹ relewantnoœæ sfery ekonomicznej, ekologicznej oraz spo³ecznej. Pomimo zak³adanego dalszego utrzymywania siê ich peryferyjnego charakteru – separacji od dominuj¹cych procesów ekonomicznych i spo³ecznych oraz braku dostatecznych zasobów po-trzebnych do samodzielnego rozwoju, zauwa¿ono jednak istnienie czynników innowacyjnych, takich jak: mentalnoœæ, zmys³ przedsiêbiorczoœci i pewne trady-cje technologiczne, których dot¹d nie zauwa¿ano i nie traktowano jako istotnych dla „wsi jako obszaru mo¿liwoœci”. Niewykorzystywanym potencja³em rozwo-jowym jest równie¿ idea wielofunkcyjnoœci wsi, tak samo jak wzrost znaczenia rolnictwa i leœnictwa na skutek rosn¹cych cen surowców rolnych oraz pojawie-nia siê nowych mo¿liwoœci produkcji roœlinnych, traktowanych jako surowce od-nawialne. Z pomoc¹ mog¹ przyjœæ nowoczesne formy zarz¹dzania (governance), zak³adaj¹ce szeroki udzia³ cz³onków lokalnych spo³ecznoœci, otwartych na no-we instrumenty rozwoju i zrozumienie dla innowacyjnoœci. Przez dostosowanie infrastruktury do potrzeb ludnoœci, jak równie¿ stworzenie rynku us³ug ekolo-gicznych przez wykorzystanie walorów przyrodniczych i krajobrazowych regio-nu mo¿na równie¿ znacz¹co podnieœæ jakoœæ ¿ycia jego mieszkañców. Wsparcie realizacji tych postulatów wymaga wzmocnienia interdyscyplinarnych badañ nad tymi wszystkimi zagadnieniami.
Reasumuj¹c, raz jeszcze nale¿y podkreœliæ, ¿e mamy do czynienia z niezwy-k³ym, chocia¿ jednorazowym przedsiêwziêciem naukowym, przede wszystkim przez po³¹czenie ró¿norodnych typów aktywnoœci badawczej i debaty publicz-nej, które znalaz³y znakomite odzwierciedlenie w omawianej ksi¹¿ce. Niestety, raczej trudno oczekiwaæ kontynuacji tego typu badañ. Wspó³dzia³anie tak wiel-kiej liczby badaczy z ró¿nych dziedzin wymaga znacz¹cych nak³adów finanso-wych, organizacyjnych i gotowoœci do kooperacji, które na tak¹ skalê rzadko s¹ mo¿liwe. Nie mo¿na równie¿ zak³adaæ, ¿e – tak jak w przypadku prezentowane-go studium – du¿a grupa badaczy bêdzie zawsze zdolna do wypracowania wspólnego stanowiska we wszystkich analizowanych kwestiach (na przyk³ad w kwestii organizmów modyfikowanych genetycznie), które, jak uczy doœwiad-czenie, ró¿ni¹ siê w zale¿noœci od reprezentowanej dyscypliny, naukowej i poli-tycznej orientacji. Trudno zatem spodziewaæ siê, aby w przysz³oœci we wszyst-kich badaniach regionalnych o podobnym profilu by³o mo¿liwe bazowanie na tak obszernych podstawach wiedzy ogólnej, przyt³aczaj¹cej w prezentowanym studium materia³ na temat badanego regionu. Wydaje siê, ¿e publikacja tej pierwszej w odrêbnym opracowaniu by³aby rozwi¹zaniem o wiele bardziej
261
nym polecenia. Wtedy bowiem przysz³e badania regionalne, nawet wykonane w obrêbie tylko jednej dyscypliny, mog³yby ³atwiej i œmielej do niej nawi¹zy-waæ. Poniewa¿ jednak tak obszerne i nawi¹zuj¹ce do tak wielu dyscyplin opra-cowania o teoretycznych podstawach przysz³ego rozwoju obszarów wiejskich nie powsta³o, zatem ksi¹¿ka Zur Zukunft ländlicher Räume. Entwicklungen und
Innovationen in peripheren Regionen Nordostdeutschlandsbêdzie musia³a je
