Znaczenie instytucji w procesie wdrażania zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich

Znaczenie instytucji

w procesie wdrażania

zrównoważonego

rozwoju rolnictwa

i obszarów wiejskich

Znaczenie instytucji w procesie wdrażania zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich

2014 Redakcja naukowa dr hab. Danuta Kołodziejczyk, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB Autorzy:

prof. dr hab. Adam Czudec – Uniwersytet Rzeszowski dr Marcin Gospodarowicz – IERiGŻ-PIB dr hab. Ryszard Kata, prof. nadzw. Uniwersytetu Rzeszowskiego dr hab. Danuta Kołodziejczyk, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB mgr inż. Danuta Lidke – IERiGŻ-PIB dr inż. Dariusz Łaguna – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

PracĊ zrealizowano w ramach tematu: Zmiany w strukturze spoáeczno-ekonomicznej wsi jako czynnik konkurencyjnoĞci obszarów wiejskich

w zadaniu: Instytucjonalne oddziaáywanie na podnoszenie atrakcyjnoĞci inwestycyjnej terenów wiejskich

Celem opracowania byáa ocena znaczenia instytucji we wdraĪaniu zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.

Recenzent

prof. dr hab. Barbara Kutkowska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocáawiu

Opracowanie komputerowe Danuta Lidke

Korekta Joanna Gozdera

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-520-8

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

Spis treĞci

Wprowadzenie ... 7

I. Znaczenie instytucji w procesie wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa ... 10

WstĊp ... 10

1. Cechy ekonomiczne gospodarstw wdraĪających róĪne formy zrównowaĪonego rolnictwa ... 12

2. WdraĪanie zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa a wykorzystanie zasobów i realizacja celów gospodarowania (w opinii respondentów) ... 18

3. Wsparcie zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa – przesáanki, instrumenty i struktura ... 21

4. Bariery we wdraĪaniu instrumentów zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa ... 33

5. Rola instytucji we wspieraniu zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa ... 40

Podsumowanie ... 53

II. Ocena znaczenia instytucji w procesie wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich ... 56

WstĊp ... 56

1. Instytucjonalne uwarunkowania wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich ... 59

1.1. WdraĪanie zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich w kontekĞcie realizacji polityki spójnoĞci terytorialnej ... 59

1.2. Instytucjonalny wymiar procesu wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju ... 64

2. Instytucje/organizacje dziaáające na rzecz wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju na obszarach wiejskich w województwie warmiĔsko-mazurskim ... 69

2.1. Ocena regionalnych i ponadlokalnych instytucji/organizacji ... 69

2.2. Ocena lokalnych instytucji/organizacji – w Ğwietle badaĔ empirycznych ... 73

2.2.1. Charakterystyka badanych gmin pod wzglĊdem gáównych uwarunkowaĔ zrównowaĪonego rozwoju. ... 73

2.2.2. DziaáalnoĞü gmin i lokalnych organizacji na rzecz wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju w Ğwietle badaĔ ankietowych ... 78

Podsumowanie i wnioski ... 86

III. Znaczenie instytucji w ksztaátowaniu áadu przestrzennego w koncepcji zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich – na przykáadzie

województwa warmiĔsko-mazurskiego ... 94 WstĊp ... 94 1. àad przestrzenny w polityce samorządu gminnego ... 95 2. Rola urbanisty (projektanta) w ksztaátowaniu áadu przestrzennego obszarów

wiejskich ... 103 3. Rola instytucji uzgadniających i opiniujących dokumenty planistyczne ... 106 Podsumowanie ... 110

Wprowadzenie

Temat zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich jest doĞü czĊ- sto podejmowany w literaturze ekonomicznej (m.in. Boátromiuk 2011, Zegar 2012, Boátromiuk i KáodziĔski, red. 2011, Rogall 2010, Borys 2003, Stanny i Czarnecki 2011, Wilkin red. 2003). Brak jest jednak opracowaĔ poĞwiĊconych wdraĪaniu tej koncepcji w przestrzeni wiejskiej. Koncepcji, która w swoich zaáoĪeniach jednakowo traktuje rozwój w aspekcie ekonomicznym, spoáecznym i ekologicznym oraz poszuku- je optymalnych proporcji miĊdzy nimi. ZaáoĪenia te powstaáy wraz ze wzrostem zain- teresowania spoáeczeĔstwa zagroĪeniami wystĊpującymi w Ğrodowisku przyrodni- czym, narastającymi w wyniku podejmowanych dziaáaĔ w sferze ekonomicznej i spoáecznej. Chodziáo o poszukiwanie rozwiązaĔ, które by zapobiegaáy tym nieko- rzystnym zjawiskom w Ğrodowisku przyrodniczym. Jest oczywiste, Īe takie podejĞcie do rozwoju przestrzeni wiejskiej moĪe zapewniü tylko sprawnie funkcjonujący system instytucjonalny od szczebla unijnego po szczebel lokalny, który dotyczy instytu- cji/organizacji funkcjonujących na danym obszarze oraz instytucjonalizacji, która wa- runkuje dziaáania tych instytucji/organizacji poprzez okreĞlenie zasad ich funkcjono- wania. Tak przedstawiony system zmniejsza niepewnoĞü i narzuca okreĞlony sposób postĊpowania w procesie gospodarowania.

WieloaspektowoĞü koncepcji zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich stwarza wiele problemów juĪ na etapie programowania¹, a jeszcze wiĊcej na etapie jej wdraĪania. Za wdraĪanie wiĊkszoĞci decyzji dotyczących zrównowaĪonego rozwoju podejmowanych na poziomie europejskim i krajowym odpowiedzialne są przede wszystkim wáadze samorządowe na poziomie regionalnym i lokalnym. Jednak skala poszczególnych problemów związanych ze zrównowaĪonym rozwojem rolnic- twa i obszarów wiejskich wymaga zintegrowanego podejĞcia instytucji dziaáających na rzecz rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, które usprawniają mechanizm wdraĪa- nia nakreĞlonych projektów i kierują go na osiąganie konkretnych celów. Dlatego wdraĪanie tego procesu wymaga wspóápracy i koordynacji dziaáaĔ rozmaitych instytu- cji wspierających rolnictwo i obszary wiejskie. W opracowaniu przedmiotem zaintere- sowania byáy gáównie instytucje dziaáające w bliskim otoczeniu rolnictwa i obszarów wiejskich, a gáówne pytanie badawcze dotyczyáo tego, w jakim stopniu proces wdra- Īania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich jest determinowany przez lokalny ukáad instytucjonalny. Analiza instytucji zostaáa przeprowadzona na dwóch poziomach: form dziaáania i form organizacyjnych. Takie ujĊcie daáo moĪli- woĞü przedstawienia w szerokim zakresie funkcjonowania ukáadu instytucjonalnego oraz wskazania takich wzorców instytucjonalizacji przestrzeni wiejskiej, które sprzyja- áyby wdraĪaniu zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.

1 Szerzej problem ten zostaá przedstawiony w nr. 85 z 2013 r. i nr. 104 z 2014 r. serii Program Wieloletni 2011-2014, IERiGĩ PIB.

Przedstawione powyĪej argumenty stanowią przesáanki uzasadniające podjĊcie problematyki „oceny tych instytucji w procesie wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju”.

Celem badawczym niniejszego opracowania jest ocena znaczenia instytucji we wdra- Īaniu zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Cel poznawczy opra- cowania – to przedstawienie procesu wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju, jako waĪ- nego stymulatora rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.

RealizacjĊ powyĪszych celów zawarto w trzech rozdziaáach opracowania.

W pierwszym rozdziale, pt. „Znaczenie instytucji w procesie wdraĪania zrównowaĪo- nego rolnictwa”, oceniono proces wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w gospodarstwach rodzinnych oraz okreĞlono znaczenie instytucji w tym procesie.

Znaczenie instytucji w procesie zrównowaĪenia rolnictwa zostaáo przedstawione w dwóch ujĊciach: po pierwsze jako dostarczanie informacji na temat uwarunkowaĔ prawnych, organizacyjnych i ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem rolnic- twa, a takĪe monitorowanie przebiegu tego procesu, po drugie przez pryzmat bezpo- Ğrednich relacji rolników z instytucjami. W tym celu wykorzystano w szerokim zakre- sie literaturĊ przedmiotu, ustawodawstwo dotyczące funkcjonowania instytucji w poszczególnych strukturach oraz materiaá statystyczny UrzĊdu Statystycznego w Rzeszowie i badania ankietowe. Badania ankietowe zostaáy przeprowadzone w 131 losowo wybranych gospodarstwach w regionie podkarpackim. W 72 spoĞród nich wdraĪano pakiety programu rolnoĞrodowiskowego, a w pozostaáych realizowano inne formy zrównowaĪonego rolnictwa. Badania ankietowe gospodarstw rolnych pozwoliáy równieĪ wskazaü instytucjonalne bariery we wdraĪaniu instrumentów zrównowaĪone- go rozwoju rolnictwa.

W rozdziale drugim, podejmując kwestiĊ znaczenia instytucji we wdraĪaniu zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich, poruszono dwa zagadnienia: (1) funk- cjonowania ukáadu instytucjonalnego i (2) jak ukáad instytucjonalny wpáywa na wdra- Īanie zasad zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich. W pierwszym przedsta- wiono otoczenie instytucjonalne i struktury organizacyjne na poszczególnych poziomach administracyjnych oraz ich wzajemne dostosowanie. Ma to istotne znacze- nie dla jednostek wdraĪających koncepcjĊ zrównowaĪonego rozwoju tych obszarów.

W ramach drugiego zagadnienia oceniono znaczenie instytucji w procesie wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich. AnalizĊ oparto na badaniach empi- rycznych przeprowadzonych w 39 wybranych gminach woj. warmiĔsko-mazurskiego i 25 organizacjach dziaáających na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Badania te po- zwoliáy oceniü dziaáania tych instytucji/organizacji w procesie wdraĪania zrównowa- Īonego rozwoju obszarów wiejskich i zidentyfikowaü instytucjonalne sáaboĞci i barie- ry wdraĪania tej koncepcji.

W ostatnim rozdziale przedstawiono znaczenie instytucji w ksztaátowaniu áadu przestrzennego jako waĪnego aspektu zrównowaĪonego rozwoju przestrzeni wiejskiej.

Z uwagi na to, Īe podstawowym dokumentem okreĞlającym politykĊ przestrzenną gmin jest studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, prze- prowadzono badania dotyczące zdefiniowania „áadu przestrzennego” w tym dokumen-

cie. Zagadnienie analizowano w oparciu o metodĊ dokumentacji (analiza podstawo- wego dokumentu planistycznego), co pozwoliáo okreĞliü znaczenie instytucji samorzą- dowej w ksztaátowaniu áadu przestrzennego – przyjmując za podstawĊ swoich dziaáaĔ ideĊ zrównowaĪonego rozwoju.

KaĪdy rozdziaá podkreĞla neoendogenne podejĞcie do wdraĪania koncepcji zrównowaĪonego rozwoju przestrzeni wiejskiej, opierając siĊ na lokalnych instytu- cjach i mechanizmach ich funkcjonowania, ale uzupeánianych przez instytucje ponad- lokalne. ZauwaĪono, Īe zakres poruszanych zagadnieĔ w ramach zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich zmienia siĊ pod wpáywem nie tylko decyzji politycznych, lecz takĪe realnych uwarunkowaĔ, w których ten proces jest wdraĪany.

Przedstawione w opracowaniu badania doprowadziáy do identyfikacji mechanizmów oraz barier instytucji dziaáających na rzecz wdraĪania procesów zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w danym okresie i na danym obszarze. Rezul- taty skáaniają do ogólnego wniosku, Īe w polityce rozwoju rolnictwa i obszarów wiej- skich mającej na celu zrównowaĪony rozwój, podejĞcie do obszarów wiejskich po- winno mieü charakter indywidualny uwzglĊdniający ich specyfikĊ, potencjaá i atuty.

A sposobem na przyĞpieszenie wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i ob- szarów wiejskich jest wzmocnienie roli planowania przestrzennego i dopasowanie instrumentów planistycznych do wspóáczesnych wyzwaĔ gospodarczych, spoáecznych i Ğrodowiskowych – z orientacją na funkcjonalnoĞü obszarów.

I. Znaczenie instytucji w procesie wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa

WstĊp

Problematyka zrównowaĪonego rolnictwa jest w coraz szerszym zakresie po- dejmowana w literaturze ekonomicznej, przy czym gáównie akcentowana jest najczĊ- Ğciej potrzeba dbaáoĞci o zasoby Ğrodowiska przyrodniczego. Jest to uzasadnione prze- de wszystkim negatywnymi skutkami oddziaáywania industrialnego modelu rolnictwa na Ğrodowisko, gáównie przez zanieczyszczenie gleb i wód Ğrodkami produkcji pocho- dzenia chemicznego. JednakĪe koncentrowanie uwagi wyáącznie na aspekcie Ğrodowi- skowym i pomijanie áadu ekonomicznego oraz spoáecznego jest bliskie koncepcji eko- rozwoju, natomiast nie odpowiada podstawowym zaáoĪeniom zrównowaĪonego rozwoju opartego na trzech gáównych filarach, tj. áadzie ekonomicznym, spoáecznym i Ğrodowiskowym².

Jako jeden z podstawowych warunków wdraĪania koncepcji zrównowaĪonego rozwoju naleĪy zatem uznaü równoprawne traktowanie kaĪdego z trzech jej skáadników, przy czym zrównowaĪony rozwój jest tu rozumiany jako proces ciągáego poszukiwania optymalnych proporcji miĊdzy celami ekonomicznymi, spoáecznymi i Ğrodowiskowymi³. NaleĪy przy tym podkreĞliü, Īe jednym z podstawowych zaáoĪeĔ koncepcji zrówno- waĪonego rozwoju jest mocne akcentowanie potrzeby uwzglĊdniania oczekiwaĔ roz- wojowych i proĞrodowiskowych nie tylko obecnego, ale takĪe przyszáych pokoleĔ.

Rozwój zrównowaĪony nie moĪe zatem prowadziü jedynie do poprawy warunków Īycia obecnego pokolenia, ale powinien zapewniaü dostĊp do zasobów takĪe kolejnym pokoleniom.

InterdyscyplinarnoĞü i wieloaspektowoĞü koncepcji zrównowaĪonego rolnictwa powodują pojawianie siĊ róĪnych problemów na etapie oceny jej wdraĪania, bo ocena taka wymaga posáugiwania siĊ miarami, które pozwalają okreĞliü skalĊ i zakres wdraĪa- nia zrównowaĪonego rozwoju z uwzglĊdnieniem kaĪdej z jego sfer, a ponadto – na róĪ- nych poziomach – od szczebla pojedynczego gospodarstwa rolnego po rolnictwo jako sektor gospodarki krajowej czy globalnej. Poza tym efekty wdraĪania zasad zrównowa- Īonego rozwoju rolnictwa są silnie powiązane z aktywnoĞcią róĪnych instytucji dziaáa- jących w otoczeniu sektora ĪywnoĞciowego, zwáaszcza zaĞ tych, których zadania są skoncentrowane na wspieraniu produkcyjnych i pozaprodukcyjnych funkcji rolnictwa.

Ze wzglĊdu na wspomnianą wieloaspektowoĞü, a takĪe na brak prostych miar oceny procesu wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, maáo jest prac nauko- wych dotyczących tego zagadnienia. RównoczeĞnie jednak ekonomiczne i spoáeczne

2 T. Borys, WskaĨniki zrównowaĪonego rozwoju, Wyd. Ekonomia i ĝrodowisko, Warszawa – Biaáystok, 2005, s. 50-51.

3 L. Maxey, Can we sustain sustainable agriculture? Learning from small scale producer – suppliers in Canada and the UK, “The Geographical Journal”, vol. 172, nr 3, 2006, s. 230- -244.

znaczenie tego procesu, w tym angaĪowanie w dynamizowanie jego rozwoju znaczą- cych Ğrodków publicznych, uzasadnia potrzebĊ podejmowania prób oceny uwarunko- waĔ, a takĪe zakresu i efektów jego wdraĪania.

UwzglĊdniając powyĪsze okolicznoĞci, jako cele badaĔ przyjĊto:

x ocenĊ wdraĪania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w gospodarstwach rodzin- nych, tj. na poziomie pojedynczych podmiotów gospodarczych;

x okreĞlenie roli instytucji w procesie wdraĪania koncepcji zrównowaĪonego rozwoju gospodarstw rolnych.

PrzyjĊto zaáoĪenie, Īe realizacja tak sformuáowanych celów pozwoli z jednej strony na zdiagnozowanie najwaĪniejszych czynników wpáywających na podejmowa- nie i realizowanie przez rolników zasad zrównowaĪonego rozwoju gospodarstw rolnych, z drugiej zaĞ stworzy podstawy do zidentyfikowania roli otoczenia instytu- cjonalnego we wdraĪaniu procesu zrównowaĪonego rozwoju. Ocena roli instytucji jest tu szczególnie waĪna, bo ani inicjowanie tego procesu, ani jego upowszechnianie nie moĪe siĊ odbywaü bez aktywnej roli róĪnych instytucji, ze wzglĊdu na niedoskonaáoĞü mechanizmu rynkowego w sferze dbaáoĞci o zasoby Ğrodowiska przyrodniczego.

W tych okolicznoĞciach rola instytucji powinna polegaü na dostarczaniu rolnikom informacji na temat uwarunkowaĔ prawnych, organizacyjnych i ekonomicznych zwią- zanych z funkcjonowaniem zrównowaĪonego rolnictwa, a takĪe na monitorowaniu przebiegu tego procesu i wynagradzaniu rolników za dostarczanie spoáeczeĔstwu dóbr publicznych w postaci walorów przyrodniczych i krajobrazowych, przez wypeánianie przez gospodarstwa rolne waĪnych funkcji pozaprodukcyjnych.

Materiaá empiryczny zgromadzono w drodze ankietyzacji gospodarstw rolnych w województwie podkarpackim, korzystających z róĪnych instrumentów wspierania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa. Badania przeprowadzono w 2014 roku na próbie 131 losowo dobranych gospodarstw, w tym 72 spoĞród nich wdraĪaáy pakiety progra- mu rolnoĞrodowiskowego (PRĝ), a pozostaáe realizowaáy inne formy zrównowaĪone- go rolnictwa (gospodarowanie na terenach ONW, zalesianie gruntów, podejmowanie dziaáalnoĞci pozarolniczej). Ankietowane gospodarstwa rolne poáoĪone byáy na terenie 58 gmin województwa podkarpackiego, reprezentujących wszystkie subregiony Pod- karpacia (tj. subregion tarnobrzeski, rzeszowski, kroĞnieĔski i przemyski).

W rolnictwie rozdrobnionym agrarnie, które jest charakterystyczne dla regionu podkarpackiego, jak w soczewce skupia siĊ wiĊkszoĞü problemów dotykających caáe rolnictwo w Polsce. MoĪna zatem sądziü, iĪ wnioski z badaĔ, dotyczące w szczególno- Ğci barier we wdraĪaniu zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i roli instytucji w tych procesach, bĊdą przydatne takĪe dla diagnozy tych problemów w innych regionach kra- ju. Istotne jest równieĪ to, iĪ makroregion rolnictwa rozdrobnionego jest szczególnie predysponowany do podąĪania ĞcieĪką zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa. Wynika to z walorów Ğrodowiska przyrodniczego (mnogoĞü obszarów chronionych, walory krajo- brazowe), trudnych warunków gospodarowania na wielu obszarach, rozdrobnienia struktury agrarnej, uwarunkowaĔ spoáecznych na wsi (przeludnienie agrarne, bezrobocie i migracje zarobkowe, a z drugiej strony relatywnie korzystna struktura wiekowa i struk-

tura wyksztaácenia ludnoĞci rolniczej) oraz dominacji rodzinnych gospodarstw rolni- czych, które są „fundamentem” zrównowaĪonego rolnictwa.

1. Cechy ekonomiczne gospodarstw wdraĪających róĪne formy zrównowaĪonego rolnictwa

Jednym z elementów oceny wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa powinna byü analiza zasobów czynników wytwórczych gospodarstw rolnych, bo moĪliwoĞci i efekty realizowania róĪnych form zrównowaĪonego rolnictwa mogą byü zaleĪne od iloĞci i jakoĞci zasobów ziemi, pracy czy kapitaáu, a takĪe od proporcji miĊdzy tymi zasobami. Powstaje zatem pytanie, czy badane gospodarstwa wdraĪające koncepcjĊ zrównowaĪonego rozwoju są typowe dla caáej populacji gospodarstw rolnych, czy teĪ istotnie róĪnią siĊ swoimi zasobami od przeciĊtnego gospodarstwa rolnego w regionie.

W poszukiwaniu odpowiedzi przeprowadzono analizĊ zasobów ziemi badanych gospodarstw (tab. 1).

Tabela 1. Zasoby ziemi badanych gospodarstw Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ korzystające z innych dziaáaĔ Powierzchnia ogólna gospodarstw

- Ğrednia ha 19,0 28,3 10,1

- odchylenie standardowe 28,3 34,9 15,5 - wspóáczynnik zmiennoĞci V % 148,7 123,2 152,6

- kwartyl Q1 ha 3,8 6,0 3,2

- mediana 7,1 15,3 4,7

- kwartyl Q3 20,3 32,9 8,4

Grunty leĞne w pow. ogóáem % 9,2 8,9 10,9 Obszar UR gospodarstwa

- Ğrednia ha 17,9 26,6 9,5

- odchylenie standardowe 27,4 33,7 15,3

- wspóáczynnik zmiennoĞci V % 153,2 126,7 160,8

- kwartyl Q1 ha 3,4 5,3 3,0

- mediana 6,2 14,3 4,0

- kwartyl Q3 18,5 32,5 7,3

Udziaá TUZ w powierzchni UR gospo-

darstwa % 26,2 30,1 15,8

Gospodarstwa dzierĪawiące grunty obce % 47,3 65,6 29,8

- Ğrednia pow. dzierĪawiona ha 15,6 18,3 8,8

- wspóáczynnik zmiennoĞci V % 142,6 138,9 107,9

- Ğrednia pow. gosp. dzierĪawiących

grunty ha 31,0 37,2 17,8

PrzeciĊtny udziaá gruntów dzierĪawio-

nych w powierzchni ogólnej % 43,6 42,0 46,7

- wspóáczynnik zmiennoĞci V % 55,7 60,3 41,2

Odsetek gosp. oddających wáasne grunty

w obce uĪytkowanie % 3,8 - 7,5

ħródáo: badania wáasne.

Badane gospodarstwa charakteryzują siĊ relatywnie duĪymi zasobami ziemi, przy czym powierzchnia ogólna gospodarstw realizujących program rolnoĞrodowiskowy jest blisko trzykrotnie wiĊksza od powierzchni pozostaáych gospodarstw wdraĪających róĪ- ne formy zrównowaĪonego rolnictwa. Oznacza to, Īe wdraĪanie zrównowaĪonego gospodarowania odbywa siĊ gáównie w gospodarstwach wiĊkszych obszarowo (dla porównania, powierzchnia uĪytków rolnych w przeciĊtnym gospodarstwie indywi- dualnym na Podkarpaciu w 2010 roku wynosiáa 4,1 ha). NaleĪy przy tym zauwaĪyü duĪe zróĪnicowanie powierzchni badanych gospodarstw w kaĪdej z wydzielonych grup, o czym Ğwiadczą wysokie wspóáczynniki zmiennoĞci. Nie ma natomiast wiĊkszych róĪnic, gdy chodzi o udziaá gruntów leĞnych w powierzchni badanych gospodarstw, bo ksztaátuje siĊ on na poziomie 9-10%. Pod tym wzglĊdem badane gospodarstwa są podobne do przeciĊtnego gospodarstwa rolnego na Podkarpaciu, bo wskaĨnik udziaáu lasów i gruntów leĞnych w strukturze uĪytkowania ziemi w gospodarstwach indywidu- alnych w tym województwie wynosiá w 2010 roku 9,6%. Wszystko to prowadzi do wniosku, Īe wdraĪanie zrównowaĪonego rozwoju jest tu skoncentrowane gáównie w gospodarstwach z relatywnie duĪymi zasobami ziemi rolniczej, a to z kolei oznacza, Īe typowe dla Podkarpacia gospodarstwa, charakteryzujące siĊ maáymi zasobami ziemi, uczestniczą w tym procesie w stosunkowo niewielkim stopniu.

Jedną z cech zrównowaĪonego rolnictwa jest wielokierunkowoĞü produkcji w gospodarstwach rolnych, pozwalająca utrzymywaü optymalne proporcje miĊdzy produkcją roĞlinną i chowem zwierząt. Miarą takiej równowagi moĪe byü zróĪnicowa- nie gatunków pogáowia zwierząt, a takĪe umiarkowana wysokoĞü obsady zwierząt w przeliczeniu na 1 ha uĪytków rolnych. Dane liczbowe ilustrujące stan chowu zwie- rząt w badanych gospodarstwach podano w tabeli 2.

W badanej próbie najwiĊksza liczba gospodarstw prowadziáa chów bydáa, nieco mniejszy odsetek gospodarstw zajmowaá siĊ chowem trzody chlewnej, natomiast chów owiec miaá znaczenie marginalne. Generalnie jednak intensywnoĞü chowu zwierząt byáa niska, bo przeciĊtny wskaĨnik chowu zwierząt w sztukach duĪych w przeliczeniu na 1 ha uĪytków rolnych mieĞciá siĊ w granicach 0,65-0,75.

WyĪsza obsada zwierząt, a takĪe wiĊkszy odsetek gospodarstw prowadzących chów byáy w grupie wdraĪającej róĪne pakiety programu rolnoĞrodowiskowego, na- tomiast gospodarstwa realizujące inne formy zrównowaĪonego rolnictwa charaktery- zowaáy siĊ niĪszą intensywnoĞcią chowu zwierząt. Poza tym symptomatyczny jest bardzo wysoki odsetek gospodarstw posiadających w strukturze uĪytków rolnych trwaáe uĪytki zielone, ale nieprowadzących chowu zwierząt. Dotyczy to obu wydzie- lonych grup gospodarstw, ale wiĊcej takich przypadków jest w grupie realizującej inne formy zrównowaĪonego rolnictwa niĪ program rolnoĞrodowiskowy. MoĪe to Ğwiad- czyü o niezachowaniu proporcji miĊdzy strukturą produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej w znaczącej grupie badanych gospodarstw, co moĪna traktowaü jako niespeánianie przez te gospodarstwa jednego z podstawowych kryteriów zrównowaĪonego rolnictwa.

Tabela 2. Chów zwierząt w badanych gospodarstwach Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ

korzystające z innych dziaáaĔ Pogáowie zwierząt gospodarskich (stan Ğredni w ciągu roku)

krowy mleczne szt. 6 7 4

cielĊta 3 4 2

jaáówki, byczki 3,5 4,5 1

lochy hodowlane 3 3 2,5

tuczniki 65 95 17

prosiĊta 15 11 18

konie 1,5 1,5 1,5

owce 54 78 5

ĝrednia obsada w SD SD 10,1 13,6 4,6

- wspóáczynnik zm. V % 175,0 157,8 114,4

SD na ha UR SD 0,7 0,74 0,65

- wspóáczynnik zm. V % 155,4 151,6 161,7

Odsetek gosp. przekra- czających obsadĊ 1,5

SD/ha % 3,1 4,6 1,5

Odsetek gospodarstw utrzymujących zwierzĊta gospodarskie

krowy mleczne % 22,1 26,6 17,9

cielĊta 12,2 14,1 10,4

jaáówki, byczki 13,0 18,8 7,5

lochy hodowlane 9,2 10,9 7,5

tuczniki 19,8 25,0 14,9

prosiĊta 9,2 9,4 9,0

konie 5,3 7,8 3,0

owce 2,3 3,1 1,5

Ogóáem % 37,4 46,9 28,4

Gospodarstwa posiada- jące TUZ bez zwierząt

gospodarskich % 39,7 32,8 46,3

- bez przeĪuwaczy 45,8 39,0 52,3

ħródáo: badania wáasne.

NaleĪy przy tym zauwaĪyü, Īe caáe podkarpackie rolnictwo charakteryzuje siĊ sáabo rozwiniĊtym chowem zwierząt gospodarskich na tle innych regionów w Polsce.

Jak wynika z danych Powszechnego Spisu Rolnego, w 2010 roku na Podkarpaciu byáo 16,8 sztuk bydáa w przeliczeniu na 100 ha uĪytków rolnych⁴, podczas gdy wskaĨnik dla caáej Polski wynosiá w tym samym roku 37,2⁵. Ponadto w 2010 roku gospodarstw

4 Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie podkarpackim – Powszechny Spis Rolny 2010, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2012, s. 161.

5 B. GáĊbocki (red.), ZróĪnicowanie przestrzenne rolnictwa – Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa, 2014, s. 335.

prowadzących chów bydáa byáo w województwie podkarpackim o 59,6% mniej niĪ w 2002 roku, przy czym 74,3% gospodarstw posiadaáo nie wiĊcej niĪ dwie sztuki, a jedynie 3,9% miaáo 10 i wiĊcej sztuk bydáa. W latach 2002-2010 pogáowie bydáa zmniejszyáo siĊ o 41,5%. Podobna tendencja wystąpiáa w przypadku trzody chlewnej.

MoĪna zatem przyjąü, Īe niska intensywnoĞü chowu zwierząt i wysoki odsetek gospodarstw bez zwierząt gospodarskich charakteryzują nie tylko badane gospodarstwa wdraĪające róĪne formy zrównowaĪonego rozwoju, ale caáe podkarpackie rolnictwo.

WaĪnym kryterium w ocenie wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa jest skala korzystania przez gospodarstwa rolne ze Ğrodków produkcji pochodzenia przemysáo- wego (nawozy mineralne, Ğrodki ochrony roĞlin). Kryterium to ma przede wszystkim związek z oddziaáywaniem produkcji rolniczej na Ğrodowisko przyrodnicze, bo wyso- kie dawki nawoĪenia mogą byü Ĩródáem zanieczyszczenia, a w skrajnych przypadkach takĪe degradacji Ğrodowiska przyrodniczego. JednoczeĞnie jednak rezygnacja ze sto- sowania Ğrodków chemicznych moĪe prowadziü do pogorszenia sytuacji dochodowej gospodarstw (poza gospodarstwami ekologicznymi), bo wiąĪe siĊ ze zmniejszeniem produktywnoĞci ziemi i wydajnoĞci pracy. Z tego wzglĊdu waĪne jest poszukiwanie równowagi miĊdzy celami dochodowymi rodzin rolniczych i wzglĊdami ochrony Ğro- dowiska przyrodniczego. Dane liczbowe ilustrujące poziom nawoĪenia w badanych gospodarstwach przedstawiono w tabeli 3.

WskaĨniki ilustrujące poziom nawoĪenia mineralnego i organicznego w badanych gospodarstwach uzasadniają tezĊ o ekstensywnym gospodarowaniu. ĝwiadczą o tym niskie dawki nawoĪenia, a takĪe niezbyt wysoki odsetek gospodarstw stosujących nawo- Īenie mineralne i organiczne, a przede wszystkim znikomy odsetek gospodarstw przekra- czających normy zuĪycia azotu. Poziom nawoĪenia mineralnego w badanych gospodar- stwach byá niĪszy od przeciĊtnego w województwie podkarpackim, bo jak wynika z Powszechnego Spisu Rolnego, przeciĊtne nawoĪenie w podkarpackim rolnictwie wyno- siáo w 2010 roku 121,7 kg NPK/1 ha UR⁶ (w badanych gospodarstwach – 110,2 kg NPK).

NaleĪy przy tym zauwaĪyü, Īe poziom nawoĪenia mineralnego na Podkarpaciu stanowiá zaledwie 55,5% przeciĊtnego krajowego zuĪycia NPK/1 ha UR. MoĪna na tej podstawie sformuáowaü wniosek o maáym dochodotwórczym znaczeniu stosowania nawoĪenia przez badane gospodarstwa, natomiast niski poziom nawoĪenia mineralnego i organicz- nego powinien mieü pozytywny wpáyw na stan Ğrodowiska przyrodniczego.

O ile poziom nawoĪenia mineralnego i organicznego w badanych gospodarstwach byá niski, to stosowanie Ğrodków ochrony roĞlin byáo wysokie, o czym Ğwiadczy kwota rocznych wydatków na ochronĊ roĞlin w przeciĊtnym gospodarstwie, a takĪe doĞü powszechne ich stosowanie (w ok. 80% gospodarstw). Jest to wysoki wskaĨnik na tle caáego podkarpackiego rolnictwa, bo jak wynika z PSR 2010, spoĞród gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü rolniczą tylko 43,7% z ogólnej ich liczby stosowaáo przynajm- niej jeden ze Ğrodków ochrony roĞlin⁷. Trzeba przy tym zauwaĪyü, Īe nie ma pod tym

6 Charakterystyka gospodarstw rolnych… op. cit. s. 42.

7 Charakterystyka gospodarstw rolnych… op. cit. s. 43.

wzglĊdem duĪych róĪnic miĊdzy wydzielonymi grupami badanych gospodarstw, nie ma takĪe duĪego wewnĊtrznego zróĪnicowania w ramach kaĪdej z dwóch grup, o czym Ğwiadczą relatywnie niskie wspóáczynniki zmiennoĞci. Inaczej jest w przypadku nawoĪe- nia mineralnego, gdzie widoczne są znaczne róĪnice w stosowaniu dawek nawozowych miĊdzy gospodarstwami.

Tabela 3. Poziom nawoĪenia i wydatki na ochronĊ roĞlin w gospodarstwach wdraĪających róĪne formy zrównowaĪonego rolnictwa

Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ korzystające z innych dziaáaĔ PrzeciĊtne zuĪycie nawozów sztucznych:

A/ azotowe (Ğrednia) t/ha UR 1,36 2,2 0,8

- wsp. zm. V % 173,1 140,1 180,7

B/ fosforowe (Ğrednia) t/ha UR 0,65 0,8 0,6

- wsp. zm. V % 218,3 150,4 260,4

C/ potasowe (Ğrednia) t/ha UR 0,95 1,3 0,8

- wsp. zm. V % 168,7 142,8 180,3

D/ inne (mieszane, wieloskáad-

nikowe) t/ha UR 0,24 0,3 0,2

- wsp. zm. V % 199,0 166,6 215,3

Gospodarstwa stosujące:

- wapnowanie gleb (w 2013 r.) % 3,8 3,2 4,5

- nawozy sztuczne NPK ogóáem % 71,8 68,7 74,6

PrzeciĊtna dawka NPK kg/ha 110,2 72,5 116,8

- wsp. zm. V % 98,5 85,6 67,2

Gospodarstwa zuĪywające co

najmniej 150 kg NPK/ha % 10,7 6,2 14,9

- co najmniej 100 kg NPK/ha 19,8 12,5 26,9

Gospod. stosujące nawoĪenie

organiczne ogóáem % 60,3 68,7 49,3

- w tym uĪywające obornika 58,0 67,2 49,3

- gnojowicy 13,7 15,6 12,0

PrzeciĊtne zuĪycie obornika t/ha 15,4 16,2 14,3

- wsp. zm. V % 66,0 65,2 66,1

Gospodarstwa przekraczające

normy zuĪycia azotu % 4,5 6,2 3,0

Roczne wydatki na Ğrodki ochrony roĞlin w zá ha UR

- Ğrednia zá 151,6 167,1 136,7

- odch. standardowe 118,6 120,1 115,3

- wsp. zm. V % 78,3 71,9 84,3

- kwartyl Q1 zá 50,4 76,1 30,4

- mediana 141,7 160,9 135,1

- kwartyl Q3 239,4 263,2 214,7

Gospodarstwa uĪywające Ğrodki

ochrony roĞlin % 79,4 82,8 76,2

ħródáo: badania wáasne.

Wybór profilu dziaáalnoĞci gospodarstwa rolnego, w tym takĪe zakres wdraĪania koncepcji zrównowaĪonego rolnictwa pozostaje w decyzji uĪytkowników gospodarstw, a ich cechy, takie jak wiek, wyksztaácenie czy staĪ w prowadzeniu gospodarstwa mogą mieü istotne znaczenie przy dokonywaniu takiego wyboru. Szczegóáowe dane na ten temat podano w tabeli 4.

Tabela 4. Spoáeczno-demograficzne cechy uĪytkowników badanych gospodarstw Wyszczególnienie j.m.

Gospodarstwa ogóáem stosujące

pakiety PRĝ korzystające z innych dziaáaĔ

LiczebnoĞü grupy szt

%

131 100,0

72 55,0

67 51,1

PrzeciĊtny wiek uĪytkownika lata 45 47 44

- odch. stad. standardowe 11,9 11,1 12,5

- wsp. zm. V % 26,4 23,7 28,5

- kwartyl Q1 lata 35,5 38 34,5

- mediana 46 48,5 41

- kwartyl Q3 56 57 54

Páeü uĪytkownika %

- kobiety 28,2 23,4 32,8

- mĊĪczyĨni 71,8 76,6 67,2

Wyksztaácenie %

- podstawowe 4,6 4,7 4,5

- zasadnicze rolnicze 9,9 7,8 11,9

- zasadnicze nierolnicze 9,2 9,4 9,0

- Ğrednie nierolnicze 12,2 18,8 6,0

- Ğrednie rolnicze 19,8 23,4 16,4

- wyĪsze nierolnicze 16,8 10,9 22,4

- wyĪsze rolnicze 27,5 25,0 29,9

Wyksztaácenie co najmniej Ğrednie % 76,3 78,1 74,6

- rolnicze ogóáem % 57,3 56,3 58,2

- rolnicze Ğrednie i wyĪsze % 47,3 48,4 46,3

Odsetek uĪytkowników zatrudnio-

nych: %

- tylko w gospodarstwie 34,4 39,1 29,9

- poza gospodarstwem 16,8 7,8 25,4

- praca zarobkowa i w gospodarstwie 38,2 39,1 37,3

- dziaáalnoĞü pozarolnicza 2,3 4,7 0,0

- emeryt, rencista 8,4 9,4 7,5

StaĪ prowadzenia gospodarstwa

(Ğrednia) lata 19 21,5 16

- odch. standardowe 11,2 9,8 11,9

- wsp. zm. V % 59,8 45,7 73,4

- kwartyl Q1 lata 10 15 6,5

- mediana 18 23,5 14

- kwartyl Q3 30 30 25,5

ħródáo: badania wáasne.

Rolnicy prowadzący gospodarstwa wdraĪające zasady zrównowaĪonego rolnictwa to gáównie mĊĪczyĨni w Ğrednim wieku i mający duĪe doĞwiadczenie w prowadzeniu gospodarstw. Są to cechy doĞü mocno odmienne od przeciĊtnego stanu w podkarpackim rolnictwie, gdzie jest wysoki odsetek kierujących gospodarstwem w wieku poprodukcyj- nym, a ponadto zdecydowanie najwyĪszy w Polsce udziaá kobiet wĞród kierujących gospodarstwem rolnym.

Z punktu widzenia wdraĪania zasad zrównowaĪonego rolnictwa szczególnie istotny jest poziom wyksztaácenia rolników. Jak wynika z tabeli 4, w kaĪdej z wydzie- lonych grup gospodarstw jest wysoki odsetek rolników z wyĪszym wyksztaáceniem, a ponadto ponad poáowa badanych ma wyksztaácenie rolnicze. Dla porównania w ca- áym podkarpackim rolnictwie jedynie 9,6% rolników (kierujących gospodarstwem rolnym) miaáo w 2010 roku wyksztaácenie wyĪsze i byá to wskaĨnik gorszy od prze- ciĊtnego dla Polski (10,3%)⁸.

MoĪna zatem stwierdziü, Īe ze wzglĊdu na cechy zasobów pracy, badane go- spodarstwa mają dobre warunki do wdraĪania zrównowaĪonego rolnictwa, gáównie z powodu relatywnie máodego wieku kierujących gospodarstwami, wieloletniego do- Ğwiadczenia w prowadzeniu gospodarstw, a przede wszystkim w związku z wysokim poziomem przygotowania fachowego. Są to jednoczeĞnie cechy, które nie są typowe dla przeciĊtnego gospodarstwa rolnego na Podkarpaciu.

2. WdraĪanie zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa a wykorzystanie zasobów i realizacja celów gospodarowania (w opinii respondentów) WdraĪanie zrównowaĪonego rolnictwa przez realizacjĊ celów ekonomicznych, spoáecznych i Ğrodowiskowych oznacza potrzebĊ dąĪenia do peánego wykorzystania zasobów ziemi, pracy i kapitaáu, bo tylko wówczas moĪliwe jest osiąganie zaáoĪonych priorytetów. OcenĊ wykorzystania podstawowych zasobów badanych gospodarstw, w opinii ich uĪytkowników, przedstawiono w tabeli 5.

Jak wynika z powyĪszych danych, uĪytkownicy gospodarstw najwyĪej oceniają wykorzystanie zasobów ziemi rolniczej (zdecydowanie najwyĪszy odsetek rolników wskazujących na peáne wykorzystanie tego zasobu). Znacznie sáabsze jest wykorzy- stanie zasobów pracy, najsáabsze zaĞ budynków inwentarskich. Wszystko to oznacza, Īe duĪa czĊĞü gospodarstw wymaga restrukturyzacji w kierunku poprawy wykorzysta- nia podstawowych zasobów. Wydaje siĊ, Īe najprostszym rozwiązaniem, w sytuacji niewykorzystania zasobów pracy i budynków inwentarskich, jest zwiĊkszenie pogáo- wia zwierząt, co jest tym bardziej uzasadnione, Īe duĪa grupa badanych gospodarstw albo w ogóle nie prowadzi ich chowu, albo obsada zwierząt gospodarskich jest bardzo niska. UwzglĊdniając wszystkie scharakteryzowane wczeĞniej cechy ekonomiczne i spoáeczne gospodarstw, moĪna przyjąü, Īe idące w takim kierunku zmiany sáuĪyáyby

8 B. GáĊbocki (red.), ZróĪnicowanie przestrzenne rolnictwa…, op. cit., s. 95.

bardziej efektywnemu wdraĪaniu zasad zrównowaĪonego rolnictwa, bo wpáywaáyby na poprawĊ produktywnoĞci i dochodowoĞci gospodarstw.

Tabela 5. Wykorzystanie zasobów czynników wytwórczych w badanych gospodarstwach (% jednostek)

Rodzaj zasobów Zaso-

by ziemi

Zasoby

pracy Budynki inwentar-

skie

Maszyny rolnicze Gospodarstwa ogóáem

Zasoby są w peáni efektywnie

wykorzystane 78,6 56,5 37,4 45,8

Są wykorzystane, ale nie w

peáni efektywnie 12,2 24,4 29,8 29,8 Nie są w peáni wykorzystane 6,9 12,2 22,9 16,0 Istnieje potrzeba ich powiĊk-

szenia (rozbudowy) 2,3 6,9 9,9 8,4

Gospodarstwa stosujące pakiety PRĝ Zasoby są w peáni efektywnie

wykorzystane 82,8 53,1 37,5 45,3

Są wykorzystane, ale nie w

peáni efektywnie 12,5 29,7 29,7 39,1 Nie są w peáni wykorzystane 4,7 6,3 17,2 9,4 Istnieje potrzeba ich powiĊk-

szenia (rozbudowy) 0,0 10,9 15,6 6,3 Gospodarstwa korzystające z innych dziaáaĔ

Zasoby są w peáni efektywnie

wykorzystane 74,6 59,7 37,3 46,3

Są wykorzystane, ale nie w

peáni efektywnie 11,9 19,4 29,9 20,9 Nie są w peáni wykorzystane 9,0 17,9 28,4 22,4 Istnieje potrzeba ich powiĊk-

szenia (rozbudowy) 4,5 3,0 4,5 10,4

ħródáo: badania wáasne.

Powstaje jednak pytanie o powody, dla których nie udaje siĊ dotąd poprawiü wykorzystania zasobów badanych gospodarstw. MoĪna przyjąü, Īe dziaáają tu dwie grupy przyczyn. Pierwsza z nich ma związek z niskim popytem na produkty rolnicze na Podkarpaciu, ze wzglĊdu na sáabo zorganizowaną bazĊ surowcową, co jest spowo- dowane zbyt maáą liczbą silnych ekonomicznie gospodarstw rolnych, mogących byü partnerami dla zakáadów przetwórstwa rolno-spoĪywczego. W konsekwencji nawet wiĊksze obszarowo gospodarstwa mają sáabe związki z rynkiem i nie wykorzystują w peáni swojego potencjaáu⁹.

Drugą moĪliwą przyczyną jest maáa aktywnoĞü instytucji we wspieraniu rozwo- ju zrównowaĪonego rolnictwa. Chodzi tu nie tylko o instytucje udzielające wsparcia

9 A. Czudec (red.), Strukturalne i przestrzenne uwarunkowania rozwoju podkarpackiego rolnictwa, Wyd. FOSZE, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, 2013, s. 10-25.

finansowego, ale równieĪ o dziaáania informacyjne, a takĪe o pomoc w tworzeniu organizacji rolniczych (grupy producentów, stowarzyszenia itp.). Rola instytucji moĪe byü tu waĪna takĪe dlatego, Īe – jak wynika z opinii rolników – bardzo niewielki odse- tek spoĞród nich dostrzega potrzebĊ dokonywania zmian w gospodarstwie przez po- wiĊkszenie poszczególnych skáadników zasobów (szerzej na temat roli instytucji w dalszej czĊĞci opracowania).

W tej sytuacji realizacja priorytetowych celów formuáowanych przez rolników musi byü utrudniona, poniewaĪ jako gáówny cel rolnicy stawiają kwestiĊ dochodową (tab. 6).

Tabela 6. Priorytetowe cele badanych gospodarstw Priorytetowe cele

Odsetek wskazaĔ (%)

na miejscu: Wskazania ogóáem (%) 1-m 2-m 3-m

x Uzyskanie satysfakcjonującego dochodu

przy jak najniĪszych nakáadach pracy 24,4 19,8 16,0 60,3 x Maksymalizacja dochodu pieniĊĪnego 37,4 4,6 16,8 58,8 x Zapewnienie trwaáoĞci gospodarstwa 15,3 17,6 21,4 54,2 x Efektywne (peáne) wykorzystanie wszyst-

kich zasobów gospodarstwa 13,0 16,0 14,5 43,5 x Samozaopatrzenie w produkty ĪywnoĞciowe 18,3 9,9 15,3 43,5 x Poprawa stanu Ğrodowiska przyrodniczego 9,2 12,2 19,8 41,2 x Zdrowa (tradycyjna, ekologiczna ĪywnoĞü) 9,9 16,0 14,5 40,5 x Poprawa warunków i bezpieczeĔstwa pracy 9,2 10,7 16,8 36,6

x Inne - - 0,8 0,8

ħródáo: badania wáasne.

Dla wiĊkszoĞci rolników podstawowy cel gospodarowania sprowadza siĊ do uzy- skania satysfakcjonującego dochodu, co oznacza, Īe priorytetowe znaczenie mają te czynniki, które bezpoĞrednio oddziaáują na poziom dochodów i mają związek z ekono- micznym aspektem zrównowaĪonego rozwoju. Na dalszym miejscu wymieniane są cele mające wymiar spoáeczny, jak zapewnienie trwaáoĞci gospodarstwa i efektywne wyko- rzystanie jego zasobów. Podobne znaczenie mają cele związane z poprawą stanu Ğrodo- wiska przyrodniczego czy wytwarzanie produktów ekologicznych. W tym kontekĞcie naleĪy zauwaĪyü, Īe gáówne cele formuáowane przez rolników mogáyby byü w peáni realizowane, gdyby bardziej efektywnie byáy wykorzystane zasoby gospodarstw.

Podsumowując tĊ czĊĞü opracowania, moĪna stwierdziü, Īe gospodarstwa objĊ- te badaniem nie są typowe dla podkarpackiego rolnictwa, przede wszystkim ze wzglĊ- du na wiĊksze od przeciĊtnych zasoby ziemi rolniczej i wyĪszą jakoĞü cech demogra- ficzno-spoáecznych uĪytkowników gospodarstw. Potencjalnie mają one zatem warunki do realizowania celów ekonomicznych i konkurowania na rynku. JednakĪe profil ich dziaáalnoĞci i niska intensywnoĞü produkcji mogą Ğwiadczyü o wdraĪaniu przez te gospodarstwa zaáoĪeĔ zrównowaĪonego rolnictwa. Nie widaü przy tym bardzo istot- nych róĪnic miĊdzy gospodarstwami realizującymi program rolnoĞrodowiskowy

a pozostaáymi gospodarstwami wdraĪającymi model zrównowaĪonego gospodarowa- nia. Niski poziom nakáadów i niska obsada zwierząt gospodarskich Ğwiadczą o priory- tetowym traktowaniu aspektu Ğrodowiskowego, zaĞ niepeáne wykorzystanie budyn- ków, maszyn rolniczych i zasobów pracy wskazują na moĪliwoĞü poprawy wskaĨników produkcyjnych i dochodów tych gospodarstw.

3. Wsparcie zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa – przesáanki, instrumenty i struktura

Akceptacja dla idei zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa (a takĪe szerzej obsza- rów wiejskich) staje siĊ coraz powszechniejsza. W Ğlad za tym obserwujemy takĪe coraz wiĊkszą orientacjĊ wsparcia rolnictwa ze strony sektora publicznego w Unii Europejskiej w kierunku stymulowania rolnictwa zrównowaĪonego. W tym kontekĞcie bierze siĊ pod uwagĊ nie tylko interes Ğrodowiska przyrodniczego, ale takĪe áad spo- áeczny i ekonomiczny oraz interes przyszáych pokoleĔ, a zatem coraz powszechniej promuje siĊ i wspiera koncepcjĊ rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego. J.S. Zegar przywoáuje wiele argumentów na rzecz koniecznoĞci realizacji takiej koncepcji w rol- nictwie europejskim i szerzej w rolnictwie Ğwiatowym. Ponadto wskazuje, iĪ istotnym kontekstem dla nowego modelu staáy siĊ, obok zrównowaĪenia, wielofunkcyjnoĞü rolnictwa i ĪywotnoĞü wsi¹⁰.

Pomimo wielu waĪkich argumentów na rzecz koncepcji rolnictwa zrównowa- Īonego, zarówno o charakterze teoretycznym, jak i praktycznym (coraz silniej dające o sobie znaü ograniczenia Ğrodowiskowe, sáaboĞci rolnictwa industrialnego, problemy spoáeczne i ekonomiczne), jej realizacja napotyka na szereg trudnoĞci i barier. Mają one zarówno podáoĪe ideowe, jak i pragmatyczne. Przykáadowo najbardziej ekspono- wany argument przeciwników koncepcji zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, a mia- nowicie niĪsza produktywnoĞü rolnictwa, co jest szczególnie istotne w kontekĞcie rosnącego popytu na produkty rolne, zarówno na cele Īywieniowe, jak i energetyczno- -przemysáowe, trafia na podatny grunt. Jest nim naturalna dla wszystkich producentów skáonnoĞü do maksymalizacji dochodu pieniĊĪnego, który wciąĪ jest w duĪej mierze pochodną skali i intensywnoĞci produkcji rolnej. Przeciwnicy i sceptycy koncepcji zrównowaĪonego rozwoju podają takĪe argument wyĪszych kosztów jednostkowych produkcji, co przekáada siĊ na ceny ĪywnoĞci i ogranicza moĪliwoĞü eliminowania zjawiska gáodu i niedoĪywienia, pogáĊbia takĪe nierównoĞci spoáeczne, gdyĪ jak wia-

10 J.S. Zegar, Wspóáczesne wyzwania rolnictwa, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2012; J.S.

Zegar, Uwarunkowania i czynniki rozwoju rolnictwa zrównowaĪonego we wspóáczesnym Ğwiecie [w:] Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym, nr 15, red. J.S. Zegar, PW 2011-2014 nr 50, IERGĩ-PIB, Warszawa 2012, s. 131-189.

domo biedniejsze gospodarstwa domowe wydają relatywnie wiĊcej na ĪywnoĞü niĪ gospodarstwa zasobne dochodowo¹¹.

Wobec naturalnej skáonnoĞci producentów rolnych do wzrostu dochodów z go- spodarstwa rolnego, obserwowaü moĪemy w rolnictwie europejskim, w tym takĪe polskim, postĊpujące procesy wzrostu skali produkcji, jej specjalizacji i koncentracji.

Związek specjalizacji ze skalą produkcji wynika z samej istoty specjalizacji. Bez- wzglĊdny lub wzglĊdny wzrost rozmiarów produkcji danej gaáĊzi jest bowiem jej pod- stawowym nastĊpstwem. ZwiĊkszenie skali produkcji prowadzi do jej koncentracji¹². MoĪe ona przybieraü postaü przestrzenną (koncentracja dziaáek i tworzenie wiĊkszych obszarowo gospodarstw – czĊsto w efekcie przepáywu zasobów z gospodarstw mniej- szych i sáabszych ekonomicznie lub schyákowych), organizacyjną (poszerzanie zakre- su¹³ i skali produkcji w gestii jednego podmiotu) oraz ekonomiczno-produkcyjną, której gáówną cechą jest zwiĊkszenie intensywnoĞci produkcji drogą wzrostu nakáa- dów Ğrodków obrotowych¹⁴.

Nie negując faktu, iĪ procesy wzrostu skali produkcji, jej specjalizacji i koncen- tracji (w szczególnoĞci zaĞ intensyfikacji) przynoszą wiele pozytywnych efektów (m.in. obniĪenie kosztów jednostkowych produkcji, wzrost wydajnoĞci pracy, wzrost efektywnoĞci ekonomicznej, wzrost konkurencyjnoĞci rynkowej gospodarstw), naleĪy mieü na uwadze takĪe liczne ograniczenia tych procesów, ryzyka, które są z nimi związane oraz ewentualne negatywne nastĊpstwa dla Ğrodowiska przyrodniczego i konsekwencje spoáeczne. Nie zagáĊbiając siĊ w szczegóáy, moĪna przyjąü, iĪ procesy te, aby przynosiü pozytywne efekty mikroekonomiczne (dla gospodarstw rolnych) oraz makroekonomiczne (dla caáego sektora ĪywnoĞciowego, gospodarki i spoáeczeĔstwa) muszą byü dostosowane do zasobów gospodarstw (ziemi, pracy i kapitaáu), a takĪe uwzglĊdniaü uwarunkowania strukturalne rolnictwa, warunki przyrodnicze, rynkowe i spoáeczne. Wreszcie, co kluczowe, powinny uwzglĊdniaü potrzeby Ğrodowiska przy- rodniczego (ekosystemu). DoĞwiadczenia wielu krajów rozwiniĊtych gospodarczo pokazują, iĪ bardzo trudno jest uwzglĊdniaü te wszystkie uwarunkowania i ogranicze- nia oraz równowaĪyü interesy róĪnych interesariuszy przy dominacji przesáanek mer- kantylnych. Prowadzi to wprost do rozwoju rolnictwa na ĞcieĪce industrialnej i wszel- kich tego konsekwencji Ğrodowiskowych, spoáecznych i ekonomicznych. Jak przekonuje J.S. Zegar, model taki jest nieefektywny, poniewaĪ z jednej strony potrze- buje zbyt wiele nakáadów pochodzenia przemysáowego, z drugiej zaĞ, wytwarza zbyt wiele niepoĪądanych efektów zewnĊtrznych. Rolnictwo industrialne odniosáo wpraw- dzie niezaprzeczalny sukces polegający na wytwarzaniu „obfitej i taniej” ĪywnoĞci,

11 TamĪe, s. 134.

12 A. CzyĪewski, K. SmĊdzik-AmbroĪy, Intensywne rolnictwo w procesach specjalizacji i dywersyfikacji produkcji rolnej. UjĊcie regionalne i lokalne. PWN, Warszawa 2013, s. 23.

13 Przy czym zwiĊkszenia zakresu nie naleĪy tu utoĪsamiaü z dywersyfikacją produkcji, lecz wzrostem koncentracji przez gromadzenie pojedynczych efektów tej samej produkcji (two- rzenie áaĔcucha produkcyjnego od zaopatrzenia po zbyt).

14 TamĪe, s. 23-24.

ale zostaáo to okupione znaczną degradacją Ğrodowiska przyrodniczego i wątpliwej jakoĞci ĪywnoĞcią, a takĪe wieloma negatywnymi konsekwencjami spoáecznymi i w sferze dziedzictwa kulturowego wsi¹⁵.

Coraz powszechniej uznaje siĊ, Īe w rozwoju rolnictwa waĪne są zarówno do- bra rynkowe, jak i dobra pozarynkowe (niekomercyjne). Popyt spoáeczny wykracza poza tanie produkty ĪywnoĞciowe i surowce energetyczno-przemysáowe pochodzące z produkcji rolnej. W zakresie ĪywnoĞci, wspóáczeĞni konsumenci zwracają coraz wiĊkszą wagĊ na jej jakoĞü i zdrowotnoĞü¹⁶. Ponadto popyt spoáeczny obejmuje nowe dobra i uĪytecznoĞci oraz wiele usáug: Ğrodowiskowych, spoáecznych, krajobrazo- wych, kulturalnych i innych. W tym zawiera siĊ wielofunkcyjnoĞü rolnictwa i jego znaczenie dla ĪywotnoĞci obszarów wiejskich.

Jak przekonuje J.S. Zegar, intensyfikacja zrównowaĪona (agroekologiczna) po- zwala na porównywalną produktywnoĞü, zaĞ internalizacja efektów zewnĊtrznych zasadniczo zmienia wynik rachunku ekonomicznego, na korzyĞü rolnictwa zrównowa- Īonego¹⁷. Problem polega jednak na tym, iĪ efekty zewnĊtrzne nie są wyceniane przez rynek, a wiele z korzyĞci páynących z rolnictwa zrównowaĪonego jest daleko przesuniĊ- ta w czasie, a czĊsto dotyczy przyszáych pokoleĔ. Wobec tego zabezpieczenie interesów niemych uczestników rynku, tj. przyrody i przyszáych pokoleĔ moĪe byü dokonane je- dynie przez czynnik polityczny¹⁸. Tutaj pojawia siĊ jednak problem skali i moĪliwoĞci oddziaáywania paĔstwa na te procesy, hierarchizacji celów, doboru odpowiednich in- strumentów oddziaáywania oraz skutecznoĞci ich adresowania i wdraĪania.

Oddziaáywanie paĔstwa na proces zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa napoty- ka na opór neoklasycznej teorii ekonomii (z jej imperatywem wzrostu i paradygmatem konkurencji), zaĞ w sferze realnej na opór wielkich korporacji, dla których produk- tywnoĞü i efektywnoĞü ekonomiczna są jedynym wyznacznikiem dla rolnictwa. Po- nadto pogląd, Īe „w przyszáoĞci rolnicy nie bĊdą osiągaü wyĪszych dochodów, jeĪeli bĊdą produkowaü wiĊcej, ale wtedy gdy zaspokajaü bĊdą oczekiwania konsumentów odnoĞnie peánowartoĞciowych produktów ĪywnoĞciowych, wiĊkszej ochrony zwierząt i Ğrodowiska naturalnego” nie jest podzielany przez wszystkich podatników i konsumen-

15 J.S. Zegar, Uwarunkowania…, s. 131-132.

16 Konsumenci stają siĊ coraz bardziej Ğwiadomi kwestii związanych z jakoĞcią spoĪywanych produktów rolnych i produktów ĪywnoĞciowych, bowiem liczne informacje o zagroĪeniach dla zdrowia i Īycia czáowieka, jakie miaáy miejsce w ostatnich latach (m.in. o chorobie BSE, ptasiej grypie, pryszczycy, skaĪeniach produktów ĪywnoĞciowych) zachwiaáy ich zaufaniem w tej kwestii. Zob. M. Kwasek (red.) Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym (13). JakoĞü i bezpieczeĔstwo ĪywnoĞci a zdrowie konsumenta, PW 2011-2014 nr 8, IERiGĩ- -PIB, Warszawa 2011, s. 92.

17 J.S. Zegar, Uwarunkowania…, s. 131-132.

18 TamĪe, s. 134.

tów. RóĪnice stanowisk daje siĊ zauwaĪyü szczególnie w krajach biedniejszych, gdzie akceptacja dla wspierania finansowego rolnictwa nie jest bynajmniej powszechna¹⁹.

Ewolucja wspólnej polityki rolnej UE (WPR), począwszy od roku 1992 (refor- ma MacSharry’ego)²⁰ zmierza konsekwentnie do „przestawienia” ĞcieĪki rozwoju rolnictwa w kierunku bliĪszym koncepcji zrównowaĪonego rozwoju. Zamierzeniem WPR w nadchodzących latach jest dalsze wspieranie rozwoju rolnictwa w ramach tego modelu rozwoju. Gáównymi osiami projektowanej polityki rolnej UE stają siĊ:

x dbaáoĞü o przyrodĊ, z jednoczesnym zachowaniem poziomu dochodów gospodarstw rolnych,

x bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe osiągane poprzez intensyfikacjĊ produkcji rolnej, z zachowaniem stanu Ğrodowiska naturalnego,

x wyrównywanie poziomów Īycia pomiĊdzy obszarami wiejskimi i zurbanizowanymi, bez ograniczania konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci zarówno jednych, jak i drugich, x przeciwdziaáanie niekorzystnym zmianom demograficznym na obszarach wiejskich²¹.

Jak wskazuje M. Adamowicz, do kluczowych wyzwaĔ wspóáczesnoĞci, które mają decydujący wpáyw na ksztaátujący siĊ nowy model WPR naleĪą zmiany klima- tyczne, bioenergia i zarządzanie zasobami wodnymi²². Jednym z nowych wyzwaĔ wspóáczesnoĞci jest takĪe rosnące ryzyko naturalne, produkcyjne, ekonomiczne i polityczne²³. Wreszcie waĪnym, a w ostatnich latach nieco pomijanym wyzwaniem WPR pozostaje bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe, zarówno w ujĊciu globalnym, jak i wspólnotowym²⁴.

Wszystkie wymienione cele i wyzwania, są istotne nie tylko dla rolnictwa, ale takĪe dla caáego spoáeczeĔstwa. Káopot polega jednak na tym, iĪ wiele z nich ma cha-

19 H. Runowski, Rolnictwo ekologiczne w Polsce – stan i perspektywy [w:] Z badaĔ nad rol- nictwem spoáecznie zrównowaĪonym, nr 15, red. J.S. Zegar, PW 2011-2014 nr 50, IERGĩ- -PIB, Warszawa 2012, s. 42.

20 Reforma ta wprowadziáa m.in. oderwane od produkcji rolnej dopáaty bezpoĞrednie, co po- zwoliáo na niepoĪądany wzrost produkcji, ponadto wprowadziáa tzw. instrumenty towarzyszą- ce o charakterze strukturalnym dotyczące wsparcia dla dziaáaĔ chroniących Ğrodowisko natu- ralne, zalesiania gruntów rolnych oraz wczeĞniejszego przechodzenia rolników na emerytury.

Reforma MacSharry’ego stanowiáa istotny krok w kierunku zintegrowania polityki ksztaáto- wania rynków rolnych z polityką rozwoju wsi. Zob. M. Adamowicz, Ewolucja Wspólnej Poli- tyki Rolnej Unii Europejskiej i jej perspektywy na drugą dekadĊ XXI wieku [w:] Polityka Unii Europejskiej, red. D. KopyciĔska, Wyd. Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin 2008, s. 27.

21 A. CzyĪewski, S. StĊpieĔ, Wspólna polityka rolna UE po 2013 r. a interesy polskiego rol- nictwa, „Ekonomista” 1, 2011, s. 9-36.

22 M. Adamowicz, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej w kontekĞcie zmian klimatu na Ğwiecie, „Polityki Europejskie, Finanse i Marketing”, nr 8 (57), 2012, s. 9-25.

23 Przykáadem tego ostatniego jest rosyjskie embargo na import produktów rolnych z UE.

24 W. Poczta, Wspólna Polityka Rolna UE po 2013 roku – uzasadnienie, funkcje, kierunki rozwoju w kontekĞcie interesu polskiego rolnictwa, „WieĞ i Rolnictwo” nr 3 (148), 2010. s.

38-55.

rakter konkurencyjny wzglĊdem siebie. ChociaĪby wspomniane bezpieczeĔstwo Īyw- noĞciowe, waĪne w kontekĞcie nierozwiązanego wciąĪ problemu gáodu na Ğwiecie oraz presji demograficznej²⁵, wymaga stosowania takiej skali produkcji, technologii i nakáadów Ğrodków produkcji, które zapewnią wymagany wolumen ĪywnoĞci. Te zaĞ mogą byü niekorzystne dla jakoĞci Ğrodowiska przyrodniczego, klimatu oraz nadmier- nie eksploatowaü naturalne zasoby ekosystemu. Od koĔca XX w. (po konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r.) utwierdziáo siĊ przekonanie, Īe rozwój zrównowaĪony ma nie tylko znaczenie ekologiczne, ale takĪe ekonomiczne i spoáeczne. Niestety cele ekonomiczne konkurują zwykle z celami ekologicznymi i spoáecznymi. Istnieje zatem problem doboru takich instrumentów oddziaáywania na rolnictwo, aby maksymalnie równowaĪyü wymienione cele, nie tracąc przy tym na skutecznoĞci ich realizacji.

WielofunkcyjnoĞü rolnictwa i związana z nią nierozdzielnoĞü produkcji na ry- nek i produkcji dóbr o charakterze publicznym bądĨ generowana przez rolnictwo po- zytywnych efektów zewnĊtrznych bardzo utrudnia stosowanie instrumentów wsparcia niemających wpáywu na komercyjne efekty rolnictwa²⁶. Ponadto pojawia siĊ problem dostosowania instrumentów oddziaáywania do specyfiki regionalnej i lokalnej. Rolnic- two i wieĞ w Polsce, mimo wielu przeobraĪeĔ, w tym juĪ wywoáanych czáonkostwem w UE, nadal doĞü zasadniczo róĪnią siĊ w wielu aspektach w stosunku do sytuacji rolnictwa i wsi w rozwiniĊtych krajach Unii Europejskiej²⁷. TakĪe w obrĊbie wsi i rolnictwa w Polsce wystĊpuje znaczne zróĪnicowanie w aspekcie struktury agrarnej, poziomu koncentracji i intensywnoĞci produkcji rolnej, potencjaáu zasobów w rolnic- twie oraz charakterze obszarów wiejskich.

SpoĞród róĪnych instrumentów oddziaáywania czynnika politycznego (Unii Eu- ropejskiej) na ewoluowanie rolnictwa w kierunku bliĪszym modelowi zrównowaĪone- go rozwoju, kluczowe znaczenie mają instrumenty finansowe. To one na poziomie mikroekonomicznym (gospodarstw rolnych) mogą najskuteczniej modyfikowaü ukáad celów gospodarstwa poprzez wpáyw na poziom i strukturĊ uzyskiwanych dochodów.

To zaĞ powoduje dostosowanie skali, intensywnoĞci i struktury produkcji, poziomu zaangaĪowanych czynników wytwórczych, stosowanych technologii, sposobów pro- dukcji (np. utrzymania zwierząt) itd., do takich, które są poĪądane, albo przynajmniej akceptowane w warunkach rolnictwa zrównowaĪonego. Dlatego w dalszej czĊĞci opracowania przyjrzymy siĊ wáaĞnie tego typu instrumentom. Ich istotą jest to, aby transfery Ğrodków publicznych do rolnictwa miaáy w coraz szerszym zakresie charak-

25 Wedáug FAO, do 2050 roku globalne zapotrzebowanie na ĪywnoĞü podwoi siĊ, a liczba ludnoĞci na Ğwiecie ma wzrosnąü do 9 mld. Zob. Draft Report on the Future of the Common Agricultural Policy after 2013, Rapporteur: G. Lyon. Committee on Agriculture and Rural Development, European Parliament 2010; D. Tilman, Ch. Balzer, J. Hill, B.L. Befort, Global food demand and the sustainable intensification of agriculture. Proc Natl Acad Sci USA, 108(50), 2011, s. 20260–20264.

26 J. Wilkin, Uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa w kontekĞcie europejskim i global- nym. Implikacje teoretyczne i praktyczne, Kongres PTE, Warszawa 2007.

27 W. Poczta, Wspólna Polityka …., s. 46.

ter zapáaty za Ğwiadczenia rolnika na rzecz przyrody i krajobrazu, a nawet Ğwiadczenia w obszarze dziedzictwa kulturowego, które stanowią dobra publiczne.

Mając na uwadze przedstawione wyĪej uwarunkowania i determinanty polityki rolnej, warto analizowaü instrumentarium WPR ukierunkowane na wsparcie zrówno- waĪonego rozwoju rolnictwa²⁸, jakie byáo wdraĪane w ostatnim okresie programowa- nia (2007-2013). WiĊkszoĞü z tych instrumentów w niezmienionym lub nieznacznie zmodyfikowanym ksztaácie bĊdzie wdraĪana w kolejnej perspektywie budĪetowej WPR na lata 2014-2020. Celem niniejszego opracowania nie jest analiza efektywnoĞci zastosowania tych instrumentów (relacji nakáadów do uzyskanych efektów), lecz pró- ba identyfikacji barier i ograniczeĔ w ich realizacji, dostrzeganych z punktu widzenia ich bezpoĞrednich beneficjentów, tj. rolników korzystających z poszczególnych in- strumentów wsparcia.

Z punktu widzenia rolników, moĪna dostrzec m.in. na ile zastosowane instru- menty wsparcia godzą ekonomiczne interesy gospodarstw rolnych z wymaganiami formuáowanymi przez politykĊ krajową i unijną w zakresie ochrony Ğrodowiska i do- brostanu zwierząt, w zakresie jakoĞci ĪywnoĞci, ochrony krajobrazu wiejskiego czy teĪ dziedzictwa kulturowego wsi²⁹. ChociaĪ funkcje te przynoszą korzyĞci caáemu spoáe- czeĔstwu, wymagają one od rolników wiĊkszych nakáadów finansowych czy nakáadów pracy lub rezygnacji z wiĊkszej specjalizacji, koncentracji i intensyfikacji produkcji, a co za tym idzie z korzyĞci uzyskiwanych bezpoĞrednio na rynku (w efekcie wiĊkszej efektywnoĞci ekonomicznej, konkurencyjnoĞci). Te „straty” powinny byü rekompen- sowane przez odpowiednie transfery ze Ğrodków publicznych. W opinii niektórych badaczy, w Polsce, z punktu widzenia realizacji celów Ğrodowiskowych i spoáecznych, zastrzeĪenia moĪe budziü dystrybucja Ğrodków finansowych w ramach dziaáaĔ PROW.

Chodzi o to, Īe nadmierny nacisk káadzie siĊ na absorpcjĊ funduszy unijnych (ich peá- ne wykorzystanie), a mniej uwagi poĞwiĊca siĊ kwestiom ich odpowiedniej alokacji i efektywnoĞci³⁰.

SpoĞród wszystkich wdroĪonych w Polsce instrumentów WPR, korzystne od- dziaáywanie na Ğrodowisko ma przede wszystkim program rolnoĞrodowiskowy (PRĝ), a poĞrednio takĪe wsparcie dziaáalnoĞci rolniczej na obszarach o niekorzystnych wa-

28 Celowo uĪywamy tu okreĞlenia zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa, a nie zrównowaĪenia gospodarstw rolnych, gdyĪ niektóre analizowane instrumenty (np. wsparcie mikroprzedsiĊ- biorstw na wsi) nie są ukierunkowane na rozwój gospodarstw rolnych, ale wspierają równo- wagĊ ekonomiczno-spoáeczno-Ğrodowiskową w ujĊciu wsi i rolnictwa.

29 A. Boátromiuk, Rozwój gospodarczy wsi a stan Ğrodowiska naturalnego – wspóázaleĪnoĞci, konflikty i oddziaáywania polityki [w:] Polska WieĞ 2012, Raport o stanie wsi, red. J. Wilkin, I. NurzyĔska, FDPA, Warszawa 2012, s. 125-148.

30 J. Wilkin, Polska wieĞ 2012 – gáówne tendencje, zjawiska i problemy. Synteza raportu [w:]

Polska WieĞ 2012. Raport o stanie wsi, red. J. Wilkin, I. NurzyĔska, Warszawa 2012, s. 12.

runkach gospodarowania (ONW)³¹. Programy te wdraĪane są na terenie caáego kraju i są adresowane do najszerszej grupy rolników.

Istota programu rolnoĞrodowiskowego polega na zachowaniu róĪnorodnoĞci biologicznej i ochronie specyficznych siedlisk oraz przechodzeniu na ekologiczne i zrównowaĪone metody produkcji³². W ramach tego programu rolnik moĪe podjąü siĊ wdraĪania przez 5 kolejnych lat wybranych przez siebie pakietów, które mają stanowiü finansową zachĊtĊ do dobrowolnego Ğwiadczenia usáug na rzecz przyrody³³.

Z badaĔ prowadzonych w województwie warmiĔsko-mazurskim wynika, Īe o wyborze okreĞlonego pakietu decydują gáównie takie elementy, jak: prostota proce- dur, áatwoĞü w realizacji oraz wzglĊdy ekonomiczne³⁴. Badania prowadzone na po- trzeby niniejszego opracowania na Podkarpaciu potwierdzają, iĪ te czynniki mają dla rolników kluczowe znaczenie, wskazują takĪe, iĪ ich hierarchia podlegáa zmianom w czasie. W pierwszych latach wdraĪania PRĝ to wáaĞnie uwarunkowania informacyj- ne, biurokratyczne oraz áatwoĞü wywiązania siĊ z obowiązków okreĞlonych w po- szczególnych pakietach (tym samym ryzyko uczestnictwa) decydowaáy o ich wyborze (takĪe generalnie o udziale rolników w PRĝ). Z czasem, gdy wiedza rolników na temat kryteriów poszczególnych pakietów rosáa (warunków uzyskania wsparcia finansowego i niezbĊdnych dziaáaĔ) oraz rosáa ĞwiadomoĞü korzyĞci z tytuáu uczestnictwa w pro- gramie (co wynikaáo chociaĪby z podpatrywania sąsiadów oraz coraz lepszej informa- cji o PRĝ), zaczĊáy dominowaü czynniki ekonomiczne. Sprowadzają siĊ one do korzy- Ğci finansowych uzyskiwanych w formie páatnoĞci, ale takĪe korzyĞci wynikających np. ze sprzedaĪy produktów ekologicznych po wyĪszych cenach. Rolnicy przy wybo- rze konkretnych pakietów kierowali siĊ takĪe potencjalnymi korzyĞciami związanymi z poprawą ĪyznoĞci gleby (na skutek jej lepszej ochrony przed erozją, zbilansowanego nawoĪenia, bardziej ekstensywnego uĪytkowania gruntów czy prawidáowego zmiano- wania). WciąĪ jednak áatwoĞü realizacji zadaĔ agrotechnicznych i innych związanych z danym pakietem oraz kwestie procedur i wymogów formalnych są najwaĪniejszymi

31 Zgodnie z rozporządzeniem WE nr 1257/1999 wsparcie dla ONW powinno przyczyniaü siĊ do zapewnienia trwaáego uĪytkowania gruntów rolnych, a przez to do utrzymania aktywnoĞci wiejskich spoáecznoĞci, do zachowania terenów wiejskich i wspierania systemów gospodarki rolnej, które w szczególnoĞci uwzglĊdniają wymogi ochrony Ğrodowiska.

32 Program ten, w pierwszym etapie wdraĪania (2004-2006), skáadaá siĊ z 7 pakietów, z któ- rych 2 miaáy zastosowanie na trwaáych uĪytkach zielonych. PRĝ II edycji (2007-2013) skáadaá siĊ z 9 pakietów, z których 3 moĪna byáo realizowaü na trwaáych uĪytkach zielonych. Gáów- nym celem tych pakietów jest ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej oraz zachowanie lub po- prawa stanu cennych siedlisk przyrodniczych uĪytkowanych rolniczo.

33 M. CzyĪowska, Ocena wpáywu wybranych programów Wspólnej Polityki Rolnej na rolnic- two w Polsce w latach 2004-2011, „Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich”, t. 99, z. 2, 2012, s. 34.

34 M. Mickiewicz, W. Gotkiewicz, B. Mickiewicz, Szanse i bariery wdraĪania Programu rolnoĞrodowiskowego na przykáadzie woj. warmiĔsko-mazurskiego, „Woda-ĝrodowisko- -Obszary Wiejskie”, t. 10, z. 1 (29) 2010, s. 99-108.

– po korzyĞciach finansowych – motywami wyboru danego pakietu. OczywiĞcie o uczestnictwie rolnika i wyborze danego pakietu decydowaáy takĪe obiektywne czyn- niki, np. jakoĞü posiadanych gruntów, poáoĪenie gospodarstwa na obszarach Natura 2000, walory agrobotaniczne uĪytków rolnych, obecnoĞü siedlisk ptasich itd.

Na Podkarpaciu z programu rolnoĞrodowiskowego w latach 2004-2013 skorzy- staáo 9,4% gospodarstw rolnych (powyĪej 1 ha UR), podczas gdy ogóáem w kraju 12,7% gospodarstw rolnych³⁵. Udziaá województwa w ogólnej puli Ğrodków kierowa- nych do rolników (na podstawie wydanych decyzji do koĔca 2013 r.) wyniósá 4,6%.

NajwiĊkszą popularnoĞcią rolników – podobnie jak ogóáem w kraju – cieszyá siĊ pa- kiet 8 i pakiet 1. W przypadku pakietu 1 – Rolnictwo zrównowaĪone od roku 2005 do 2011 odsetek gospodarstw uzyskujących wsparcie w ramach tego instrumentu wzrastaá sukcesywnie z 0,22 do 3,36%, zaĞ w przypadku pakietu 8 – Ochrona gleb i wód od- powiednio z 0,47 do 7,26%³⁶.

W badanej przez nas zbiorowoĞci podkarpackich gospodarstw rolnych z pro- gramu rolnoĞrodowiskowego skorzystaáy w latach 2007-2013 áącznie 72 gospodarstwa (55% ankietowanych). NajczĊĞciej wybierany przez rolników byá pakiet 8 – Ochrona gleb i wód, z którego skorzystaáo 26% gospodarstw, dalej pakiet 1– Rolnictwo zrów- nowaĪone oraz pakiet 2 – Rolnictwo ekologiczne (tab. 7)³⁷.

Struktura wsparcia rolników (wedáug kwot kierowanych Ğrodków) w ramach programu rolnoĞrodowiskowego w ankietowanej grupie gospodarstw z Podkarpacia jest podobna do struktury wsparcia w ramach PRĝ ogóáem w kraju (rys. 1). Podobnie jak w kraju, najwiĊcej Ğrodków skierowano do rolników w ramach pakietu 2 – rolnic- two ekologiczne, przy czym w przypadku analizowanej próby – prawie o 5 p.p. wiĊcej niĪ ogóáem w kraju.

Warto podkreĞliü, Īe województwo podkarpackie jest jednym z liderów, jeĪeli chodzi o liczbĊ zarejestrowanych ekologicznych gospodarstw rolnych. Na koniec 2012 roku takich gospodarstw funkcjonowaáo 1940, tj. 7,5% z ogólnej liczby gospodarstw ekologicznych w kraju, jednoczeĞnie stanowiáy one 1,4% ogólnej liczby gospodarstw rolnych (pow. 1 ha UR) na Podkarpaciu. Niemal identyczny jak w kraju byá udziaá pakietu 2 w ogólnej puli Ğrodków kierowanych w ramach PRĝ do badanej zbiorowoĞci gospodarstw, natomiast – pomimo duĪej popularnoĞci pakietu – znacznie mniejszy byá udziaá pakietu 8, co wynika zapewne z relatywnie maáej – w porównaniu do innych regionów – przeciĊtnej powierzchni uĪytków rolnych gospodarstw korzystających z takiego wsparcia na Podkarpaciu. W porównaniu do kraju, relatywnie wiĊkszy byá natomiast udziaá wsparcia w ramach pakietu 4 i 9 (strefy buforowe). W tym drugim przypadku wynika zapewne z charakterystycznej rozdrobnionej i wstĊgowatej struktu- ry pól, co uáatwia rolnikom korzystanie z tego pakietu.

35 Sprawozdanie z dziaáalnoĞci ARiMR za 2013 r. …, s. 198.

36 M. CzyĪowska, Ocena wpáywu …, s. 36-37.

37 Do koĔca 2013 r. przeprowadzono szeĞü naborów wniosków w ramach programu rolnoĞro- dowiskowego (2008, 2009, 2010, 2011, 2012 i 2013) w jego II edycji. Zob. Sprawozdanie z dziaáalnoĞci ARiMR za rok 2013, ARiMR, Warszawa 2014, s. 65.

Tabela 7. Charakterystyka dziaáaĔ wspierających rozwój zrównowaĪony, z których korzystaáy gospodarstwa w latach 2007-2013

Program

Odsetek gospo- darstw

PrzeciĊtna kwo- ta wsparcia (w zá/rok)*

A. Pakiety rolnoĞrodowiskowe (PRĝ)

1. Rolnictwo zrównowaĪone 11,5 8 489,2

2. Rolnictwo ekologiczne 10,7 2 093,4

3. Ekstensywne trwaáe uĪytki zielone 6,1 4 887,5 4. Ochrona zagroĪonych gatunków ptaków i siedlisk przy-

rodniczych poza obszarami Natura 2000 8,4 9 977,5 5. Ochrona zagroĪonych gatunków ptaków i siedlisk przy-

rodniczych na obszarach Natura 2000 3,8 3 420,0 6. Zachowanie zagroĪonych zasobów genetycznych roĞlin - - 7. Zachowanie zagroĪonych zasobów genetycznych zwierząt 2,3 5 700,0

8. Ochrona gleb i wód 26,0 2 947,4

9. Strefy buforowe 3,1 5 000,0

Inne dziaáania

B. Zalesianie gruntów rolnych 6,8 8 783,7

C. Zalesianie gruntów innych niĪ rolne 3,0 2 000,0 D. Odtwarzanie potencjaáu produkcji leĞnej zniszczonego

przez katastrofy - -

E. Wsparcie ONW (niekorzystne warunki gospodarowania) 37,4 3 162,9 F. RóĪnicowanie w kierunku dziaáalnoĞci nierolniczej 2,3 105 666,7

G. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiĊbiorstw 1,5 30 000,0 H. Uczestnictwo rolników w systemach jakoĞci ĪywnoĞci 1,5 1 100,0

I. WdraĪanie odnawialnych Ĩródeá energii 0,0 0,0 J. Uczestnictwo w dziaáaniach szkoleniowo-doradczych 8,4 - K. Inne (wsparcie inwestycji proekologicznych) 5,3 72 000,0 Gospodarstwa korzystające z wiĊcej niĪ jednego dziaáania 22,9 -

w tym: - dwóch dziaáaĔ 15,3 -

- trzech dziaáaĔ 4,6 -

- czterech dziaáaĔ 3,1 -

Gospodarstwa korzystające z wiĊcej niĪ jednego pakietu

PRĝ 14,5 -

w tym: - dwu pakietów 12,2 -

- trzech pakietów 2,3 -

* w przypadku pozycji F, G i K przeciĊtne kwoty uzyskane w caáym okresie analizy.

ħródáo: badania wáasne.