P
odstawy prawne swobody wypowiedzi, a wiĊc i krytyki, która jest jej czĊĞcią, sta-nowią przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.1 oraz doprecy-zowujące je przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. prawo prasowe2, które zostaáy poddane bliĪszej analizie3.Konstytucja RP w art. 54 ust. 1 kaĪdemu gwarantuje wolnoĞü wyraĪania swoich poglą-dów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Z wolnoĞci wyraĪania poglądów wynika prawo do krytyki, której szczególnym beneÞ cjentem jest prasa i tworzący ją dzienni-karze. W związku z tym naleĪy postawiü pytanie o to, czym jest krytyka, jaki jest jej sens i rola w Īyciu spoáecznym? WyraĪony w pytaniu cel badawczy ma doprowadziü do okreĞlenia istoty i celu krytyki w pracy dziennikarza.
O roli i znaczeniu krytyki w dziaáalnoĞci dziennikarskiej Ğwiadczy fakt, Īe ustawa praso-wa odwoáuje siĊ do niej aĪ w piĊciu miejscach, co jak na akt normatywny stosunkowo niewiel-ki, bo zawierający raptem 54 artykuáy zawie-rające przepisy merytoryczne, jest doĞü symp-tomatyczne. JuĪ na samym jej początku, w art.
1, który ma charakter dyrektywy programowej, prawodawca stwierdza, Īe „Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, ko-rzysta z wolnoĞci wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowa-nia, jawnoĞci Īycia publicznego oraz kontroli i krytyki spoáecznej”. Zakres prawa do krytyki wyznaczają kolejne artykuáy ustawy prasowej – art. 5, w którym prawo do krytyki wiąĪe siĊ z zasadą wolnoĞci sáowa i art. 6, który na enume-ratywnie wymienione w nim podmioty (organy paĔstwowe, przedsiĊbiorstwa paĔstwowe i inne paĔstwowe jednostki organizacyjne, a takĪe or-ganizacje spóádzielcze związków zawodowych, organizacji samorządowych i innych organiza-cji spoáecznych w zakresie prowadzonej przez nie dziaáalnoĞci publicznej) nakáada obowiązek udzielania odpowiedzi na przekazaną krytykĊ prasową oraz zabrania utrudniania prasie zbie-rania materiaáów krytycznych bądĨ táumienia krytyki w inny sposób. Gwarancje prawa do kry-tyki znajdują siĊ takĪe w art. 41 pp, który konsty-tuuje kontratyp krytyki, oraz w art. 44 pp, który penalizuje utrudnianie lub táumienie krytyki. Wszystkie te przepisy tworzą instytucjĊ prawa
Cel i charakter krytyki prasowej –
wybrane aspekty
Wojciech Lis
1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997, Nr 78, poz. 483 ze zm. 2 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. prawo prasowe, Dz.U. z 1984, Nr 5, poz. 24 ze zm. (dalej: pp).
3 W tym kontekĞcie naleĪy zaznaczyü, Īe przepisy poĞrednio dotyczące krytyki prasowej zostaáy równieĪ za-warte w art. 212 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny, gwarantujący ochronĊ przed zniesáawieniem oraz w art. 23–24 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, które odnoszą siĊ do ochrony dóbr osobistych. Te zagadnienia nie zostaną poddane analizie, podobnie jak dorobek orzeczniczy Europejskiego Trybunaáu Praw Czáowieka, poniewaĪ są one przedmiotem odrĊbnych opracowaĔ.
do krytyki, dlatego Īeby zrozumieü jej istotĊ, muszą byü rozpatrywane áącznie. Jakiekolwiek inne podejĞcie bĊdzie prowadziü do niewáaĞci-wych wniosków i w konsekwencji budziü po-waĪne zastrzeĪenia interpretacyjne.
Pomimo tylu odniesieĔ do krytyki ustawa prasowa nie podaje jednak jej deÞ nicji, pozosta-wiając to doktrynie i judykaturze, które jak dotąd nie zdoáaáy wypracowaü jednego, powszechnie uznanego rozumienia znaczenia tego pojĊcia. W Ğwietle doĞü niejednolitych poglądów moĪna przyjąü za Jackiem Sobczakiem, Īe przez kry-tykĊ prasową naleĪy rozumieü rzetelne, zgodne z prawem i zasadami wspóáĪycia spoáecznego przedstawianie ujemnych ocen i zjawisk odno-szących siĊ do Īycia spoáecznego4. Z uwagi na to, Īe w strukturze kaĪdej wypowiedzi krytycz-nej moĪna wskazaü elementy opisowe dotyczące stwierdzenia faktów, odnoszące siĊ do nich oceny i uogólnienia, które zostają wyraĪone w okreĞlo-nej formie, uzupeánia siĊ ją dodatkowo o nadaną jej literacką formĊ wyrazu oraz cel, któremu ma sáuĪyü. „W doktrynie przyjmuje siĊ, Īe krytyka powinna obejmowaü trzy krĊgi tematyczne. Do pierwszego z nich zwykáo siĊ zaliczaü wypowie-dzi o charakterze dyskusyjnym, postulaty i propo-zycje syntetyczne, sygnalizujące potrzeby zmian w róĪnych dziedzinach Īycia. W tej sferze krytyka jest dyskusją polityczną. Drugi krąg to konfronta-cja rzeczywistego stanu rzeczy z zamierzeniami,
deklaracjami, obietnicami, programami oraz po-trzebami spoáecznymi. Trzeci krąg odnosi siĊ do spraw incydentalnych, ma charakter interwencyj-ny, mocno spersonalizowainterwencyj-ny, jego przedmiotem bywa niegospodarnoĞü, nieodpowiedzialnoĞü, brak kompetencji i niedbalstwo”5. Krytyka praso-wa zyskuje szczególne znaczenie z upraso-wagi na Ğro-dek komunikowania jej opinii publicznej, który nie tylko wzmacnia jej skutecznoĞü, ale takĪe siáĊ raĪenia, co ma istotne znaczenie z uwagi na to, Īe krytyczny zarzut ma wáaĞciwoĞci stygmatyzujące i raz publicznie postawiony, choüby nawet póĨ-niej dementowany i odwoáywany, nie zdoáa nigdy w peáni oczyĞciü dotkniĊtej nim osoby.
Krytyka prasowa, tak jak swoboda wypowie-dzi, nie ma charakteru absolutnego, co oznacza, Īe nie kaĪdy jej przejaw jest dozwolony. Ozna-cza to zatem, Īe podlega reglamentacji prawnej. Granice dozwolonej krytyki prasowej zakreĞla art. 41 pp, który uzaleĪnia ją od speánienia trzech przesáanek: realizacji celów dziaáania i zadaĔ prasy okreĞlonych w art. 1 pp (podjĊcie krytyki w interesie spoáecznym); zachowania wymogu zgodnoĞci z prawdą; rzetelnoĞci i zgodnoĞci z za-sadami wspóáĪycia spoáecznego. Stosownie bo-wiem do art. 41 pp pod ochroną prawa pozostaje publikowanie zgodnych z prawdą i rzetelnych sprawozdaĔ z jawnych posiedzeĔ Sejmu, obec-nie takĪe i Senatu, jednostek samorządu teryto-rialnego oraz ich organów6. Chronione prawem
4 Zob. J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 276. 5 TamĪe, s. 277.
6 Przywoáując dosáownie aktualną treĞü art. 41 pp, „Publikowanie zgodnych z prawdą i rzetelnych sprawozdaĔ z jawnych posiedzeĔ Sejmu i rad narodowych oraz ich organów, a takĪe publikowanie rzetelnych, zgodnych z zasa-dami wspóáĪycia spoáecznego ujemnych ocen dzieá naukowych lub artystycznych albo innej dziaáalnoĞci twórczej, zawodowej lub publicznej sáuĪy realizacji zadaĔ okreĞlonych w art. 1 i pozostaje pod ochroną prawa; przepis ten sto-suje siĊ odpowiednio do satyry i karykatury”, trudno nie zgodziü siĊ ze stwierdzeniem, Īe báąd merytoryczny, zawarty w cytowanym przepisie, a dotyczący nieistniejących rad narodowych wskazuje na niestarannoĞü prawodawcy, który juĪ przecieĪ kilkakrotnie ustawĊ tĊ nowelizowaá, nie dostrzegając istnienia Senatu czy samorządu terytorialnego, zob. E. NowiĔska, WolnoĞü wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007, s. 180. Gminne rady narodowe zostaáy zastąpione z dniem 27 maja 1990 r. przez organy gminy, stosownie do postanowieĔ ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawĊ o samorządzie terytorialnym i ustawĊ o pracownikach samorządowych, Dz.U. z 1990, Nr 32, poz. 191 ze zm. Co wiĊcej, przepis art. 41 pp naleĪy takĪe odnieĞü do Senatu i sprawozdaĔ z jego jawnych posiedzeĔ. Zgodnie z art. 95 ust. 1 Konstytucji RP „WáadzĊ ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sejm i Senat”, zaĞ postanowienia Konstytucji RP są najwyĪszym prawem (art. 8 ust. 1) i jako takie mają pierwszeĔstwo przed ustawą (art. 87 ust. 1).
jest takĪe publikowanie rzetelnych, zgodnych z zasadami wspóáĪycia spoáecznego ujemnych ocen dzieá naukowych lub artystycznych albo innej dziaáalnoĞci twórczej, zawodowej lub pu-blicznej, pod warunkiem, Īe sáuĪy to realizacji zadaĔ okreĞlonych w art. 1 pp, czyli rzetelnemu informowaniu, jawnoĞci Īycia publicznego oraz szeroko rozumianej kontroli spoáecznej. Zgod-nie z wolą prawodawcy ten przepis stosuje siĊ odpowiednio takĪe do satyry i karykatury. Nie chodzi przy tym o dzieáo w ujĊciu prawa autor-skiego7, ale raczej o krytyczną ocenĊ pracy bądĨ jej rezultatu. DziaáalnoĞcią publiczną są nato-miast wszelkie kwestie wzbudzające uzasad-nione zainteresowanie spoáeczeĔstwa – choü-by tylko w skali lokalnej – dziaáania politycz-ne, spoáeczne, gospodarcze i zawodowe8. Co wiĊcej, chociaĪ ta kwestia nie zostaáa nigdzie wyraĨnie sformuáowana, to jednak nie moĪe budziü wątpliwoĞci, Īe sprawy wzbudzające publiczne zainteresowanie to zarówno te, które wywoáaáy taką ciekawoĞü niezaleĪnie od publi-kacji, jak i te, które staáy siĊ nimi dopiero po publikacji9. W związku z tym bez ryzyka báĊdu moĪna przyjąü, Īe tak okreĞlony zakres krytyki prasowej obejmuje w zasadzie wszystko to, co jest przedmiotem spoáecznego zainteresowania, a juĪ na pewno – wszystkie przejawy dziaáalno-Ğci mieszczące siĊ w sferze publicznej.
Charakter krytyki prasowej
Krytyka prasowa moĪe mieü charakter wy-powiedzi opisowej lub ocennej. Wywy-powiedzi
opisowe, czyli stwierdzenia faktów, odnoszą siĊ do zdarzeĔ lub sytuacji jakie miaáy miejsce w obiektywnie istniejącej rzeczywistoĞci, nato-miast wypowiedzi ocenne, czyli sądy wartoĞciu-jące, to rozwaĪania o charakterze subiektyw-nym odnoszące do dzieáa lub dziaáalnoĞci osoby krytykowanej. W pierwszym przypadku [opiso-wy] zarzut krytyczny moĪe byü przedmiotem dowodzenia jako prawdziwy lub nieprawdziwy, natomiast w drugim przypadku [ocennym] nie podlega sprawdzeniu w kategoriach prawdy i faászu, a badanie jego zasadnoĞci pozbawione byáoby intersubiektywnie sprawdzalnej mia-ry10. Krytyka prasowa odnosząca siĊ do faktów, okreĞlana jako krytyka ad rem, jest dziaáaniem oczekiwanym przez odbiorców prasy, której obowiązkiem jest w koĔcu urzeczywistnianie prawa obywateli do ich rzetelnego informowa-nia, jawnoĞci Īycia publicznego oraz efektyw-ne sprawowanie kontroli spoáecznej, a przez to takĪe sáuĪba spoáeczeĔstwu i paĔstwu, które jest dobrem wspólnym. A skoro paĔstwo jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli, to zasadne i zrozumiaáe jest zatroskanie o sprawy wspólnoty paĔstwowej i napiĊtnowanie wszel-kich przejawów, które tej wspólnocie mogáyby szkodziü. Krytyka ad rem, krytyka przedmio-towa, która speánia ustawowe kryteria celów dziaáania i zadaĔ prasy, zachowania wymogu zgodnoĞci z prawdą i rzetelnoĞci ocen stanowi kontratyp, czyli okolicznoĞü wyáączającą karną bezprawnoĞü czynu11. UĪyty przez prawodawcĊ zwrot mówiący o tym, Īe publikowanie
ujem-7 Dzieáo (utwór) w ujĊciu prawa autorskiego to kaĪdy przejaw dziaáalnoĞci twórczej o indywidualnym cha-rakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezaleĪnie od wartoĞci, przeznaczenia i sposobu wyraĪenia, art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jednolity Dz.U. z 2006, Nr 90, poz. 631 ze zm.
8 Zob. wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 338/07, OSNC-ZD 2008, nr 4, poz. 110. 9 Zob. postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 10 grudnia 2003 r., V KK 195/03, OSNKW 2004, nr 3, poz. 25. 10 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 stycznia 1994 r., I ACr 314/93 [w:] B. Gawlik, Dobra
osobiste. Zbiór orzeczeĔ Sądu Apelacyjnego w Krakowie, Kraków 1999, s. 100–114.
11 „W sytuacjach opisanych w art. 41 pp dochodzi wiĊc w sposób pierwotny do naruszenia prawa, lecz w wyniku szczególnej regulacji i wystąpienia sytuacji kontratypowej w sposób wtórny bezprawnoĞü ulega usuniĊciu”, zob. M. Ol-szyĔski [w:] M. Brzozowska-Pasieka, M. OlszyĔski, J. Pasieka, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 382.
nych ocen dzieá lub dziaáalnoĞci pozostaje pod ochroną prawa naleĪy bowiem odczytywaü jako wyáączenie bezprawnoĞci dziaáania dzien-nikarza, który uczyniá zadoĞü wymaganiom, o których mowa w art. 41 pp. PrzyjĊcie innej wykáadni tego przepisu oznaczaáoby, Īe sta-nowi on normĊ pustą, pozbawioną znaczenia normatywnego12. WypowiedĨ krytyczna mieĞci siĊ w granicach kontratypu krytyki, jeĪeli kry-tykujący zwraca ostrze swoich sáów przeciwko dzieáu poddawanemu ocenie lub dziaáalnoĞci konkretnej osoby, a nie przeciwko osobie jako takiej. Krytyka, której przedmiotem jest ocena konkretnej osoby, jej przymioty, wáaĞciwoĞci, postawy, zachowania, okreĞlana jako krytyka
ad personam, nie mieĞci siĊ w granicach
kontra-typu, i w konsekwencji nie korzysta z ochrony prawa. W Ğwietle postanowieĔ art. 41 krytyka dozwolona nie moĪe byü krytyką personalną, co znajduje potwierdzenie w orzecznictwie, zgodnie z którym „Wypowiedzi krytyczne i za-warte w nich ujemne oceny nie powinny do-tyczyü osoby, lecz jej dzieáa, dziaáalnoĞci lub funkcji, jaką peáni w okreĞlonym ukáadzie spo-áecznym. Piastowanie stanowiska, wykonywanie zawodu lub rodzaju dziaáalnoĞci jest funkcją ma-jącą walor [znaczenie – W.L.] dla spoáeczeĔstwa, a sposób, w jaki ta funkcja jest wykonywana, nie moĪe byü dla spoáeczeĔstwa obojĊtny, i dlate-go nie moĪe nie podlegaü krytyce”13. W Ğwietle powyĪszego naleĪy stwierdziü, Īe przepisy usta-wy prasowej odnoszą siĊ wyáącznie do krytyki przedmiotowej, a krytyka personalna nie mieĞci siĊ w granicach kontratypu i jako taka nie korzy-sta z ochrony prawa, a wiĊc jest bezprawna.
PrzyjĊty podziaá ma charakter porządkujący, pozwala na okreĞlenie granic krytyki,
wyróĪnie-nie kontratypu krytyki oraz krytyki wyróĪnie- niedozwolo-nej. ChociaĪ ten podziaá naleĪy uznaü za zasadny, to jednak trzeba podkreĞliü, Īe nie jest moĪliwe przeprowadzenie Ğcisáej delimitacji pomiĊdzy krytyką osoby a krytyką jej dzieáa lub dziaáalnoĞci z tej prostej przyczyny, Īe krytykowanie czyjegoĞ dzieáa lub dziaáalnoĞci zawsze bĊdzie rzutowaáo na ocenĊ konkretnej osoby. Za kaĪdym dzieáem lub dziaáalnoĞcią stoi przecieĪ konkretna osoba, bĊdąca siáą sprawczą, dziĊki której doszáy one do skutku i zostaáy zmaterializowane. Inaczej mó-wiąc, krytyka dzieáa lub dziaáalnoĞci konkretnej osoby faktycznie bĊdzie krytyką takiej osoby – co prawda dokonywaną nie wprost, ale poĞrednio, przez jej dzieáa lub dziaáalnoĞü.
„Krytyka w rozumieniu art. 41 pp to pejo-ratywna wypowiedĨ ocenna oparta na faktach, sáuĪąca realizacji kontroli spoáecznej spraw do-niosáych publicznie”14. Warto zauwaĪyü, Īe pra-wodawca w treĞci art. 41 pp nie uĪywa pojĊcia „krytyka”, ale „ocena”, a ĞciĞlej mówiąc „ujem-na oce„ujem-na”. W jĊzyku potocznym ocena to wyra-Īony w formie ustnej bądĨ pisemnej sąd o war-toĞci czegoĞ, opinia o czymĞ lub o kimĞ, osąd, krytyka15. UĪyte okreĞlenia trudno wiĊc uznaü za synonimiczne. Ocena moĪe mieü charakter pozytywny bądĨ negatywny. Prawodawca wy-raĨnie mówi o ujemnej ocenie, czyli wáaĞnie o krytyce. Tak rozumiana krytyka wydaje siĊ byü zatem pojĊciem wĊĪszym pod wzglĊdem swojego zakresu niĪ ocena, poniewaĪ w odróĪ-nieniu od oceny (która w zaleĪnoĞci od przyjĊ-tych kryteriów jest pozytywna lub negatywna) moĪe mieü wyáącznie charakter ujemny. Trudno wiĊc mówiü o krytyce dodatniej, co najwyĪej o ocenie dodatniej, ale ta, jako Īe odnosi siĊ do ocen estetycznych, pozostaje poza
zaintereso-12 Zob. P. Sobolewski, Glosa do wyroku Sądu NajwyĪszego z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1292/00, OSNC 2004, z. 2, poz. 27.
13 Uchwaáa Sądu NajwyĪszego z dnia 17 grudnia 1965 r., VI KO 14/59, OSNKW 1966, nr 2, poz. 14. 14 J. Sobczak, Prawo do krytyki…, dz. cyt., s. 55.
15 Zob. hasáo „ocena” [w:] Sáownik jĊzyka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1988, t. 2., s. 416;
waniem prawodawcy, który uznaá, Īe skoro ma wydĨwiĊk pozytywny, to nikogo nie skrzywdzi i dlatego nie wymaga objĊcia jej szczególną ochroną. PowyĪsze znajduje potwierdzenie tak-Īe w wyniku zestawienia ze sobą treĞci wskaza-nych na wstĊpie przepisów, a w szczególnoĞci art. 41 pp, 6 ust. 4 pp i 44 ust. 1 pp, z których bezsprzecznie wynika, Īe chodzi wáaĞnie o kry-tykĊ rozumianą jako wyraĪanie ujemnych ocen. Nielogicznym byáoby przedsiĊbranie dziaáaĔ mających na celu utrudnianie prasie zbierania materiaáów krytycznych lub táumienie krytyki w inny sposób, gdyby nie chodziáo o wyraĪenie dezaprobaty, ujemnej oceny wobec dzieáa lub dziaáalnoĞci. Trudno byáoby wytáumaczyü, dla-czego chroni siĊ swobodĊ wypowiedzi, w ra-mach której w sposób pozytywny moĪna wy-raĪaü okreĞlone treĞci, a ogranicza siĊ krytykĊ dodatnią, czyli taką, w ramach której o przed-miocie krytyki wyraĪano by siĊ pochlebnie, z uznaniem, a wiĊc pozytywnie. Przyjmując tezĊ o racjonalnym prawodawcy, inne rozumie-nie treĞci tych pojĊü i utoĪsamianie ich ze sobą oznaczaáoby, Īe art. 41 pp staáby siĊ bezprzed-miotowy. Sáusznie zatem Sobczak podkreĞla, Īe uĪycie okreĞlenia „ocena” zamiast „krytyka” wskazuje na to, Īe prawodawca wyraĨnie chciaá zaakcentowaü dystynkcje miĊdzy wszelką kry-tyką a tymi jej rodzajami, które dotyczą dzieá naukowych, artystycznych oraz dziaáalnoĞci twórczej, zawodowej lub publicznej. Trud-no jednak dociec, co pozostaáo poza obrĊbem ocen, a wiĊc krytyki, o jakiej mowa w treĞci art. 41 pp, gdyĪ zakres wspomnianych „ocen” oznaczono bardzo szeroko”16.
Zastosowanie wykáadni semantycznej wska-zuje, Īe prawodawca sprowadza pojĊcie krytyki wyáącznie do ujemnych ocen o jednoznacznie negatywnym wydĨwiĊku znaczeniowym. Tym samym istniejąca w doktrynie klasyÞ kacja form krytyki, obejmująca zakresem tego pojĊ-cia pochwaáĊ, aprobatĊ, krytykĊ sensu stricto i dezaprobatĊ17, na gruncie normatywnym nie znajduje uzasadnienia. JeĪeli krytyka jest pe-joratywną wypowiedzią ocenną, wyraĪającą dezaprobatĊ opisywanego stanu rzeczy, sáuĪą-cą realizacji kontroli spoáecznej i pozwalającą zweryÞ kowaü nieprawidáowoĞci pojawiające siĊ w Īyciu publicznym nieobojĊtne dla sáeczeĔstwa, to nie moĪe byü jednoczeĞnie po-chwaáą czy aprobatą, których cel i charakter jest zupeánie inny. Za takim rozumieniem po-jĊcia krytyki przemawia takĪe treĞü art. 1 pp, poniewaĪ tylko ujemna ocena realizuje funkcjĊ kontrolną prasy. Stanowi ona istotny czynnik w rozwoju i ksztaátowaniu stosunków spoáecz-nych. Poddawanie krytyce ujemnych zjawisk wystĊpujących w Īyciu spoáecznym i ekono-micznym przyczynia siĊ do ich eliminowania, i tym samym do poprawy tych stosunków, usuwania nieprawidáowoĞci, zwiĊkszania efek-tywnoĞci gospodarowania, co wpáywa na two-rzenie klimatu wiarygodnoĞci i zaufania. Kry-tyka prasowa speáni swoją funkcjĊ wówczas, gdy ujemne zjawiska napiĊtnowane publicznie w istocie zostaną wyeliminowane, osoby kry-tykowane zmienią swoje postĊpowanie, zostaną pociągniĊte do odpowiedzialnoĞci karnej bądĨ dyscyplinarnej, albo kiedy zostaną uruchomio-ne instrumenty przeciwdziaáające powstawaniu
16 J. Sobczak, Prawo do krytyki…, dz. cyt., s. 57.
17 „Pochwaáa oznacza, Īe oceniający okreĞlony stan rzeczy uwaĪa za optymalny, zbliĪony do ideaáu. Aprobata uznaje pewną rzeczywistoĞü lub dziaáanie za wáaĞciwe i celowe, ale na tyle dalekie od ideaáu, Īe niegodne jeszcze pochwaáy. W Ğcisáym tego sáowa znaczeniu krytyką jest analityczny sąd o rzeczywistoĞci, z wyraĪeniem wątpli-woĞci co do potrzeby podjĊcia okreĞlonych dziaáaĔ lub co do zasadnoĞci zaistnienia okreĞlonego stanu rzeczy, czy wspierający lub negujący tego rodzaju potrzeby i zasadnoĞü. Krytyka moĪe w koĔcu przybieraü formĊ dez-aprobaty, do której dochodzi wówczas, gdy przeprowadzający krytykĊ nie dostrzega Īadnych pozytywnych stron zaistniaáego stanu rzeczy”, zob. J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 276.
nieprawidáowoĞci i záa18. Na takie rozumienie krytyki prasowej zdaje siĊ wskazywaü takĪe Ewa NowiĔska, wedáug której wypowiedzi kry-tyczne to wypowiedzi ujemne – pozytywnych jako dozwolonych nie musi siĊ przecieĪ otaczaü szczególną opieką19.
Krytyka prasowa, stanowiąca element swo-body wypowiedzi, jest wartoĞcią niezwykle cenną i poĪądaną, poniewaĪ stanowi Ğrodek oddziaáywania obywateli na bieg spraw w paĔ-stwie. Jest swoistym mechanizmem kontrolnym istotnym dla prawidáowego funkcjonowania de-mokratycznych struktur. JednakĪe, podobnie jak wolnoĞü wypowiedzi, której przecieĪ jest czĊ-Ğcią, nie jest wartoĞcią samą w sobie20. Dlatego przy rozpatrywaniu kwestii rozpowszechniania ujemnych ocen istotne znaczenie ma ustalenie celu, w jakim dziaáa dziennikarz podnoszący krytyczny zarzut. Krytyka dozwolona, miesz-cząca siĊ w granicach kontratypu, to pejoratyw-na wypowiedĨ inkryminująca przedmiot krytyki ze wzglĊdu na cel, jakim jest interes publiczny bĊdący emanacją dobra wspólnego. Tym samym jest ukierunkowana na poprawĊ rzeczywistoĞci, która odstaje od przyjĊtych wczeĞniej zaáoĪeĔ uznanych za optymalne. Podstawowym jej za-daniem jest informowanie obywateli o sprawach budzących publiczne zainteresowanie oraz peá-nienie kontroli spoáecznej, zwáaszcza wobec osób sprawujących wáadzĊ. DziĊki temu krytyka wpáywa na ksztaát Īycia spoáecznego i stanowi waĪny Ğrodek sáuĪący urealnieniu udziaáu oby-wateli w rządzeniu paĔstwem.
Przes
áanki dozwolonej krytyki
prasowej
Na gruncie postanowieĔ art. 41 pp bez trudu moĪna wyróĪniü trzy sfery dziaáalnoĞci
dzien-nikarskiej, którymi są, po pierwsze, publikowa-nie zgodnych z prawdą i rzetelnych sprawoz-daĔ z jawnych posiedzeĔ Sejmu, obecnie takĪe Senatu i jednostek samorządu terytorialnego oraz ich organów; po drugie, publikowanie rze-telnych, zgodnych z zasadami wspóáĪycia spo-áecznego ujemnych ocen dzieá naukowych lub artystycznych albo innej dziaáalnoĞci twórczej, zawodowej lub publicznej; po trzecie – satyrĊ i karykaturĊ. TrudnoĞü pojawia siĊ natomiast w okreĞleniu zakresu pojĊciowego odnoszące-go siĊ do tych sfer dziaáalnoĞci dziennikarskiej, która sprowadza siĊ do uĪytych przez prawo-dawcĊ pojĊü zgodnoĞci z prawdą i rzetelnoĞci. Przyjmując tezĊ o racjonalnym prawodawcy, ta dychotomia nie moĪe byü uznana za przypad-kową i dlatego nie moĪna utoĪsamiaü ze sobą pojĊü prawdziwoĞci i rzetelnoĞci. Takie rozu-mowanie znajduje potwierdzenie w rozró Īnie-niu publikacji, które dotyczą faktów oraz publi-kacji, które dotyczą ocen. O ile w odniesieniu do tych pierwszych moĪna zastosowaü kryte-rium prawdziwoĞci bądĨ faászywoĞci przekazy-wanych informacji, o tyle w odniesieniu do tych drugich zastosowanie mają wyáącznie kategorie ocenne, które nie muszą byü prawdziwe, nie-mniej jednak nie mogą byü teĪ caákowicie do-wolne, poniewaĪ muszą byü rzetelne, a ponadto zgodne z zasadami wspóáĪycia spoáecznego. W kontekĞcie postanowieĔ art. 41 pp kryterium prawdziwoĞci nie znajdzie zastosowania w od-niesieniu do sądów wartoĞciujących, wyraĪa-jących oceny, poglądy, opinie, komentarze itd. W ich prawnej kwaliÞ kacji pierwszoplanową rolĊ odgrywa bowiem rzetelnoĞü.
Wymóg rzetelnoĞci oznacza natomiast obo-wiązek, co najmniej, racjonalnej argumentacji przy dokonywaniu ujemnej oceny. RzetelnoĞü,
18 Zob. uchwaáa Sądu NajwyĪszego z dnia 19 sierpnia 1987 r., III AZP 2/87, OSNC 1988, nr 2–3, poz. 25. 19 Zob. E. NowiĔska, WolnoĞü wypowiedzi…, dz. cyt., s. 181.
20 W. Lis, Zakres dozwolonej krytyki prasowej [w:] Wspóáczesne media. Wolne media?, t. I, red. I. Hofman, D. KĊpa-Figura, Lublin 2010, s. 76.
o jakiej mowa w treĞci art. 41 pp, to ta sama, o której mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 pp, dlatego teĪ to pojĊcie naleĪy rozumieü – zgodnie z za-sadami poprawnej techniki legislacyjnej – jed-nolicie, jako uczciwoĞü, solidnoĞü, obowiązko-woĞü, konkretnoĞü, odpowiedzialnoĞü za sáowo. Poza tym w pojĊciu rzetelnoĞci kryją siĊ takie treĞci, jak: zgodnoĞü z zasadami sztuki, niesto-sowanie niedozwolonych wybiegów, niewpro-wadzanie umyĞlnie w báąd21. Bohdan Michalski dodatkowo podkreĞla, Īe rzetelnoĞü zawodowa oznacza taką relacjĊ, w której oddziela siĊ sferĊ faktów od dziennikarskiego komentarza, oce-ny czy krytyki. RzetelnoĞü wiąĪe siĊ bowiem z przestrzeganiem reguá zbierania i wykorzy-stywania informacji, dotrzymywania zobowi ą-zaĔ wobec informatorów oraz lojalnego dziaáa-nia22. Przepis art. 41 pp w Īadnym wypadku nie moĪe byü jednak odczytywany jako umniejsze-nie obowiązku starannoĞci dziennikarza w zbie-raniu i wykorzystywaniu materiaáu prasowego bądĨ záagodzenie wymagaĔ w prawdziwym przedstawianiu faktów, ani teĪ jako dozwolenie na naruszanie dóbr osobistych, ale jako wyty-czenie granicy swobody formuáowania ujem-nych ocen23. NowiĔska zwraca uwagĊ na to, Īe w tak rozumianym pojĊciu rzetelnoĞci mie-Ğci siĊ nakaz co najmniej dąĪenia do ustalenia rzeczywistego przebiegu omawianych zjawisk, co jest równieĪ zgodne z zasadami wspóáĪycia spoáecznego, które wymagają, aby nie stawiaü niesprawdzonych zarzutów24. Podobne stano-wisko prezentuje ElĪbieta Czarny-DroĪdĪejko,
wedáug której rzetelnoĞü dziennikarska odnosi siĊ do sposobu zbierania i wykorzystania zgro-madzonego materiaáu prasowego. Innymi sáo-wy – sáo-wykorzystania w publikacji tylko tego, co zostaáo zweryÞ kowane i sprawdzone25. W tym kontekĞcie naleĪy przytoczyü stanowisko Sądu NajwyĪszego wyraĪone w uchwale z dnia 18 lu-tego 2005 r., w myĞl którego wykazanie przez dziennikarza, Īe przy zbieraniu i wykorzystaniu materiaáów prasowych dziaáaá w obronie spo-áecznie uzasadnionego interesu oraz wypeániá obowiązek zachowania szczególnej staranno-Ğci i rzetelnostaranno-Ğci, uchyla bezprawnoĞü dziaáa-nia dziennikarza26. Z obowiązku dochowania szczególnej starannoĞci i rzetelnoĞci wynika, Īe dziennikarz nie odpowiada za skutek swoich dziaáaĔ, tylko za metodĊ dziaáania. Oznacza to, Īe dziennikarz, który potraÞ wylegitymowaü siĊ okreĞloną metodą dziaáania, nawet w sy-tuacji, kiedy jego skutkiem jest niezgodnoĞü krytycznego zarzutu z prawdą, nie ponosi od-powiedzialnoĞci. Niemniej jednak w sytuacji, w której mimo zachowania naleĪytej staran-noĞci i rzetelnoĞci krytyczny zarzut okaĪe siĊ nieprawdziwy, dziennikarz jest zobowiązany do jego odwoáania, co znajduje swoje potwierdze-nie w kodeksach etyki zawodowej.
Z kolei wymóg zgodnoĞci z zasadami wspóá-Īycia spoáecznego stanowi wyraĨną wskazówkĊ, Īe nieprzekraczalną granicą kaĪdej wypowiedzi krytycznej jest godnoĞü osoby ludzkiej27, która jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem wáadz publicznych. Z zasad
21 Zob. J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 407; tenĪe, Prawo do krytyki a kontratyp zniesáawienia, „Studia Medioznawcze” 2013, nr 2, s. 60.
22 Zob. B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 83 i nast. 23 Zob. wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 4 marca 2010 r., I CSK 291/09, niepublikowany. 24 Zob. E. NowiĔska, WolnoĞü wypowiedzi…, dz. cyt., s. 183.
25 Zob. E. Czarny-DroĪdĪejko, Dziennikarskie dochodzenie prawdy a przestĊpstwo zniesáawienia w Ğrodkach
masowego komunikowania, Kraków 2005, s. 402.
26 Zob. uchwaáa skáadu siedmiu sĊdziów Sądu NajwyĪszego z dnia 18 lutego 2005 r., III CZP 53/04, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 114.
27 Zob. uchwaáa Sądu NajwyĪszego z dnia 28 maja 1971 r., III PZP 22/70, OSNC 1971, nr 10, poz. 188; po-dobnie wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 marca 2005 r., VI ACa 753/04, Legalis.
wspóáĪycia spoáecznego, czyli obowiązujących w spoáeczeĔstwie norm okreĞlających akcepto-wane i uznane reguáy zachowania, sposób bycia w kontaktach miĊdzyludzkich i prezentowane postawy, wynika bowiem obowiązek szano-wania kaĪdego czáowieka i liczenia siĊ z jego poczuciem osobistej wartoĞci. GodnoĞü osoby ludzkiej bĊdąca Ĩródáem wolnoĞci prasy stano-wi równoczeĞnie jej granicĊ. PowyĪsze wskazu-je wyraĨnie, Īe korzystanie z wolnoĞci prasy nie moĪe odbywaü siĊ kosztem godnoĞci, która jest wartoĞcią absolutną, o fundamentalnym znacze-niu dla bytu czáowieka, i dlatego niepodlegają-cą Īadnej kontestacji. Przez zgodnoĞü krytyki prasowej z zasadami wspóáĪycia spoáecznego naleĪy rozumieü jej zgodnoĞü z dobrymi oby-czajami, a wiĊc fakt nieprzekraczania przez nią norm etycznych i moralnych. I dlatego nawet najbardziej trafna, przenikliwa i niepodwaĪalna merytorycznie ocena ujemna nie moĪe godziü w powszechnie respektowany kanon wartoĞci etycznych i obyczajowych28.
Z obowiązkiem rzetelnoĞci w Ğcisáym związ-ku pozostaje obowiązek prawdziwego przedsta-wiania przez dziennikarzy (prasĊ w znaczeniu podmiotowym) omawianych zjawisk, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pp. Chodzi oczywiĞcie o prawdĊ moĪliwą do ustalenia przy pomocy ludzkiego aparatu poznawczego i dostĊpnych czáowiekowi Ğrodków. Dla praktycznego zasto-sowania w dziaáalnoĞci prasowej moĪna przy-jąü, Īe „prawda jest to zgodnoĞü twierdzeĔ lub ustaleĔ odnoszących siĊ do ludzi, faktów i sta-nów rzeczy z tym, co rzeczywiĞcie jest albo byáo moĪliwe do ustalenia. (…) Prawda musi mieü charakter obiektywny, co oznacza jej zgodnoĞü z rzeczywistoĞcią oraz iĪ ustalenia dokonano zgodnie z ogólnie przyjĊtymi zasadami
logicz-nego myĞlenia, a takĪe istniejącym stanem wie-dzy. Wyklucza to moĪliwoĞü zastąpienia praw-dy obiektywnej subiektywną prawdą dziennika-rza”29. Nie ulega takĪe wątpliwoĞci, Īe obowią-zek prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk dotyczy informacji o faktach, których prawdziwoĞci lub faászywoĞci moĪna dowieĞü, pomija zaĞ oceny. MoĪna jednak postawiü pyta-nie, czy w kontekĞcie obowiązku prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk oraz obo-wiązku rzetelnoĞci, który mieĞci w sobie nakaz co najmniej dąĪenia do ustalenia rzeczywistego przebiegu omawianych zjawisk, dziennikarz moĪe formuáowaü oceny w sposób dowolny? To pytanie nabiera dodatkowego znaczenia, kiedy zestawimy je z obowiązkiem zachowania przez dziennikarza szczególnej starannoĞci i rzetelno-Ğci przy zbieraniu i wykorzystaniu materiaáów prasowych, zwáaszcza sprawdzenia zgodnoĞci z prawdą uzyskanych wiadomoĞci (art. 12 ust. 1 pkt 1 pp). Na tak postawione pytanie naleĪy odpowiedzieü jednoznacznie negatywnie. Cho-ciaĪ od autora sądu wartoĞciującego nie moĪna wymagaü, aby udowodniá jego prawdziwoĞü, to jednak moĪna i naleĪy oczekiwaü, Īe prezen-towane oceny posiadają dostateczną podstawĊ faktyczną, czyli Īe zostaáy oparte na dających siĊ zweryÞ kowaü faktach. Nie moĪna bowiem nie zauwaĪyü, Īe oceny abstrahujące od istniejącej podstawy faktycznej stanowią sprzeniewierze-nie siĊ podstawowym obowiązkom dziennikar-skim wynikającym z norm prawa pozytywnego oraz norm etycznych i obyczajowych zawartych w licznych kodeksach etycznych.
Ewa Ferenc-Szydeáko podkreĞla, Īe prawo do krytyki jest zintegrowane z prawem do in-formacji, poniewaĪ wypowiedzi ocenne muszą, z natury rzeczy, odnosiü siĊ do faktów30. Ten
28 Zob. J. Sobczak, Prawo do krytyki…, dz. cyt., s. 55.
29 B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 81.
30 Zob. E. Ferenc-Szydeáko, Prawo do krytyki w Ğwietle przepisów prawa prasowego i innych ustaw, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 2008, s. 37.
obowiązek jest logicznie skorelowany z wy-mogiem, aby krytyka nie byáa oderwana od rzeczywistoĞci. Podobnie uwaĪa Joanna SieĔ-czyáo-Chlabicz, która zwraca uwagĊ na to, Īe podnoszone zarzuty krytyczne nie mogą byü formuáowane bezpodstawnie i muszą byü oparte na wiarygodnych danych i rzetelnie ustalonym stanie faktycznym konkretnej sprawy31. Dzien-nikarze nie mogą ograniczaü siĊ wyáącznie do publikowania sądów wartoĞciujących, ponie-waĪ takie dziaáanie nie ma nic wspólnego z za-daniami prasy. Rozpowszechnianie informacji nieprawdziwych jest nie do pogodzenia z za-sadami wspóáĪycia spoáecznego i przez to jest ono zawsze bezprawne32. Nieprawda nie sáuĪy Īadnej wartoĞci, co wiĊcej, sprzeniewierza siĊ idei swobody wypowiedzi, deprecjonując samą jej istotĊ. Jakiekolwiek inne rozumienie swo-body wyraĪania poglądów, w tym prawa do krytyki, wyraĪaáoby aprobatĊ dla staáego ob-niĪania kulturowych standardów oraz redukcji poziomu przyzwoitoĞci, wraĪliwoĞci i odpo-wiedzialnoĞci33.
WypowiedĨ ocenna, niezawierająca odnie-sienia do treĞci faktograÞ cznej, prowadzi do falsyÞ kacji rzeczywistoĞci, albowiem oceny z reguáy bazują na jakiejĞ podstawie faktycz-nej34. Poza tym, publikowanie wyáącznie sądów wartoĞciujących nie ma nic wspólnego z celami dziaáania i zadaniami prasy, o których mowa w art. 1 pp. „KaĪdy sąd wartoĞciujący (ocena, opinia) opiera siĊ bowiem na pewnych faktach i okolicznoĞciach stanowiących przesáanki wy-dawanej opinii, oceny czy poglądu. Stąd
natu-ralna tendencja do weryÞ kowania wypowia-danych ocen poprzez analizĊ okolicznoĞci fak-tycznych bĊdących ich podstawą oraz badania, czy fakty te uzasadniają wypowiadaną ocenĊ”35. Sądy wartoĞciujące, pomimo tego Īe nie podle-gają kwaliÞ kacji pod kątem ich prawdziwoĞci lub faászywoĞci, z istoty swojej muszą (powin-ny) odwoáywaü siĊ do pewnego (podlegające-go osądowi) stanu rzeczy (konkretnej rzeczy-wistoĞci). W związku z tym uzasadnione jest wymaganie, aby wykazywaáy siĊ dostateczną podstawą faktyczną. Krytyka tylko wtedy moĪe uchodziü za rzetelną i rzeczową, gdy opiera siĊ na sprawdzalnych faktach, które w kulturalny sposób poddaje siĊ ocenie. Chodzi przecieĪ o to, aby czytelnik orientowaá siĊ dobrze, co w opra-cowaniu krytycznym stanowi sferĊ faktów, a co naleĪy do wypowiedzi krytyka, które równieĪ poddaje ocenie i moĪe je przyjąü lub odrzuciü. Oceny krytyczne muszą wiĊc byü wypowiada-ne na tle faktów komunikowanych przez kryty-ka, w przeciwnym razie czytelnik nie ma mo Ī-liwoĞci konfrontowaü sfery faktów z ocenami krytycznymi, a w związku z tym opracowanie krytyczne nie jest ani rzetelne, ani rzeczowe36. Wymóg rzeczowoĞci krytyki podnoszony w ju-dykaturze i doktrynie oznacza koniecznoĞü uni-kania tendencyjnoĞci, nadmiernej záoĞliwoĞci i napastliwoĞci. Zapaá polemiczny nie uprawnia krytyka do wypowiedzi agresywnych i niekul-turalnych37. Dziennikarz stawiający publicznie krytyczne zarzuty moĪe siĊ pomyliü, moĪe nie traÞ ü w sedno, ale nie moĪe stawiaü zarzutów, jeĪeli nie znajdują one oparcia w dających siĊ
31 Zob. J. SieĔczyáo-Chlabicz, Krytyka prasowa i jej granice w Ğwietle orzecznictwa sądów polskich. Glosa,
„Prawo gospodarcze w orzeczeniach i komentarzach” 2006, nr 2, s. 116.
32 Zob. Z. RadwaĔski, Glosa do wyroku Sądu NajwyĪszego z dnia 14 maja 2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, z. 2, poz. 22, s. 94.
33 Zob. postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 22 czerwca 2004 r., V KK 70/04, OSNKW 2004, z. 9, poz. 86. 34 Zob. B. Kosmus [w:] Prawo prasowe. Komentarz, red. B. Kosmus, G. KuczyĔski, Warszawa 2011, s. 103. 35 L.K. Jaskuáa, Prawo do dobrego imienia a wolnoĞü prasy, Warszawa 2008, s. 196.
36 Zob. A. Kopff, Glosa do wyroku z dnia 19 wrzeĞnia 1968 r., 2 CR Z 91/68, „Nowe Prawo” 1970, nr 7–8, s. 1188. 37 Zob. J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 858; tenĪe, Prawo do krytyki…, dz. cyt., s. 61.
zweryÞ kowaü faktach. Prawo do krytyki nie jest nieograniczone i nie moĪe byü rozumiane jako prawo stawiania goáosáownych bądĨ niedosta-tecznie sprawdzonych zarzutów38. Natomiast kwestia tego, jak mocno i starannie muszą byü uprawdopodobnione faktyczne podstawy wy-suwanych zarzutów zaleĪy juĪ od ich powagi. Przy czym zasadą powinno byü, Īe im zarzut powaĪniejszy, tym obowiązuje wiĊksza staran-noĞü i ostroĪnoĞü zarówno przy zbieraniu, jak i wykorzystywaniu informacji.
W tym kontekĞcie dyskusyjne, aczkolwiek niepozbawione racji, jest stanowisko, w myĞl którego niedozwolona jest krytyka, która sku-pia siĊ na elementach trzeciorzĊdnych i stanowi jedynie formĊ dokuczenia jednostce bĊdącej jej obiektem39, a to co najmniej z dwóch powo-dów. Po pierwsze, zgodnie z zasadą swobody wypowiedzi kaĪdemu przysáuguje prawo do wyraĪenia swojej opinii na kaĪdy temat i co do wszelkich okolicznoĞci, nawet tych trze-ciorzĊdnych. Po drugie, powstaje problem, kto miaáby decydowaü o tym, co mieĞci siĊ w kata-logu tego, co moĪna krytykowaü, co jest istot-ne i waĪne, co zasáuguje na wyeksponowanie, a co jest tylko niewiele znaczącym szczegóáem, niewartym gáĊbszej reß eksji i poddania go pod publiczną debatĊ. PrzyjĊcie takiego stanowi-ska wstanowi-skazywaáoby na to, Īe są tematy istotne i nieistotne. Takie dziaáanie, faktycznie ograni-czające prawo do krytyki wyáącznie do tego, co istotne (nie trzeciorzĊdne), a przez to noszące znamiona cenzury prewencyjnej, stanowiáoby niczym nieuzasadnioną, i co waĪniejsze zakaza-ną, ingerencjĊ w zasadĊ swobody wypowiedzi. Natomiast naleĪy siĊ zgodziü ze stanowiskiem Sądu NajwyĪszego, który uznaá, Īe intensyw-noĞü krytyki powinna byü proporcjonalna do
skali opisywanego negatywnego stanowiska. Przerost uwag krytycznych nad rzeczywistoĞcią stanowi naduĪycie kontratypu krytyki prasowej i nie korzysta z ochrony prawnej, prowadząc do odpowiedzialnoĞci karnej i cywilnej40.
W kontekĞcie celu dozwolonej krytyki nie moĪna nie wskazaü na przesáankĊ interesu spo-áecznego, któremu ma sáuĪyü. Ów interes znaj-duje solidne zakotwiczenie na gruncie ustawy prasowej, najpierw w art. 1 pp, zgodnie z któ-rym prasa urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawnoĞci Īycia publicznego oraz szeroko rozumianej kontro-li spoáecznej, a nastĊpnie w art. 10 ust. 1 pp, w myĞl którego zadaniem dziennikarza jest sáuĪba spoáeczeĔstwu i paĔstwu, oraz w art. 44 ust. 2 pp, który obejmuje ochroną krytykĊ opu-blikowaną w spoáecznie uzasadnionym intere-sie. Za dziaáanie w imiĊ uzasadnionego interesu spoáecznego naleĪy uznaü rozpowszechnianie w prasie prawdziwych informacji o pojedyn-czych faktach lub powtarzających siĊ zdarze-niach, które dotykają lub mogą dotyczyü bliĪej nieoznaczonej grupy ludzi, wzglĊdnie caáego spoáeczeĔstwa i z punktu widzenia tej grupy lub caáego spoáeczeĔstwa zasáugują na poparcie lub krytykĊ. Krytyka powinna byü rzeczowa i rze-telna, a wiĊc odnosiü siĊ do poddających siĊ ocenie zdarzeĔ sprawdzonych co do swej zgod-noĞci z rzeczywistoĞcią i porównania ich z po-Īądanym w tym zakresie wzorcem. WyraĪane oceny powinny byü adekwatne i proporcjonalne do wyniku dokonanych porównaĔ. Napastliwy, nieprzychylny ton publikacji prasowej, obra Ĩli-we, uwáaczające czci i godnoĞci sformuáowania oraz godzące w dobre imiĊ nieprawdziwe in-formacje czy krzywdzące insynuacje w Ğwietle przytoczonych przepisów trudno uznaü za
dzia-38 Zob. postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 17 paĨdziernika 2001 r., IV KKN 165/97, Biuletyn Sądu NajwyĪszego 2002, nr 2, s. 19.
39 Zob. B. Kosmus [w:] Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 541–542.
áania podjĊte w uzasadnionym interesie spo-áecznym41. „Krytyka jest dziaáaniem spoáecz-nie uĪytecznym [i poĪądanym – W.L.], jeĪeli zostaáa podjĊta w interesie publicznym, jej ce-lem nie jest dokuczenie innej osobie, wykazuje cechy rzetelnoĞci i rzeczowoĞci, a przy tym nie przekracza granic potrzebnych do osiągniĊcia spoáecznego celu krytyki, któremu ma sáu-Īyü. Granic tych nie da siĊ jednak wyznaczyü w sposób generalny, gdyĪ okreĞlają je niepo-wtarzalne okolicznoĞci kaĪdej indywidualnej sprawy. Z pewnoĞcią jednak trudno uznaü za rzeczową i rzetelną krytykĊ, która nie przed-stawia Īadnych faktów, natomiast posáuguje siĊ wyáącznie ocenami formuáowanymi przy uĪyciu przymiotników o wysoce ujemnym wydĨwiĊku znaczeniowym, a takĪe taką, która formuáuje niesprawdzone zarzuty i opiera siĊ wyáącznie na pogáoskach, plotkach i domnie-maniach”42. Dziaáanie w ramach interesu spo-áecznego wymaga od dziennikarza stworzenia osobie, której dzieáo lub dziaáalnoĞü staáo siĊ przedmiotem krytyki, moĪliwoĞci ustosunko-wania siĊ do krytycznych zarzutów i przed-stawienia takĪe i jej stanowiska. Ograniczenie siĊ jedynie do przytoczenia sądów wartoĞciu-jących osób z róĪnych przyczyn nieprzychyl-nych krytykowanemu, a pomijanie innieprzychyl-nych opi-nii dla niego korzystnych, tendencyjny dobór Ĩródeá informacji, posáugiwanie siĊ manipula-cją, przedstawia go w nieprawdziwym Ğwie-tle i sprawia, Īe uĪyte sformuáowania godzą w jego czeĞü bądĨ dobre imiĊ. Taka krytyka nie doĞü, Īe nie sáuĪy opinii publicznej, to w dodatku stanowi przejaw instrumentalnego
traktowania jej odbiorców, którzy mają prze-cieĪ prawo do informacji obiektywnej, peánej, rzetelnej i zgodnej z prawdą.
Forma krytyki prasowej
W doktrynie i w orzecznictwie przyjmuje siĊ, Īe wpáyw na wytyczenie granic wypowiedzi krytycznych ma takĪe forma krytyki. „Dzien-nikarz, który zyskaá prawo negatywnej oceny kaĪdej dziaáalnoĞci twórczej, zawodowej czy publicznej, nie zostaá zwolniony od obowiązku zachowania odpowiedniej formy krytyki. Na-ruszenie tej formy rodzi odpowiedzialnoĞü za-równo karną, jak i cywilną, nawet jeĪeli z me-rytorycznego punktu widzenia dziennikarz miaá racjĊ”43. Krytyka prasowa przekraczająca grani-ce spoáecznie akceptowanej formy, nawet jeĪeli bĊdzie merytorycznie zasadna i usprawiedli-wiona sáusznym celem oraz wagą poruszanego problemu, a do tego jeszcze podjĊta w interesie publicznym, nie bĊdzie mogáa zostaü uznana za dozwoloną. Krytyka prasowa nie moĪe (nie po-winna) przeradzaü siĊ w ataki personalne czy prywatne wojny deprecjonujące osoby znaj-dujące siĊ w centrum zainteresowania prasy, której jedynym celem jest doprowadzenie do upokorzenia lub, co gorsza, „Ğmierci cywilnej” krytykowanej osoby44. Prawo do krytyki nie moĪe przeradzaü siĊ w formuáowanie inwektyw ani w prawo do uĪywania okreĞleĔ obelĪywych, wyraĪających pogardĊ dla godnoĞci osobistej drugiego czáowieka45. Sposób formuáowania krytycznych zarzutów musi odpowiadaü po-wszechnie akceptowanym standardom prowa-dzenia debaty publicznej.
41 Zob. wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 8 lutego 2008 r., I CSK 334/07, Lex nr 457843.
42 L. Gardocki, Europejskie standardy wolnoĞci wypowiedzi a polskie prawo karne [w:] Standardy praw
czáo-wieka a polskie prawo karne, red. J. SkupiĔski, J. Jakubowska-Hara, Warszawa 1995, s. 231.
43 J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 292; postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 1 lipca 2009 r., III KK 52/09, OSNKW 2010, nr 1, poz. 2.
44 Zob. W. Lis [w:] W. Lis, P. WiĞniewski, Z. Husak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2012, s. 139. 45 Zob. wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia z 3 listopada 2004 r., IV KK 132/04, Lex nr 1374; wyrok Sądu Naj-wyĪszego z dnia 20 listopada 2002 r., II CKN 1033/00, Lex nr 77049.
Dla oceny dopuszczalnej formy krytycz-nej wypowiedzi istotne znaczenie ma analiza uĪytego sáownictwa. Nagromadzenie w jed-nej wypowiedzi sáów uznawanych za ob-raĨliwe bądĨ sformuáowaĔ o jednoznacznie negatywnym wydĨwiĊku znaczeniowym nie moĪna uznaü za akceptowalną formĊ prowa-dzenia debaty publicznej. W orzecznictwie wskazuje siĊ na to, Īe forma krytyki (postaü literacka) powinna mieü wpáyw na wyznacze-nie jej granic. W jednym z orzeczeĔ stwier-dzono, Īe „Krytyka zmierzająca do poprawy rzeczywistoĞci nie jest dziaáaniem bezpraw-nym, nawet mimo nadmiernej ekspresyjno-Ğci opisu i ujemnej oceny, a takĪe zbytniej ostroĞci sformuáowaĔ i argumentów, jeĪeli jest to uzasadnione znaczeniem poruszonych problemów oraz zastosowaną formą literac-ką”46. W innym orzeczeniu uznano natomiast, Īe „Forma utworu ma oczywiĞcie istotne znaczenie dla oceny granic tego, co uzna siĊ za dozwolone, dopuszczalne, mieszczące siĊ w ramach wyznaczonych przez prawa danego gatunku. ZróĪnicowane powinny byü kryteria oceny artykuáu prasowego prezentującego istotne wydarzenia lub postĊpowanie okreĞlo-nych osób, reportaĪu, recenzji czy felietonu (…). To wszystko nie oznacza, Īe sama tyl-ko literacka forma, w jakiej sądy, opinie, czy krytykĊ wyraĪono, przesądza o braku bez-prawnoĞci dziaáania ich autora”47. Uzale Īnia-nie bezprawnoĞci krytyki od formy literackiej w jakiej zostaáa wyraĪona i uprzywilejowanie pewnych jej rodzajów nie znajduje podstaw normatywnych, za wyjątkiem satyry i karyka-tury, co zostaáo wprost wyraĪone w treĞci art. 41 pp. Trudno uzaleĪniaü zakres ochrony od formy krytyki w sytuacji, kiedy jej wybór jest
caákowicie subiektywny i uzaleĪniony wy-áącznie od indywidualnych upodobaĔ i pre-dyspozycji autora48. A zatem forma literacka wypowiedzi krytycznej, chociaĪ powinna byü uwzglĊdniana przy rozwaĪaniu zakresu odpo-wiedzialnoĞci, to jednak nie moĪe mieü zna-czenia przesądzającego.
Granice dozwolonej krytyki prasowej
DąĪenie prasy do poprawy rzeczywistoĞci, do osiągniĊcia zamierzeĔ moralizatorskich, po-winno mieü swoje granice w wartoĞciach nad-rzĊdnych związanych z jednostką ludzką, której prasa ma przecieĪ sáuĪyü. Wskazuje to jedno-znacznie na to, Īe krytyka, tak jak swoboda wypowiedzi, nie ma charakteru absolutnego, ale podobnie jak inne wartoĞci moĪe i powin-na dozpowin-nawaü ograniczeĔ. Wyznaczenie takich granic jest jednak niezwykle problematycz-ne. Tych granic nie da siĊ ĞciĞle odmierzyü, z góry wyznaczyü, poniewaĪ te okreĞlają róĪ-ne czynniki, jak choüby rodzaj krytyki, oko-licznoĞci w jakich siĊ jej dokonuje, wartoĞü celu, dla którego siĊ ją podejmuje, a takĪe zwyczaje Ğrodowiskowe i osobiste wáaĞciwo-Ğci napiĊtnowanych ludzi. W kaĪdym razie pewne koĔcowe granice dozwolonej krytyki, nawet przy braniu pod uwagĊ wymienionych wyĪej czynników, nie powinny byü nadmier-nie elastyczne49.
W wielu przypadkach bardzo trudno wy-znaczyü granice dozwolonej krytyki i uchwy-ciü moment, w którym przestaje byü zgodna z prawem, a zaczyna godziü w dobra osobiste. W orzecznictwie moĪna spotkaü stanowisko, Īe o kwaliÞ kacji zarzutu krytycznego jako sądu wartoĞciującego albo stwierdzenia faktu decy-duje ustalenie stopnia natĊĪenia w wypowiedzi
46 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 lutego 2008 r., VI ACa 821/07, LexPolonica nr 1960167.
47 Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 1 lipca 2009 r., III KK 52/09, OSNKW 2010, nr 1, poz. 2. 48 Zob. Media a dobra osobiste, red. J. Barta, R. Markiewicz, Warszawa 2009, s. 200.
krytycznej elementów oceniających50. Ustale-nie stopnia natĊĪenia elementów oceniających jest dokonywane z punktu widzenia przeci Ċt-nego odbiorcy reprezentującego opinie ludzi rozsądnie i uczciwie myĞlących w Ğrodowisku, do którego naleĪy osoba dotkniĊta krytyką. Od razu naleĪy jednak zaznaczyü, Īe jest to kon-strukcja Þ kcyjna, tworzona przez skáad orzeka-jący na potrzeby rozstrzygniĊcia konkretnego przypadku, czyli de facto przez sąd51, który naj-pierw okreĞla wzorzec oceny, nastĊpnie wcho-dzi w rolĊ przeciĊtnego odbiorcy, a w koĔcu sam siĊ ocenia. Poza tym opinie wáaĞciwe dla Ğrodowiska do którego naleĪy osoba dotkniĊta krytyką prasową nie moĪe mieü wartoĞci prze-sądzającej, co najwyĪej moĪe stanowiü tylko jedną z wielu okolicznoĞci wpáywających na ustalenie poziomu wraĪliwoĞci przeciĊtnego odbiorcy. Te ogólne reguáy postĊpowania sądu muszą byü w konkretnych okolicznoĞciach wy-peánione ustaleniami i argumentami nawiązują-cymi do realiów konkretnych sytuacji faktycz-nych, które w róĪnych sprawach są róĪne.
Granice dozwolonej krytyki są uzaleĪnione od statusu osoby, jej pozycji spoáecznej i roli, jaką odgrywa w Īyciu publicznym. W związku z tym moĪna wyróĪniü róĪne standardy oceny wypowiedzi krytycznych, odnoszące siĊ do osób publicznych i osób prywatnych. Przyjmu-je siĊ, Īe ten kto podejmuje dziaáalnoĞü publicz-ną dobrowolnie poddaje siĊ wzmoĪonemu za-interesowaniu i ocenie ze strony innych. Osoba publiczna, decydując siĊ na aktywnoĞü w sferze publicznej, musi umieü zachowaü dystans wo-bec samego siebie oraz wykazywaü znacznie wiĊkszy stopieĔ tolerancji na nieprzychylne,
záoĞliwe czy nawet wrogie uwagi i komenta-rze. Granice dopuszczalnej krytyki są szersze w stosunku do osób publicznych niĪ wobec osób prywatnych nawet wtedy, kiedy przed-miotem krytyki jest dziaáalnoĞü niepozostająca bezpoĞrednio w związku z peánieniem funkcji publicznych, ale rzutująca na ocenĊ spoáeczną takiej osoby. W Īadnym jednak przypadku roz-szerzone granice dopuszczalnej krytyki osób publicznych nie pozwalają na publikowanie nieprawdy ani na nierzetelne wykorzystywanie materiaáów prasowych52.
Krytyka prasowa pozostaje pod ochro-ną prawa, czemu sáuĪy przewidziany w art. 6 ust. 4 pp zakaz utrudniania zbierania materia-áów krytycznych i táumienia krytyki. Zawarte w nim gwarancje umoĪliwiają dziennikarzom przygotowywanie i publikowanie materiaáów krytycznych. W przeciwnym razie realizowa-nie kontrolnej funkcji prasy podejmującej kry-tykĊ w interesie spoáecznym byáoby znacznie utrudnione, a w pewnych sytuacjach wrĊcz nie-moĪliwe53. Utrudnianie zbierania materiaáów krytycznych i táumienie krytyki jest zakazane przez art. 44 ust. 1 pp pod groĨbą kary grzyw-ny albo ograniczenia wolnoĞci. Tej samej ka-rze podlega osoba, która, naduĪywając swego stanowiska lub funkcji, dziaáa na szkodĊ innej osoby z powodu krytyki prasowej opubliko-wanej w spoáecznie uzasadnionym interesie (art. 44 ust. 2 pp). NaleĪy przyjąü, Īe „Artykuá 44 ust. 1 pp jest prawnokarnym odbiciem art. 6 ust. 4 pp, który stanowi, Īe nie wolno utrud-niaü prasie zbierania materiaáów krytycznych ani w inny sposób táumiü krytyki. Z kolei ust. 2 komentowanego przepisu wiąĪe siĊ z ochroną
50 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 stycznia 1994 r., I ACr 314/93 [w:] B. Gawlik, Dobra
osobiste…, dz. cyt., s. 100–114.
51 Zob. wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 8 lutego 2008 r., I CSK 334/07, Lex nr 457843.
52 Zob. wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 1095/99, OSNC 2003, nr 3, poz. 42; wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 5 czerwca 2009 r., I CSK 465/08, niepublikowany.
53 Na temat form i sposobów utrudniania i táumienia krytyki zob. W. Lis [w:] W. Lis, P. WiĞniewski, Z. Husak,
przewidzianą w art. 5 ust. 2 pp, zgodnie z któ-rym nikt nie moĪe byü naraĪony na uszczerbek lub zarzut z powodu udzielenia informacji pra-sie, jeĪeli dziaáaá w granicach prawem dozwo-lonych”54. Prawodawca uznaje za karygodne nie tylko utrudnianie lub táumienie krytyki prasowej, ale takĪe dziaáania odwetowe związane z krytyką prasową opublikowaną w spoáecznie uzasadnio-nym interesie. Utrudnianie lub táumienie krytyki prasowej to przestĊpstwo celowe, skierowane na osiągniĊcie rezultatu – sprawca przestĊpstwa nie chce, aby okreĞlona informacja lub ocena dostaáa siĊ do publicznego obiegu, a przez to staáa siĊ po-wszechnie znana i dostĊpna bliĪej nieoznaczonej grupie osób. W tym celu uĪywa wszelkich moĪli-wych Ğrodków oddziaáywania i sposobów dziaáa-nia po to, aby zmusiü dziennikarza do okreĞlonego zachowania. Natomiast w drugim przypadku cho-dzi nie tyle o osiągniĊcie rezultatu, ile o dziaáanie na szkodĊ innej osoby z powodu opublikowania krytyki prasowej. Obydwa przestĊpstwa mogą zostaü popeánione tylko z winy umyĞlnej w za-miarze bezpoĞrednim lub ewentualnym. Obydwa takĪe mają charakter bezskutkowy, co oznacza, Īe do jego popeánienia dochodzi juĪ w momen-cie podjĊcia dziaáania, i nie jest konieczne, Īeby sprawca osiągnąá zamierzony efekt. Utrudnia-nie lub táumienie krytyki prasowej jest prze-stĊpstwem powszechnym, co oznacza, Īe jego sprawcą moĪe byü kaĪdy, natomiast dziaáanie na szkodĊ innej osoby z powodu krytyki prasowej jest przestĊpstwem indywidualnym. MoĪe je po-peániü wyáącznie osoba, która zajmuje okreĞlone stanowisko lub funkcjĊ, w związku z czym ma realną moĪliwoĞü dziaáania na szkodĊ osoby, która w jakiĞ sposób jest związana z krytyką
pra-sową opublikowaną w spoáecznie uzasadnionym interesie. PrzestĊpstwa, o których mowa w art. 44 pp są Ğcigane z urzĊdu.
Podsumowanie
MoĪna przyjąü, Īe na gruncie normatywnym krytyka prasowa to rzetelne i zgodne z zasa-dami wspóáĪycia spoáecznego prezentowanie ujemnych ocen dziaáalnoĞci osób bądĨ rezulta-tów ich pracy, nieobojĊtnych dla spoáeczeĔstwa z uwagi na rolĊ, jaką peánią w Īyciu publicz-nym, której celem jest dąĪenie do poprawy rze-czywistoĞci i wyeliminowanie z niej stwierdzo-nych nieprawidáowoĞci. Taka krytyka, speánia-jąca zaáoĪenia moralizatorskie i ukierunkowana w przyszáoĞü, ma znacznie szerszą wymowĊ. W związku z tym krytyka nie moĪe byü czymĞ deprecjonującym, niszczącym czy oĞmieszają-cym, nie moĪe ograniczaü siĊ wyáącznie do ne-gowania dostrzeĪonych nieprawidáowoĞci. Nie sposób jej bowiem przypisaü tych przymiotów, które powinny charakteryzowaü dozwoloną krytykĊ, zwáaszcza rzetelnoĞci i zgodnoĞci z za-sadami wspóáĪycia spoáecznego55. Taka krytyka z pewnoĞcią nie zmierza do poprawy rzeczy-wistoĞci ani nie sáuĪy dąĪeniu do budowania spoáeczeĔstwa obywatelskiego. W kontekĞcie poczynionych ustaleĔ naleĪy stwierdziü, Īe kry-tyka prasowa sama w sobie nie jest czymĞ na-gannym, natomiast bezprawne są ekscesy kry-tyki. To z caáą pewnoĞcią nie jest krytyka, która posuwa sprawy naprzód, która, motywując do zmiany zachowania uwzglĊdniającego zasady wspóáĪycia spoáecznego, ma twórczy charakter, która sáuĪy odnowie moralnej spoáeczeĔstwa i budowaniu nowej jakoĞci.
54 M. OlszyĔski [w:] M. Brzozowska-Pasieka, M. OlszyĔski, J. Pasieka, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 402. 55 Zob. I. Dobosz, Glosa do wyroku Sądu NajwyĪszego z dnia 17 kwietnia 2002 r., IV CKN 925/00, OSP 2003, z. 5, poz. 60; W. Lis, Zakres dozwolonej krytyki…, dz. cyt., s. 77.
Akty normatywne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997, Nr 78, poz. 483 ze zm.
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. prawo praso-we, Dz.U. 1984, Nr 5, poz. 24 ze zm. Ustawa z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy
wpro-wadzające ustawĊ o samorządzie teryto-rialnym i ustawĊ o pracownikach samo-rządowych, Dz.U. 1990, Nr 32, poz. 191 ze zm.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autor-skim i prawach pokrewnych, tekst jednolity Dz.U. 2006, Nr 90, poz. 631 ze zm.
Orzecznictwo
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 19 wrzeĞnia 1968 r., II CR 291/68, OSNCP 1969, nr 11, poz. 200.
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 28 wrzeĞnia 2000 r., V KKN 171/98, OSNKW 2001, z. 34, poz. 31.
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 1095/99, OSNC 2003, nr 3, poz. 42.
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 338/07, OSNC-ZD 2008, nr 4, poz. 110.
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 8 lutego 2008 r., I CSK 334/07, Lex nr 457843.
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 5 czerwca 2009 r., I CSK 465/08, niepublikowany. Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 4 marca
2010 r., I CSK 291/09, niepublikowany.
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 17 paĨ-dziernika 2001 r., IV KKN 165/97, Biuletyn Sądu NajwyĪszego 2002, nr 2, s. 19.
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 10 grud-nia 2003 r., V KK 195/03, OSNKW 2004, nr 3, poz. 25.
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 22 czerwca 2004 r., V KK 70/04, OSNKW 2004, z. 9, poz. 86.
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 1 lipca 2009 r., III KK 52/09, OSNKW 2010, nr 1, poz. 2.
Uchwaáa Sądu NajwyĪszego z dnia 17 grudnia 1965 r., VI KO 14/59, OSNKW 1966, nr 2, poz. 14.
Uchwaáa Sądu NajwyĪszego z dnia 28 maja 1971 r., III PZP 22/70, OSNC 1971, nr 10, poz. 188.
Uchwaáa Sądu NajwyĪszego z dnia 19 sierpnia 1987 r., III AZP 2/87, OSNC 1988, nr 2–3, poz. 25.
Uchwaáa skáadu siedmiu sĊdziów Sądu Naj-wyĪszego z dnia 18 lutego 2005 r., III CZP 53/04, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 114
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 stycznia 1994 r., I ACr 314/93 [w:] B. Gawlik, Dobra osobiste. Zbiór orzeczeĔ Sądu Apelacyjnego w Krakowie, Kraków 1999, s. 100–114.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 marca 2005 r., VI ACa 753/04, Legalis. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia
28 lutego 2008 r., VI ACa 821/07, LexPolo-nica nr 1960167.
