Krystyna Ziołkowska
Prawne podstawy nabycia prawa do
renty rodzinnej na tle orzecznictwa
sądowego
Studia Prawnoustrojowe nr 24, 183-191
2014
K ry sty n a Z ió łk o w sk a
K a te d r a P r a w a P r a c y i Z a b e z p ie c z e n ia S po łeczn eg o U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u r s k i w O ls z ty n ie
Prawne podstawy nabycia prawa
do renty rodzinnej na tle orzecznictwa sądowego
Wstęp
W śró d p ie n ię ż n y c h ś w ia d c z e ń w y p ła c a n y c h z u b e z p ie c z e n ia sp o łeczn eg o m o ż n a w y ró ż n ić e m e ry tu ry , r e n t y in w a lid z k ie (o b ecn ie n a z y w a n e r e n ta m i z t y t u ł u n ie z d o ln o śc i do p ra c y ) o ra z r e n t y r o d z in n e . W p o ls k im u s ta w o d a w s tw ie d o p ie ro u s t a w a s c a le n io w a z 1993 r. p o d ję ła t e m a t o c h ro n y ro d z in y w ra z ie śm ie rc i ży w iciela. N a je j p o d s ta w ie w p ro w ad zo n o w u b e z p ie c z e n iu r e n to w y m p o in w a lid z k ie r e n t y w d o w ie i p o in w a lid z k ie r e n t y s ie r o c e , a w u b e z p ie c z e n iu w y p a d k o w y m r e n t y w d o w ie w y p a d k o w e , r e n t y sie ro ce w y p a d k o w e o ra z r e n t y w y p a d k o w e d la d a lsz e j ro d z in y 1. R e n tę r o d z in n ą tr a k to w a n o w p rz e s z ło ś c i ja k o p o c h o d n ą p r a w a do e m e r y t u r y lu b r e n t y in w a lid z k ie j2. O b ec n ie w y n ik a o n a z o c h ro n y ry z y k a ś m ie rc i ży w ic ie la - e m e r y ta , r e n c is ty lu b u b e z p ie c z o n e g o . P o d s ta w a o b lic z e n ia r e n ty ro d z in n e j u s t a l a n a j e s t w e d łu g „ św ia d c z e n ia , k tó r e p rz y s łu g iw a ło b y z m a r łe m u ”. C e le m r e n t y ro d z in n e j j e s t g łó w n ie z a g w a r a n to w a n ie n a jb liż s z y m c z ło n k o m ro d z in y z m a rłe g o śro d k ó w p ie n ię ż n y c h , k tó r e z a p e w n ia ją m o ż liw o ść z a s p o k o je n ia n ie z b ę d n y c h p o tr z e b życiow ych. A b y u z y s k a ć to ś w ia d c z e n ie , p o d m io ty m u s z ą s p e łn ić p r z e s ła n k i w y m ie n io n e w o k re ś lo n y c h p rz e p is a c h p r a w n y c h .
N ie k ie d y p o d n o si się , że r e n t a r o d z in n a m oże s ta n o w ić p r z y c z y n e k do ro z w ią z y w a n ia p r o b le m a ty k i b e z ro b o c ia n a r y n k u pracy. W e d łu g A lin y Wy- p y ch -Z y w ick iej n ie j e s t z a s a d n e u m a c n ia n ie i p o s z e r z a n ie ro z w ią z a ń p o le g a ją c y c h n a u z d r a w ia n iu s y tu a c ji n a r y n k u p r a c y p rz e z f a k t p r z y z n a w a n ia r e n t
1 T. Bińczycka-Majewska, Wybrane zagadnienia prawa do renty rodzinnej, [w:] J. Stelina, A. Wypych-Zywicka (red.), Człowiek - Obywatel - Pracownik. Studia z zakresu prawa. Księga
Jubileuszowa poświęcona Prof. U. Jackowiak, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2007, s. 404.
184 Krystyna Ziółkowska
r o d z in n y c h g r u p o m u p r a w n io n y m , z a g ro ż o n y m b e z ro b o c ie m , sz c z e g ó ln ie w d o w o m (w dow com ) czy c z ło n k o m ro d z in y ty c h osób3. W c ią g u o s ta tn ic h la t p o ja w ia ło w ie le w ą tp liw o ś c i w k w e s tii p r z y z n a n ia p r a w a lu b o d m o w y do u z y s k a n ia ś w ia d c z e n ia , ja k im j e s t r e n t a r o d z in n a . W n e w ra lg ic z n y c h p r z y p a d k a c h a s p e k t t e n b y ł p o d e jm o w a n y p rz e z S ą d N ajw y ższy , k tó r y d o k o n y w a ł w y k ła d n i p rz e p is ó w p ra w n y c h .
P od m ioty u p raw n ion e do n ab ycia ren ty rodzinnej
P ra w o do r e n t y ro d z in n e j n a p o d s ta w ie a r t. 65 u s ta w y z d n ia 17 g r u d n ia 1998 r. o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h 4 u z y s k u ją c z ło n k o w ie ro d z in y w p r z y p a d k u ś m ie rc i ż y w iciela . R e n ta r o d z in n a p rz y s łu g u je u p r a w n io n y m c z ło n k o m ro d z in y osoby, k tó r a w c h w ili ś m ie rc i m ia ła u s ta lo n e p ra w o do e m e r y tu r y lu b r e n ty z t y t u ł u n ie z d o ln o śc i do p ra c y alb o s p e łn ia ła w a r u n k i w y m a g a n e do u z y s k a n ia je d n e g o z ty c h św ia d c z e ń . P r z y o ce n ie p r a w a do r e n ty p rz y jm u je się, że o so b a z m a r ła b y ła całk o w icie n ie z d o ln a do pracy. R e n ta r o d z in n a p rz y s łu g u je ta k ż e u p r a w n io n y m c z ło n k o m ro d z in y osoby, k tó r a w c h w ili ś m ie rc i p o b ie r a ła z a s iłe k p rz e d e m e ry ta ln y , ś w ia d c z e n ie p r z e d e m e r y ta ln e lu b n a u c z y c ie ls k ie ś w ia d c z e n ie k o m p e n s a c y j n e . W t a k im p r z y p a d k u p rz y jm u je się , że o so b a z m a r ła s p e łn ia ła w a r u n k i do u z y s k a n ia r e n ty z t y t u ł u c a łk o w ite j n ie z d o ln o śc i do p ra c y 5.
P o d m io ta m i u p r a w n io n y m i do u z y s k a n ia r e n ty ro d z in n e j w e d łu g a r t. 67 ww. u s ta w y są:
1) d z ieci w ła s n e , d zieci d ru g ie g o m a łż o n k a o ra z d z ieci p rz y sp o so b io n e ; 2) p rz y ję te n a w y c h o w a n ie i u tr z y m a n ie p rz e d o sią g n ię c ie m p e łn o le tn o ś c i w n u k i, ro d zeń stw o i in n e dzieci - z w y łączen iem dzieci p rz y ję ty c h n a w ychow a n ie i u tr z y m a n ie w r a m a c h ro d z in y z a s tę p c z e j lu b ro d z in n e g o d o m u d zieck a;
3) m a łż o n e k (w d o w a lu b w dow iec);
4) ro d z ic e (z a ro d zic ó w w r o z u m ie n iu u s ta w y u w a ż a się ró w n ie ż o jczy m a i m a c o c h ę o ra z osoby p rz y s p o s a b ia ją c e ).
W ty m k r ę g u n ie m a c zło n k ó w fa k ty c z n e j ro d z in y złożonej z k o n k u b e n tów , ic h w ła s n y c h i w s p ó ln y c h o ra z in n y c h d z ie ci - w ła s n e d zieci s ą n a t o m ia s t u p r a w n io n e do r e n ty ro d z in n e j po z m a rły m ro d z ic u lu b jeg o m a łż o n k u n a z a s a d a c h o g ó ln y c h 6. W y ro k W o je w ó d z k ie g o S ą d u A d m in is tr a c y jn e g o z d n ia 12 g r u d n ia 2 0 0 7 r.7 w y ra ź n ie s tw ie rd z a , że r e n t a r o d z in n a n a le ż y się
3 A. Wypych-Zywicka, Problem bezrobocia w świetle renty rodzinnej, [w:] Rola prawa pracy
i ubezpieczeń społecznych w przeciwdziałaniu bezrobociu, Gdańsk 2005, s. 135.
4 Tekst jedn. Dz.U. z 2009, nr 153, poz. 1227 z późn. zm. 5 Zob. [online] <www.zus.pl>, dostęp: 23.06.2013. 6 J. Jończyk, op. cit., s. 141.
w y łą c z n ie m a łż o n k o w i, a n ie k o n k u b e n to w i p o z o s ta łe m u po u b e z p ie c z o n y m . W p ra w ie p o ls k im in s ty tu c ja tzw . k o n k u b in a tu , czyli n ie s fo rm a liz o w a n e g o z w ią z k u d w o jg a osób, n ie z o s ta ła u r e g u lo w a n a , a k o n s e k w e n c ją te g o j e s t b r a k m o ż liw o śc i w y p r o w a d z a n ia ja k ic h k o lw ie k ro s z c z e ń z p o z o s ta w a n ia w ta k im z w ią z k u . N ie m a z n a c z e n ia ró w n ie ż f a k t, że z m a r ły u b e z p ie c z o n y m ia ł z a m ia r z a w rz e ć z w ią z e k m a łż e ń s k i, je d n a k ż e p rz e s z k o d z iła m u w ty m śm ie rć , z a ś c h o ru ją c p r z e d ś m ie r c ią n ie b y ł w s ta n ie złożyć o ś w ia d c z e n ia 0 z a w a r c iu z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o . P o d s ta w do o d m ie n n e j i n te r p r e ta c ji p o w y ższej s y tu a c ji n ie d a ją ta k ż e p rz e p is y in n y c h u s ta w . T r u d n a s y tu a c ja m a t e r i a l n a k o n k u b in y n ie s ta n o w i b o w ie m p r z e s ła n k i p r z y z n a n ia ś w ia d c z e n ia n a w e t w d ro d z e w y ją tk u , p o n ie w a ż ś w ia d c z e n ie to n ie j e s t ś w ia d c z e n ie m so c ja ln y m , u z a le ż n io n y m w y łą c z n ie od s t a t u s u fin a n s o w e g o . N a d to u s ta w a w ią ż e p r z y z n a n ie ś w ia d c z e n ia w ty m tr y b ie z b r a k ie m n ie z b ę d n y c h śro d k ó w u tr z y m a n ia , a n ie z b ę d n e ś ro d k i u tr z y m a n ia n ie s ą to ż s a m e z n ie w y s ta r c z a ją cy m i ś ro d k a m i, n a co ró w n ie ż z w r a c a ją u w a g ę s ą d y a d m in is tr a c y jn e w sw o ic h o rz e c z e n ia c h . In n y m p ro b le m a ty c z n y m z a g a d n ie n ie m j e s t p o z o s ta w a n ie w tz w . k o n k u b in a c ie k w a lifik o w a n y m (in a cze j: „ m a łż e ń s tw o fa k ty c z n e ”) o ra z p ra w o do u z y s k a n ia r e n t y ro d z in n e j. P rz e d e w s z y s tk im ch o d z i w ty m p r z y p a d k u o lu k ę p o z o s ta w io n ą p rz e z u s ta w o d a w c ę w r e g u la c ji p ra w n e j d o ty czą cej osób, k tó r e z a w a rły z w ią z e k m a łż e ń s k i w fo rm ie w y z n a n io w e j w l a ta c h od 1946 do 1997. S lu b z a w a r ty w o b r z ą d k u r z y m s k o k a to lic k im n ie w y w o ły w ał w ó w cza s s k u t k ó w p ra w n y c h . Z g o d n ie z a r t. 12 § 2 o b o w ią z u ją c eg o w ty m c z a sie d e k r e tu z d n ia 15 w r z e ś n ia 1945 r. - P ra w o m a łż e ń s k ie 8, w o b lic z u p a ń s t w a w a ż n e b y ło ty lk o m a łż e ń s tw o z a w a r te p r z e d u r z ę d n ik ie m s t a n u c y w iln e g o . M a ł ż e ń s tw o w y z n a n io w e n ie w y w o ły w a ło n a t o m i a s t s k u tk ó w p r a w n y c h , co o z n a c z a w i n t e r p r e t a c j i p r a w n e j, że t a k i z w ią z e k p o s ia d a c e c h y k o n k u b in a tu . G d y do p o ls k ie g o s y s te m u p r a w a w p ro w a d z o n o tzw . m a łż e ń s tw o k o n k o r d a to w e , u s ta w o d a w c a n ie d o k o n a ł w p r z e p is a c h in t e r t e m p o r a l n y c h k o n w e r s ji k w a lif ik o w a n y c h k o n k u b in a tó w w y n ik a ją c y c h z z a w a r te g o z w ią z k u w y z n a n io w e g o .
P o ję cie m a łż e ń s tw a je d n o z n a c z n ie d e fin iu je a r t. 1 § 1 - 3 k.r.o. w z w ią z k u z p r z e p is a m i re g u lu ją c y m i s to s u n k i p a ń s tw a do p o sz c z e g ó ln y c h k ościołów w R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j. J a s n o z n ic h w y n ik a , że o so b a p o z o s ta ją c a w „ k o n k u b in a c ie k w a lifik o w a n y m ” n ie m o że b y ć u z n a n a z a w d o w ę lu b w d o w ca w r o z u m ie n iu a r t . 67 u s t . 1 i a r t . 70 u s t . 1 u s ta w y o e m e r y tu r a c h 1 r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łec zn y ch . Z a te m o so b a, k tó r a po z a w a rc iu ś lu b u w y z n a n io w e g o do d n ia ś m ie rc i m a łż o n k a p o z o s ta je z n im p rz e z o k re s k ilk u d z ie s ię c iu l a t w e w sp ó ln o śc i m a łż e ń s k ie j, p ro w a d z ą c w sp ó ln e go s p o d a r s tw o d o m o w e, w y c h o w u ją c d z ie c i o ra z p o z o s ta ją c w p r z e k o n a n iu
186 Krystyna Ziółkowska
o p o z o s ta w a n iu w w a ż n y m z w ią z k u m a łż e ń s k im , n ie m a p r a w a do r e n ty r o d z in n e j9. T a k ie j sa m e j i n te r p r e ta c ji p ra w n e j d o k o n a ł S ą d N ajw y ższy , k tó ry w y ra ź n ie w s k a z a ł, iż o so b a n ie m a ją c a w w y ro k u ro zw o d o w y m u s ta lo n e g o p r a w a do a lim e n tó w , a w o k re s ie p o m ię d z y 10 g r u d n ia 1958 r. i 15 lis to p a d a 1998 r. z a w a r ła z ro z w ie d z io n y m m a łż o n k ie m b ę d ą c y m in w a lid ą w o je n n y m p o n o w n y z w ią z e k m a łż e ń s k i w y łą c z n ie w fo rm ie p rz e w id z ia n e j p rz e z p ra w o k a n o n ic z n e , n ie j e s t po jeg o śm ie rc i u p r a w n io n a do r e n ty ro d z in n e j10. Z a te m zg o d n ie z a r t. 10 K o n k o r d a tu m ię d z y S to lic ą A p o s to ls k ą a R z e c z y p o sp o litą P o ls k ą , ra ty fik o w a n e g o w W a rs z a w ie d n ia 23 lu te g o 1998 r .11 - m a łż e ń s tw o k a n o n ic z n e od c h w ili z a w a r c ia w y w ie ra ta k ie s k u tk i, ja k ie p o c ią g a z a so b ą z a w a rc ie m a łż e ń s tw a z g o d n ie z p r a w e m p o ls k im . W ś w ie tle te g o p r z e p is u o c z y w iste j e s t, że s tr o n y K o n k o r d a tu u z g o d n iły z ró w n a n ie m a łż e ń s tw k a n o n ic z n y c h ty lk o z m a łż e ń s tw a m i z a w a r ty m i z g o d n ie z p o ls k im p ra w e m , n a t o m ia s t k o n w e r s ja „ k w a lifik o w a n y c h k o n k u b in a tó w ” czy z w ią z k ó w osób, k tó r y m d u c h o w n y u d z ie lił ś lu b u re lig ijn e g o w b re w o b o w ią z u ją c e m u p r a w u p o ls k ie m u , n ie le ż a ła w in te n c ja c h a n i S to lic y A p o sto lsk ie j, a n i p o lsk ie g o u s ta w o d a w c y . T oteż w u s ta w ie z d n ia 2 4 lip c a 1998 r. o z m ia n ie u s ta w y - K o d e k s r o d z in n y 12 n ie z n a la z ły się u r e g u lo w a n ia in te r te m p o r a ln e , o d n o sz ą c e się do m a łż e ń s tw w y z n a n io w y c h z a w a r ty c h p rz e d 15 lis to p a d a 1998 r. U p r a w n io n y m do r e n t y ro d z in n e j j e s t w s p ó łm a łż o n e k , je d n a k ż e n a le ż y p o d k re ś lić , że s a m f a k t w d o w ie ń s tw a n ie p r z e s ą d z a o p ra w ie w d o w y (w d o w ca) do u z y s k a n ia r e n t y r o d z in n e j. P r z e s ła n k a m i b r a n y m i p o d u w a g ę p rz e z u s ta w o d a w c ę s ą w ie k o ra z n ie z d o ln o ść do p racy , a ta k ż e to , czy d z ieci b ę d ą c e p o d p ie c z ą w d o w y lu b w d o w ca s p e łn ia ją w a r u n k i do u z y s k a n ia r e n t y ro d z in n e j. N a b y c ie p r a w a do r e n t y ro d z in n e j p rz y s łu g u je ró w n ie ż m a łż o n c e ro z w ie d z io n ej o ra z w d o w ie, k tó r a do d n ia ś m ie rc i m ę ż a p o z o s ta w a ła w e w sp ó ln o śc i m a łż e ń s k ie j (o ra z s p e łn ia ła p r z e s ła n k i o k re ś lo n e w a r t . 70 u s t . 1 lu b 2 u s t a w y o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łeczn y ch ), m ia ła p ra w o do a lim e n tó w z je g o s tr o n y w d n iu ś m ie rc i m ę ż a n a p o d s ta w ie w y ro k u lu b u g o d y są d o w ej z a r t. 60 k .r.o .13 O b o w ią z e k a lim e n ta c y jn y w obec m a łż o n k a ro z w ie d z io n e g o z a le ż y od n ie d o s ta tk u b ą d ź is to tn e g o p o g o rs z e n ia s y tu a c ji m a te r ia ln e j m a łż o n k a n ie w in n e g o i n ie m u s i b yć n ie o g ra n ic z o n y czasow o, g d y ż w y g a s a z z a w a rc ie m n o w eg o m a łż e ń s tw a lu b po o k re ś lo n y m c z a s ie . I n n a j e s t s y tu a c ja w dow y, k tó re j w a r t. 70 u s t. 1 i 2 s ta w ia się w a r u n e k w ie k u lu b w y c h o w a n ia d zieci, je d n a k z d ru g ie j s tr o n y je j p ra w o do śro d k ó w u t r z y m a n ia ze s tr o n y m ę ż a ( a r t . 2 7 k .r.o .) n ie z a le ż y od w a r u n k ó w o p is a n y c h w a r t . 60 k .r.o . W s y tu a c ji w d o w y u z y s k a n e p rz e z n i ą p ra w o do r e n t y ro d z in
9 Postanowienie SN z dnia 9 października 2012 r., sygn. II UK 129/12. 10 Wyrok SN z dnia 19 lutego 2004 r., sygn. II UK 264/03.
11 Dz.U. nr 51, poz. 318. 12 Dz.U. nr 117, poz. 757.
n ej n ie u s ta je ze w z g lę d u n a w ie k , czego n ie g w a r a n tu je się m a łż o n c e ro z w ie d z io n e j. N a le ż y p o d k re ś lić , że o rz e c z e n ie są d o w e o s e p a r a c ji w y k lu c z a p ra w o w d o w y do r e n t y r o d z in n e j n a p o d s ta w ie a r t . 70 u s t . 3 u s ta w y z d n ia 17 g r u d n ia 1998 r. o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h , c h y b a że m ia ła o n a w d n iu ś m ie rc i m ę ż a p ra w o do a lim e n tó w z je g o s tr o n y u s ta lo n e w y ro k ie m lu b u g o d ą s ą d o w ą 14. Z g o d n ie z a r t . 70 u s t . 3 u s ta w y o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h , p r a wo do r e n t y u z a le ż n io n e j e s t od p o z o s ta w a n ia m a łż o n k ó w w s ta n ie f a k ty c z n ej w sp ó ln o śc i m a łż e ń s k ie j, a le n ie w ja k im k o lw ie k o k re s ie tr w a n i a m a łż e ń s tw a , lecz is tn ie ją c e j w d n iu ś m ie rc i je d n e g o z m a łż o n k ó w 15. S ą d N a jw y ż sz y d o k o n a ł i n te r p r e ta c ji „ p o z o s ta w a n ia w e w sp ó ln o śc i m a ł ż e ń s k ie j”, s tw ie rd z a ją c , że p o z o s ta w a n ie w e w sp ó ln o śc i m a łż e ń s k ie j, k tó r a s ta n o w i p r z e s ła n k ę n a b y c ia p r a w a do r e n t y ro d z in n e j w m y śl a r t . 70 u s t . 3 u s ta w y z d n ia 17 g r u d n ia 1998 r. o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h , n ie m o że b yć p o s tr z e g a n e ja k o n a s tę p s tw o je d y n ie fo rm a ln ie z a w a r te g o z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o , a le ró w n ie ż ja k o w sp ó ln o ść m a ł ż e ń s k a w y n ik a ją c a lu b p o w ią z a n a z rz e c z y w is ty m k o r z y s ta n ie m z p r a w i re a liz o w a n ie m p o w in n o śc i m a łż e ń s k ic h , k tó r e do d n ia ś m ie rc i u b e z p ie c z o n eg o w s p ó łm a łż o n k a k r e u ją f a k ty c z n ą w s p ó ln o tę m a łż e ń s k ą w je j r o z m a ity c h w y m ia ra c h : d u c h o w y m , m a te r ia ln y m lu b ro d z in n y m , a n a s tę p n ie - w s k u te k w y s tą p ie n ia ry z y k a u b e z p ie c ze n io w e g o (ś m ie rc i u b e z p ie c zo n e g o ) - u r u c h a m ia ją p ra w o u s ta w o w o w s k a z a n y c h osób b lis k ic h do r e n t y ro d z in n e j16. I n a czej rz e c z u jm u ją c , w y m a g a n ie p o z o s ta w a n ia w fa k ty c z n e j w sp ó ln o cie m a ł ż e ń s k ie j s p r a w ia , że d la s p e łn ie n ia te g o d o d a tk o w e g o w a r u n k u n a b y c ia p r a w a do w dow iej r e n t y ro d z in n e j n ie w y s ta r c z a sa m o w y s tę p o w a n ie z e w n ę tr z n y c h o z n a k w p o s ta c i i s tn ie n ia m a łż e ń s tw a p o tw ie rd z o n e g o fo r m a l n y m a k te m m a łż e ń s k im , a le k o n ie c z n e j e s t z a c h o w a n ie do d n ia ś m ie rc i u b e z p ie c z o n eg o r e a ln y c h w ię z i m a łż e ń s k ic h w ic h r o z m a ity c h w sp ó ln o to w y c h p r z e ja w a c h . W ty m m ie js c u w a r to p o d k re ś lić , że o d d z ie ln e z a m ie s z k iw a n ie m a łż o n k ó w n ie j e s t ró w n o z n a c z n e z u s ta n ie m w sp ó ln o śc i m a łż e ń s k ie j w r o z u m ie n iu a r t. 70 u s t. 3. u s ta w y o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h . O k re ś la ją c w z a je m n e o b o w ią z k i m a łżo n k ó w , p rz e p is y a r t. 23 i 27 k.r.o . n ie w y m a g a ją , a b y m a łż o n k o w ie m ie li w sp ó ln e m ie jsc e z a m ie s z k a n ia 17.
N a le ż y p o d k re ślić , że ta k i p rz y p a d e k j a k zab ó jstw o m ę ż a j e s t o k o liczn o ścią w y łą c z a ją c ą p ra w o w dow y do r e n ty ro d z in n e j, g dyż w m o m e n c ie p o p e łn ie n ia teg o c z y n u n ie p o z o s ta w a ła z n im w e w sp ó ln o ści m a łż e ń s k ie j w ro z u m ie n iu a r t. 70 u s t. 3 u s ta w y o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń
14 Postanowienie SN z dnia 19 listopada 2012 r., sygn. II UK 176/12. 15 Postanowienie SN z dnia 13 października 2011 r., sygn. II UK 123/11. 16 Wyrok SN z dnia 11 lutego 2011 r., sygn. II UK 273/10.
188 Krystyna Ziółkowska
S p o łe c z n y c h 18. B r a k w sp ó ln o śc i m a łż e ń s k ie j to tr w a ły r o z k ła d p o ży cia i za t a k i n a le ż y u z n a ć s y tu a c ję , g d y z a m ia r z e r w a n ia te j w sp ó ln o śc i w y n ik a w y r a ź n ie z p o s tę p o w a n ia m a łżo n k ó w . S k o ro z a te m m a łż o n k a p o d ję ła z a m ia r „ p o zb y cia się je d y n e g o ż y w ic ie la r o d z in y ” i z a m ia r t e n z re a liz o w a ła , z a co z o s ta ła s k a z a n a w y ro k ie m s ą d u , to o c z y w iste je s t , że to je j d z ia ła n ie sp o w o d o w ało z e rw a n ie w ięz i m a łż e ń s k ie j w c h w ili ś m ie rc i m ę ż a . Z u w a g i n a a li m e n ta c y jn y c h a r a k t e r r e n ty ro d z in n e j, k tó re j z a d a n ie m j e s t z a sp o k o je n ie p o d s ta w o w y c h p o tr z e b m a te r i a l n y c h u p r a w n io n y c h c z ło n k ó w ro d z in y po ś m ie rc i osoby, k tó r a ty c h śro d k ó w s ta le d o s ta r c z a ła , p r z y z n a n ie p r a w a do te g o ś w ia d c z e n ia oso b ie, k tó r a d z ia ła ją c u m y ś ln ie „p o zb y ła s ię ” teg o ży w icie la , g o d zi w sp o łe c z n e p o czu cie s p ra w ie d liw o śc i.
Praw o do ren ty rodzinnej pod m iotów p obierających
n au k ę - w yb ran e o rzeczn ictw o Sądu N ajw yższego
P ra w o d z ie c i do r e n ty ro d z in n e j j e s t u z a le ż n io n e od p o d ję c ia n a u k i sz k o l n e j, je j k o n ty n u o w a n ia b ą d ź z a p r z e s ta n ia je j k o n ty n u a c ji. D zieci w ła s n e , d ru g ie g o m a łż o n k a i p rz y s p o s o b io n e m a ją p ra w o do r e n ty r o d z in n e j do u k o ń c z e n ia 16 la t, a w r a z ie n a u k i w sz k o le - do u k o ń c z e n ia 2 5 la t, g d y zaś u k o ń c z e n ie te g o w ie k u p r z y p a d a n a o s t a t n i ro k s tu d ió w w sz k o le w yższej - do u k o ń c z e n ia te g o r o k u s tu d ió w 19. J e d n a k ż e o rz e c z n ictw o s ą d o w e często d o k o n u je i n te r p r e ta c ji p rz e p is ó w p r a w n y c h w k w e s tia c h w ą tp liw y c h , tj. t a k ic h , k ie d y d o ch o d zi do w y łu d z a n ia n ie n a le ż n y c h ś w ia d c z e ń re n to w y c h . J a k o p r z y k ła d m o ż n a t u p o d a ć s y tu a c ję , g d y o so b a z a p is a ła się do sz k o ły p o lic e a l n e j po to , a b y o trz y m a ć z a ś w ia d c z e n ie o k o n ty n u a c ji n a u k i, k tó r e n a s tę p n ie p r z e d s ta w iła z a k ła d o w i u b e z p ie c z e n io w e m u i n a te j p o d s ta w ie o tr z y m a ła ś w ia d c z e n ie r e n ty ro d z in n e j, a po d o s ta r c z e n iu sto so w n e g o z a ś w ia d c z e n ia n ie u c z ę s z c z a ła n a ż a d n e z a ję c ia p rz e w id z ia n e w p ro g ra m ie n a u c z a n ia . S am o z a p is a n ie się do sz k o ły n ie d a je b o w ie m p r a w a do ś w ia d c z e ń , z a ś r e n t a r o d z in n a m a c h a r a k t e r w y ją tk o w y - p rz y s łu g u je w s y tu a c ji, g d y dzieck o n ie m o że p o d ją ć p racy , a cią ż y n a n im u s ta w o w y o b o w ią z e k k s z ta łc e n ia . Z g o d n ie z p r z e p is e m a r t. 68 u s t. 1 p k t 2 u s ta w y e m e r y ta ln e j, r e n t a r o d z in n a p r z y s łu g u je d z ie c k u , k tó r e m a „u k o ń czy ć ” n a u k ę w szk o le. P r z e s ła n k ą w y n ik a ją c ą z teg o p r z e p is u j e s t z a te m k o n ty n u o w a n ie n a u k i, a k o n ty n u a c ja t a k a j e s t m o ż liw a je d y n ie w r a z ie je j fa k ty c z n e g o ro zp o cz ęcia. N a le ż y p o d k re ś lić , że r o z p o c z ę ta n a u k a m oże n ie b y ć u k o ń c z o n a lu b w c z a sie je j p o b ie r a n ia m o g ą w y s tę p o w a ć n ie p rz e w id z ia n e p rze rw y .
C a ło k s z ta łt p rz e p is ó w re g u lu ją c y c h p ra w o do r e n t y ro d z in n e j d la dzieci w s k a z u je , że z a s a d n ic z y m c e le m teg o ś w ia d c z e n ia j e s t d o s ta r c z a n ie śro d k ó w
18 Wyrok SA z dnia 10 lutego 2010 r., sygn. III AUa 698/09. 19 J. Jończyk, op. cit., s. 142.
u tr z y m a n ia ty m d z iec io m p ra c o w n ik a (re n c is ty ), k tó r e w z w ią z k u z k s z ta łc e n ie m się w szk o le n ie w y k o n u ją p ra c y s ta n o w ią c e j ź ró d ło u t r z y m a n ia 20. Id e n ty c z n e s ta n o w is k o z a ją ł S ą d N a jw y ż sz y w w y ro k u z d n ia 5 lip c a 2 0 1 2 r. S tw ie r d z ił b o w iem , że sa m o z a p is a n ie się do sz k o ły p o m a tu r a ln e j n ie w y s ta r cza, a b y u z y s k a ć p ra w o do r e n t y ro d z in n e j, szczeg ó ln ie g d y u b e z p ie c z o n y w ogóle n ie u c z e s tn ic z y w z a ję c ia c h (le k c ja c h ), n ie p isz e p r a c k o n tro ln y c h , n ie u z y s k u je z a lic z e ń i n ie p r z y s tę p u je do eg z a m in ó w , co o s ta te c z n ie p o w o d u je s k re ś le n ie go z lis ty u c z n ió w 21.
W iele p ro b le m ó w in te r p r e ta c y jn y c h p o ja w ia się w s y tu a c ji, g d y s tu d e n t n a o s ta tn im r o k u s tu d ió w k o ń c z y 25 l a t . Z g o d n ie z p r z y ję tą r e g u łą , dzieci m a ją p ra w o do r e n t y ro d z in n e j do u k o ń c z e n ia n a u k i w szk o le, n ie d łu ż e j je d n a k n iż do o s ią g n ię c ia 2 5 l a t ży c ia ( a r t . 68 u s t . 1 p k t 2 ). W y ją te k o d n o si się do s y tu a c ji, g d y d zieck o o sią g n ę ło 2 5 ro k ży cia, b ę d ą c n a o s ta tn im r o k u s tu d ió w w szk o le w y ższej - w ó w c zas p ra w o do r e n t y ro d z in n e j p r z e d łu ż a się do z a k o ń c z e n ia te g o r o k u s tu d ió w ( a r t . 68 u s t . 2 ). J e d n a k ż e m oże p o ja w ić się p ro b le m p r a w n y w s y tu a c ji, g d y s t u d e n t n ie z a lic z y ł w s z y s tk ic h p rz e d m io tó w w se sji e g z a m in a c y jn e j le tn ie j, a ty m s a m y m n ie z o s ta ł w p is a n y n a o s ta tn i r o k u s tu d ió w p rz e d u k o ń c z e n ie m 25 l a t . O s t a t n i e g z a m in z p r z e d o s ta tn ie g o o k r e s u s tu d ió w o ra z w p is n a o s ta tn i ro k s tu d ió w u z y s k a ł ju ż po u k o ń c z e n iu 25 l a t . W obec u s ta lo n e j o rg a n iz a c ji stu d ió w , w k tó re j z d a n ie e g z a m in ó w w s e s ji le tn ie j w a ru n k o w a ło w p is n a k o le jn y ( o s ta tn i) ro k stu d ió w , n ie m o ż n a s tw ie rd z ić , że s t u d e n t w c h w ili u k o ń c z e n ia 25 l a t b y ł n a o s ta tn im r o k u stu d ió w . W je j s y tu a c ji s p e łn iła się r e g u ła z a r t . 68 u s t . 1 p k t 2 i w k o lizji z n i ą b y ło b y je d n o c z e s n e s to s o w a n ie w y ją tk u z a r t. 68 u s t. 2. P rz e d m io te m z a in te r e s o w a n ia j e s t w y ją te k od re g u ły , k tó r y z a p o d s ta w ę p rz y jm u je dw ie k o n k r e tn e p r z e s ła n k i w y s tę p u ją c e łą c z n ie , t j . o sią g n ię c ie w ie k u 25 l a t n a o s ta tn im r o k u stu d ió w . C e le m re g u la c ji z a r t . 68 u s t . 2 j e s t z a p e w n ie n ie r e n t y ro d z in n e j ty lk o n a c z a s o s ta tn ie g o r o k u s tu d ió w i ty lk o n a t e n o k re s m o ż n a p rz e d łu ż y ć o c h ro n ę r e n to w ą po o s ią g n ię c iu p rz e z s t u d e n t a 25 r o k u ż y c ia . W p rz e c iw n y m w y p a d k u t a w y ją tk o w a d a ls z a r e n t a m u s ia ła b y o b e jm o w a ć p r z e d o s ta tn i ro k s tu d ió w i k o ń c z y ła b y się n a w e t n ie k ró tk o po o s ią g n ię c iu 26 l a t 22. P r a w a do r e n t y r o d z in n e j j e s t p o z b a w io n y ró w n ie ż te n , k to w o k re s ie p o b ie r a n ia n a u k i z p o w o d u n a ło ż e n ia k a r y d y s c y p lin a r n e j z o s ta ł z a w ie sz o n y w p r a w a c h s tu d e n ta . N a le ż y p o d k re ś lić , że p o d c z a s z a w ie s z e n ia s t u d e n t n ie p o b ie r a w ty m c z a s ie n a u k i, z a te m n ie u c z ę s z c z a n a z a ję c ia i n ie m a m o ż li w o ści z a lic z e n ia p rz e d m io tó w a n i z d a n ia e g z a m in ó w 23. S ą d N a jw y ż s z y w w y ro k u z d n ia 17 m a ja 2 0 0 6 r. s tw ie rd z ił, iż s tu d e n t, k tó r y d o b ro w o ln ie
20 Wyrok SN z dnia 6 listopada 2012 r., sygn. III UK 153/11. 21 Wyrok SN z dnia 5 lipca 2012 r., sygn. I UK 65/12. 22 Wyrok SN z dnia 12 stycznia 2011 r., sygn. II UK 201/10. 23 Wyrok SA z dnia 9 września 2010 r., sygn. III AUa 228/10.
190 Krystyna Ziółkowska p o d ją ł d e c y z ję o z a p r z e s t a n i u s tu d ió w i z o s ta ł s k r e ś lo n y z li s t y s tu d e n tó w , n ie m o ż e s k u te c z n ie p o w o ły w a ć się n a p r z y n a le ż n e do o k r e s u n a u k i p r a w o do w a k a c ji a n i n a to , że w c z a s ie le tn ie g o o k r e s u n a u c z e ln ia c h i w s z k o ła c h n ie k o n ty n u u je się n a u c z a n i a i d la te g o w in ie n n a d a l o trz y m y w a ć r e n t ę r o d z in n ą 24. C ie k a w y m z a g a d n ie n ie m p ra w n y m j e s t p r o b le m a ty k a m o żliw o ści p o b ie r a n i a r e n t y ro d z in n e j w tr a k c ie o d b y w a n ia a p lik a c ji ra d c o w s k ie j. P o ja w ia ją się p y ta n ia : czy p rz e p is y p r a w n e d a ją u p r a w n ie n ie do p r z e d łu ż e n ia p o b ie r a n i a r e n t y ro d z in n e j? C zy o d b y w a n ie a p lik a c ji ra d c o w sk ie j m o ż n a zaliczy ć do p o b ie r a n ia n a u k i w sz k o le w y ższe j? Z d a n ie m oso b y s k a rż ą c e j k o n ty n u o w a n ie e d u k a c ji w r a m a c h te j a p lik a c ji s ta n o w i p o z a s z k o ln ą fo rm ę k s z ta łc e n ia i d o s k o n a le n ia zaw o d o w eg o , k tó r a m o ż e b y ć u z n a n a z a n a u k ę w szk o le, u p r a w n ia ją c ą do d a lsz e g o p o b ie r a n ia r e n t y ro d z in n e j. A p lik a c ję ra d c o w s k ą n a le ż y b o w ie m tr a k to w a ć ja k o k o n ty n u a c ję n a u k i ro z p o c z ę tej n a s tu d ia c h p ra w n ic z y c h . S k a rż ą c y p o w o ła ł się n a tr e ś ć a r t. 35 i a r t. 3 6 1 u s ta w y z 6 lip c a 1982 r. o r a d c a c h p r a w n y c h 25 i p o d k re ś lił, że w tr a k c ie k s z ta łc e n ia n a s t u d ia c h d o k to ra n c k ic h i p o d y p lo m o w y c h p r z y s łu g u je p ra w o do r e n t y ro d z in n e j do u k o ń c z e n ia 25 r o k u ży cia. W d ro d z e a n a lo g ii n a le ż y z a te m u z n a ć , iż k o n ty n u o w a n ie n a u k i w r a m a c h a p lik a c ji ra d c o w s k ie j ta k ż e u p r a w n ia do r e n t y ro d z in n e j. P o z b a w ie n ie p r a w a do te g o ś w ia d c z e n ia ty lk o d la te g o , że a p lik a c ję p ro w a d z i o k rę g o w a iz b a ra d c ó w p ra w n y c h , a n ie u c z e ln ia , s ta n o w i n a r u s z e n ie z a s a d y ró w n o śc i w o b ec p r a w a . W e d łu g i n te r p r e ta c ji S ą d u N a j w y ższeg o , g r a n ic ą k s z ta łc e n ia się w sz k o le w r o z u m ie n iu a r t. 68 u s ta w y o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h j e s t u k o ń c z e n ie s tu d ió w w y ż sz y c h d e fin io w a n y c h w a r t. 2 u s t. 1 p k t 5 u s ta w y o sz k o ln ic tw ie w y ż sz y m , ró w n o z n a c z n e ze zd o b y c iem o k re ślo n e g o z a w o d u i u z y s k a n ie m m o ż liw o śc i s a m o d z ie ln e g o u tr z y m a n i a się. D a ls z e z a ś p o d n o s z e n ie k w a lifik a c ji c e lem u z y s k a n ia s to p n ia n a u k o w e g o lu b o k re ślo n e j sp e c jalizacji w zaw o d zie s ta n o w i n a s tę p n y e ta p p o d w y ż sz e n ia u z y s k a n y c h ju ż w cześniej m ożliw ości z a ro b k o w a n ia . D la te g o te ż u k o ń c z e n ie s tu d ió w p ra w n ic z y c h , ró w n o z n a c z n e z u z y s k a n ie m z a w o d u p r a w n ik a , o z n a c z a z a k o ń c z e n ie p ro c e s u „ k s z ta łc e n ia się w sz k o le ”, w o k re s ie k tó re g o p r z y s łu g u je r e n t a ro d z in n a . O d b y cie k tó re jk o lw ie k a p lik a c ji p ra w n ic z e j n ie j e s t ś ro d k ie m do u z y s k a n ia m o żliw o śc i s a m o d z ie ln e g o u tr z y m a n ia się , lecz s łu ż y p o d w y ż s z e n iu k w a lifi k a c ji za w o d o w y c h i u p r a w n ia do u b ie g a n ia się o n a jw y ż e j k w a lifik o w a n e w ty m z aw o d zie fu n k c je czy s p e c ja liz a c je (oczyw iście po p o m y ś ln ie z d a n y m e g z a m in ie ) 26.
24 Wyrok SA z dnia 17 maja 2006 r., sygn. III AUa 389/06. 25 Tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r., nr 10, poz. 65 ze zm. 26 Wyrok SN z dnia 7 grudnia 2010 r., sygn. I UK 189/10.
P od su m ow an ie
P r z e s ła n k i p r a w n e o d n o sz ą c e się do u z y s k a n ia p r a w a do r e n t y ro d z in n e j z o s ta ły ja s n o w s k a z a n e w p rz e p is a c h u s ta w y z d n ia 17 g r u d n ia 1998 r. o e m e r y tu r a c h i r e n t a c h z F u n d u s z u U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h w d z ia le 2 „ R e n ta r o d z in n a ”. N a le ż y p o d k re ś lić , że p o m im o i n t e r p r e t a c j i p rz e p is ó w p rz e z r ó ż n y c h a u to ró w z z a k r e s u p r a w a p ra c y i u b e z p ie c z e ń sp o łe c z n y c h , c ią g le p o ja w ia ją się p ro b le m y p r a w n e w ty m z a k re s ie . O rz e c z n ictw o są d o w e w s k a z u je n a a s p e k ty s p o rn e w p o szczeg ó ln y ch , in d y w id u a ln y c h s p ra w a c h . I n t e r p r e t a c j a t a s ta n o w i p e w n e u z u p e łn ie n ie o ra z r o z s z e r z e n ie w ie d z y w z a k r e s ie n a b y w a n ia u p r a w n ie ń do r e n t y ro d z in n e j. N a jw ię c e j w ą tp liw o śc i o d n o siło się do z a g a d n ie n ia , czy d a n y p o d m io t b y ł u p ra w n io n y do u z y s k a n ia ta k ie g o ś w ia d c z e n ia o ra z czy o so b a p o d e jm u ją c a n a u k ę w szk o le m u s i s p e łn ia ć in n e k r y te r ia , ta k ie j a k n p . obecność n a z a jęciach , z a lic z a n ie p rz e d m io tó w w z a k re s ie p rz e o d z ia n y m p rz e z p ro g ra m n a u c z a n ia . A rty k u ł n ie w y c zerp u je w s z y s tk ic h k o n tro w e rs y jn y c h a s p e k tó w w tej m a te r ii, a le d a je p rz y c z y n e k do d a lsz e g o p o g łę b ia n ia te m a ty k i.Sum m ary
L e g a l b a s i s f o r e n t i t l e m e n t t o a s u r v i v o r ’s p e n s i o n o n t h e b a c k g r o u n d o f j u d i c i a l d e c i s i o n s
Key words: survivor’s pension, the insured, a widow, learning in school, college.
F a m ily p e n s io n is o n e o f th e b e n e f its re c e iv e d fro m th e so c ia l s e c u rity in s u r a n c e . T h e in s u r a n c e a lso in c lu d e s r e t i r e m e n t p e n s io n o r d is a b ility p e n sion. A ll ab o v e m e n tio n e d p e n s io n a r e a lso c a lle d w o rk in c a p a c ity p e n sio n . A c c o rd in g to c u r r e n t le g is la tio n fa m ily p e n s io n w a s e s ta b lis h e d to b e p a id in c a s e o f b r e a d w in n e r d e a th . T h e b r e a d w in n e r c a n b e a r e t i r e d p e rs o n , p e n s io n e r o r a n y o th e r in s u r e d in d iv id u a l. T h e a r tic le p r e s e n ts a n d e n u m e r a te s “ty p e s ” o f p e o p le e lig ib le fo r re c e iv in g fa m ily p e n s io n . M a n y la w c a s e s h a s b e e n p r e s e n te d in r e la tio n to p e o p le c u r r e n tly s tu d y in g a n d w id o w s. I n th e a r tic le t h e a u t h o r u s e s c u r r e n t ju r is p r u d e n c e to p r e s e n t e x c e p tio n a l s i t u a tio n s w h ic h a r e d iffic u lt i n i n t e r p r e t a t i o n in p r e s e n t la w r e g u la tio n s .
