Widok Ceramika grafitowa z Ostrowa Tumskiego w Poznaniu

CERAMIKA GRAFITOWA Z OSTROWA TUMSKIEGO W POZNANIU

GRAPHITE POTTERY FROM OSTRÓW TUM SKI IN POZNAŃ

Julia Ruminiecka

Andrzej Sikorski

Julia Wenzel

Instytut Prahistorii, U niw ersytet im. A dam a M ickiew icza ul. Św. M arcin 78, 6 1 -8 0 9 Poznań, Poland

A B S T R A C T . The article’s objective is to present the first graphite goods found at the princely part o f the Poznań stronghold. Pottery fragm ents, a disc w ith a hole m ade o f graphite sherd, and spindle w horl have been discov­ ered at the foundations o f the M ieszko I palatium , next to the rem ains o f a g oldsm ith’s w orkshop. R elatively straightforw ard stratigraphy, despite later destruction caused by num erous construction phases o f the Sacred M ary Church, along w ith accom panied artifacts from the layers, m ake possible to date these finds to the period stretching from the 1 0 -1 1th to the 12th 13th centuries and regard them as ‘im p o rts’ from the south. B esides the 12th century settlem ent at Szeląg, this is the second site in Poznań w here this characteristic type o f pottery has been found.

Ceramikę grafitow ą rejestrujem y na stanowiskach od neolitu (grafitowanie ścianek)

do czasów now ożytnych1. Biorąc pod uwagę złoża tego charakterystycznego surowca,

wyroby z dom ieszką grafitu (z dodatkiem piasku i żwirku) najczęściej byw ają traktow a­

ne jako „im port” południowy2, choć istnieją przesłanki wskazujące na produkcję m iej­

scow ą1.

Na terenie Polski wczesnośredniowieczne ułamki ceramiki i przęśliki „z grafitem ”

rejestrowane są m iędzy innymi na Śląsku (najwięcej znalezisk), w M ałopolsce, Wielko-

polsce, sporadycznie na Kujawach, Pom orzu Zachodnim i na M azowszu4. Znaleziska te

' F i l i p o w i a k 1953, s. 344,345; L o d o w s k i 1 9 6 6 ,s. 1 l l ; M o g i e l n i c k a - U r b a n 1984, s. 114,115. : K o s t r z e w s k i 1948, s. 4; L o d o w s k i 1966, s.129; D z i e d u s z y c k i 1982, s. 107; H e n s e l 1987, s. 379; P i e k a l s k i 1991, s. 109. 3 Por. K a ź m i e r c z y k 1970, s. 316, 317. 4 L o d o w s k i 1966, s. 129; R a d w a ń s k i 1968, s. 31; K a ź m i e r c z y k 1970, s. 3 0 6 -3 0 9 ; D z i e d u ­ s z y c k i 1982, s. 67; P a r c z e w s k i 1982, s. 6 7 -6 9 ; K i e r s n o w s k a 1987, s. 105, 106; K u k l i ń s k i 2000, s. 298; F i l i p o w i a k 2002, s. 142.

266

pojawiają się w osadach, grodach i nekropoliach już w IX -X w., następnie zaś - w więk­

szej ilości - w XII -XIII w. W łaśnie wtedy stają się inspiracją dla rodzimych garncarzy,

którzy - szczególnie na Śląsku - chętnie przejm ują proponowane innowacje techno-

stylistyczne5. Stosunkowo twarde wyroby, odporne na działanie wysokiej temperatury

i kwasów, zwykle wiąże się z produkcją szklarską kow alską i złotniczą W literaturze

przedm iotu tej kategorii ceramiki poświęcano stosunkowo niewiele miejsca. Jak zauwa­

żył przed laty J. Lodowski: „najczęściej omawiano j ą ogólnie, na marginesie innych po­

ruszanych przez autorów zagadnień, zwracając uwagę na odm ienną formę i specjalną

funkcję naczyń grafitow ych”6. Podjęte ostatnio próby skatalogowania, określenia zasię­

gu i datowania wyznaczyły nowe perspektywy badań nad ceram iką grafitow ą7, która -

nie rozpoznana - nadal bywa w yrzucana z „czarnymi kam ykam i”.

Odkrycie na Ostrowie Tumskim w Poznaniu trzeba uznać za wyjątkowe z kilku po­

wodów: są to pierwsze wyroby grafitowe na grodzie (do tego w części książęcej); zostały

znalezione przy fundam entach palatium M ieszka I, w pobliżu pozostałości pracowni

złotniczej; względnie czytelne, acz zniszczone przez akcje budowlane przy gotyckim

kościele N M P układy stratygraficzne - wraz z towarzyszącymi mobiliami ceram iczny­

mi i w ydzielonym i zabytkami - pozw alają na datowanie tych znalezisk w przedziale

X -X I i/lub X II-X III w. („im porty” z M oraw i Czech)8.

A R C H EO M ETR IA

Pierwsze fragmenty zarejestrowano w 1999 r., w pobliżu południowych fundamen­

tów zespołu pałacow o-sakralnego (ryc. 1), dokładniej w warstwie rozbiórkowo-budow-

lanej kościoła NM P lub m uru otaczającego cmentarz przykościelny (wykop V; warstwa

VI; nr inw. 163-166/99). Były to ułamki grubościenne (1,35-1,5 cm), z wyraźnymi śla­

dami kontaktu z ogniem. Duże, ja k wolno przypuszczać, pojemniki wykonano z gliny

żelazistej z dom ieszką piasku (o granulacie 1-1,5 mm), zm ieszanego z „płytkam i” grafi­

tu (o zbliżonej wielkości). Ułamki pochodzą zapewne z form obtaczanych na kole (wol­

noobrotowym - ryc. 5: 2, 5). N a jednym fragmencie zachowała się płytka linia falista.

Powierzchnia ścianek matowa, szorstka. Zewnętrzna ścianka została pokryta cienką

w arstw ą „glinki”, o odcieniu szarym i szarobrązowawym (10YR 6/2, 6/3 i 5/1 )9.

Równie interesujący wydaje się krążek z przewierconym otworem, wykonany ze sko­

rupy grafitowej (ryc. 4: 18). Zapewne przęślik ten, wydobyty z gotyckiej warstwy bu­

dowlanej przy południowo-zachodnim narożu pałacu (wykop VI; w-w a Va; nr inw.

5F i l i p o w i a k 1953, s. 3 4 5 ; K a ź m i e r c z y k 1970, s. 316; W a c h o w s k i 1992, s. 2 4 ,ryc. 60b; R z e ź - n i k 1999, s. 131; 2002, s. 444, 445, ryc. 5. 6 L o d o w s k i 1979, s. 93. 7 Por. D o s t a ł 1994; K o l e n d a 1998; Z a m e l s k a 1998. ' K a ź m i e r c z y k 1966, s. 247; 1970, s. 3 0 6 -3 1 8 ; L o d o w s k i 1979, s. 9 7 -1 0 3 ; P a r c z e w s k i 1982, s. 67. 9 M u n s e 11 1973.

Rye. 1. Poznań-Ostrów Tumski, stan. 9/10. Lokalizacja ułam ków ceram iki grafitowej (i przęślika): 1 - fragm en­ ty nam ierzane; 2 - z hałdy; 3 - krążek/przęślik; 4 - przęślik (rys. O. A ntow ska-G orączniak, J. Rum iniecka,

J. W enzel)

Fig. 1. Poznań-O strów Tum ski, site 9/10. D istribution o f graphite pottery fragm ents and one spindle whorl: 1 - fragm ents with known localization; 2 - fragm ents from a heap; 3 - a disc/spindle whorl; 4 - a spindle

w horl (by O. A ntow ska-G orączniak, J. R um iniecka, J. W enzel)

15/00), został zrobiony z części przydennej lub brzuśca o grubości ścianki 0,6-0,9 cm.

Masa ceramiczna rozbitego naczynia, obtaczanego na kole garncarskim, zawierała ele­

menty mineralnej domieszki schudzającej i płytki grafitu (o wielkości 1-1,5 mm). Po

wypale uzyskano m atow ąpow ierzchnię (odcień 10YR 4/2, 5/2), przypom inającą fakturę

ceramiki z wykopu V. Zaobserwowano ślady polerow ania krążka na obydwóch po­

wierzchniach i brzegach. Podobne wyroby z wtórnie wykorzystanych, tyle że nie grafito­

wych skorup, znamy między innymi z Bytom ia i Poznania10.

268

Ryc. 2. P oznań-O strów Tum ski, stan. 9/10. Profil zachodni w ykopu X X I, z zaznaczeniem poziom u zalegania ceram iki grafitow ej (rys. J. R um iniecka, J. W enzel)

Fig. 2. P oznań-O strów Tum ski, site 9/10. W estern section o f trench XXI w ith a layer with graphite pottery (by J. R um iniecka and J. W enzel)

Kolejne ułamki (ryc. 3: 15, 18) zarejestrow ano przy północno-zachodnim narożu

pałacu, tzn. w w arstw ach słabogliniastego piasku rzecznego (o odcieniu żółtym -

10YR 7/3), z charakterystycznym i sedym entam i organicznym i (w arstw y Xa i XI;

w warstwy te wkopano fundam ent palatium ). Fragm enty zalegały na głębokości 3 ,5 -

-3 ,6 m poniżej obecnego poziom u gruntu, poza budowlą, w grubej w arstw ie drobno­

ziarnistego piasku (poziom niw elacyjny przed rozpoczęciem kamiennej budowli ro­

mańskiej - ryc. 2). Pochodzą one z rozbitych pojem ników średniościennych (o gru­

bości ścian 0,9-0,95 cm), obtaczanych na kole garncarskim i - ja k się w ydaje - zostały

ulepione z gliny z dom ieszką m ineralną (piasek o w ielkości granulatu 0,5-1 m m) i roz­

tartego grafitu. Finalnie uzyskano więc różne odcienie „m etalicznej” powierzchni

ścianek (tzn. 10YR 4/1 - ciem noszary i 10YR 5/1 - szary). Powierzchnie ścianek

zewnętrznych i w ewnętrznych staranie w ygładzono, jednak na jednej skorupie zacho­

wały się dookolne żłobki (cienkie i płytkie - ryc. 3: 18).

Masywny kawałek (o grubości ścianki 1,45-1,5 cm), znaleziony na hałdzie z wykopu

XXI, zdobiony jest płytkimi, szerokimi liniami falistymi, z w arstw ą spieku (brązowa

„angoba” na ściance zewnętrznej - odcień blado- i ciem noczerwony 2.5YR 4/2, 3/2 -

ryc. 3: 10), przypomina ceramikę grafitow ą z wykopu V.

Osobnym znaleziskiem jest przęślik z dom ieszką roztartego grafitu (wykop V, w ar­

stwa VIII; nr inw. 481/99). Okaz dwustożkowaty, z dookolnymi liniami rytymi na po­

wierzchni (ryc. 3: 20), zarejestrowano w warstwie niwelacyjnej (słabogliniasty piasek

rzeczny, o odcieniu 10YR 7/3, 7/4), w którą wkopano palatium (na tym odcinku zacho­

wał się tylko negatyw fundamentu). Wydaje się, że przęślik zalegał we wnętrzu założenia

pałacowego. Warto zaznaczyć, że pod względem kształtu i wykończenia nie różni się on

od glinianych wyrobów tego typu z X I-X III w .11

N a obecnym etapie badań dysponujemy więc co najmniej dwiema grupami wyrobów

grafitowych, o zróżnicowanej recepturze masy ceramicznej (zastosowanie roztartego gra­

fitu lub domieszki w postaci łusek) i przeznaczeniu (grubość ścianek). O wielkości,

kształtach i funkcji analizowanych naczyń trudno cokolwiek powiedzieć (może były to de­

likatne pojemniki o profilu esowatym, o standardowej pojemności 2-3 1 i duże naczynia

donicowato-beczkowato-wiadrowate, mieszczące > 5 l)12. Przyjmując ustalenia J. Lodow-

skiego i M. Parczewskiego mówi się o starszej (IX -X w.) i XII-X III-w iecznej ceram ice13.

Biorąc pod uwagę recepturę masy ceramicznej i kontekst kulturowy, za najstarsze nale­

żałoby uznać ułamki z wykopu XXI, natomiast pozostałe - grubościenne z „archaicz­

nym” motywem zdobniczym - ostrożnie zaliczamy do znalezisk z drugiej fazy, choć

m ogą być młodsze (pochodzą z przemieszanych poziomów budowlanych - tab. 1 ,2 )' .

11 N i e s i o ł o w s k a , P e r z y ń s k a , Ż a k 1960, s. 157, ryc. 80: 9; D y r a a c z e w s k i 1961, s. 164, tabi, XVII: 2; M a 1 i n o w s k a 1961, s. 28, ryc. 1 7 : 1 6 ; H e n s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a , Ł o s i ń s k a 1995, s. 218, 219, ryc. 128: 3, 5; K ó ć k a - K r e n z , S i k o r s k i 1995, ryc. 5: 3; B r z o s t o w i c z 2002, ryc. 38: 3.

12 K a ź m i e r c z y k 1970, s. 3 0 8 -3 1 0 ; L o d o w s k i 1979, s. 9 7 -103. 13 L o d o w s k i 1979, s. 9 5 -9 7 ; P a r c z e w s k i 1982, s. 67, 68.

270

Am

5iv

Ryc. 3. Poznań-O strów Tumski, stan. 9/10. W ybór fragm entów ceramiki z w ykopu XXI, warstw a Xa i XI (kultura łużycka? - 1; w czesnośredniow ieczna GT III - 2 -8 , 12-14, 16, 17 i grafitow a - 15, 18; w czesno-/późno- średniow ieczna G T III/IV - 19) i niektórych znalezisk w ydzielonych (okucie brązow e - 9, paciorek burszty­ nowy - 11 ) oraz z hałdy (grafitow a - 10). Przęślik z dom ieszką grafitu z w ykopu V (w arstw a V illa). O bja­ śnienia: 1 - ceram ika grafitow a; 2 - stalow oszara (G T III/IV i G T IV); 3 - obtaczana; 4 - podtaczana (GT III/IV); 5 - toczona (G T IV); 6 - c e g la s ta z p o le w ą (G T lV );7 - kam ionka(rys. J. Rum iniecka, J. W enzel) Fig. 3. Poznań-O strów Tum ski, site 9/10. Selection o f pottery from trench XXI, layer X a and XI (Lusatian? - 1; M edieval GT III - 2 -8 , 12-14, 16, 17 and graphite - 15, 18; Early/L ate m edieval G T III/IV - 19) and som e selected finds (a bronze forge - 9, an am ber beat - 11) and from a heap (graphite pottery - 10). A spindle w horl w ith graphite tem per from trench V (layer V illa). Legend: 1 - graphite pottery; 2 - steel-grey pottery (G T III/IV and GT IV); 3 - com pletely coated on the potter’s w heel; 4 - partly coated (GT III/IV); 5 - turned on the p o tter’s w heel (G T IV); 6 - brick-red with glaze (G T IV); 7 - stonew are

9iii/iv

12iv

U iv

■w_0

16

17«

Ryc. 4. Poznań-Ostrów Tumski, stan. 9/10. W ybór fragm entów ceram iki wczesnośredniow iecznej (GT 111 - 1, 3 -6 ; krążek/przęślik grafitow y - 18), w czesno-/późnośredniow iecznej (G T II1/IV - 2, 7 -1 0 ) i późno-śred- niow ieczno-now ożytnej (GT IV - 11, 12, 14; kam ionka 13, 17) i niektórych znalezisk w ydzielonych (hak

żelazny - 15, kulka z gliny - 16) z w ykopu VI, w arstw y Va (rys. J. Rum iniecka, J. W enzel) Fig. 4. Poznań-O strów Tum ski, site 9/10. Selection o f M edieval (G T III - 1, 3 -6 ; a disc/graphite spindle w horl - 18), Early/L ate M edieval (G T III/IV - 2, 7 -1 0 ) and Late M edieval/m odern pottery (G T IV - 11, 12, 14; stonew are - 13, 17) along w ith som e selected finds (an iron hook - 15, a clay ball - 16) from

272

187

1981V

Ryc. 5. P o zn ań O stró w T um ski, stan. 9/10. W ybór fragm entów ceram iki w czesnośredniow iecznej (G T III -- 1, 3, 4, 6 --1 0 ; g rafito w a -- 2, 5) i późno --śred n io w ieczn o --n o w o ży tn ej (G T III/IV -- 11, 1 3 ; G T I V -- 12,

14-19; kam ionka - 20) z w ykopu V, w arstw y VI (rys. J. Rum iniecka, J. W enzel)

Fig. 5. P oznań-O strów Tum ski, site 9/10. Selection o fE a rly M edieval (G T III - 1 ,3 ,4 ,6 - 1 0 ; graphite - 2 ,5 ) and L ate M edieval/m odern pottery (G T III/IV - 1 1 ,1 3 ;G T IV - 1 2 ,1 4 -1 9 ; stonew are - 20) from trench V,

Wątpliwości dotyczą również przęślików z przemieszanych warstw lub złoża wtórnego

(podobne receptury masy ceramicznej).

Zbiór z grodu książęcego, na tle podobnych znalezisk w W ielkopolsce, zasadniczo

nie odbiega liczebnie od tutejszej średniej (1 -8 fragm entów )15.

DA TO W A N IE

Częściowo zakłócona stratygrafia (wynik wielu akcji budowlanych i prac instalacyj­

nych przy kościele NMP) i - w konsekwencji - splot różnych czynników podepozy-

cyjnych (przemieszczenia mobiliów), to powody, które zmusiły nas do datowania znale­

zisk grafitowych na podstawie analizy ceramiki (tj. zbioru ponad 950 fragm entów -

tab. 1). Ustalona struktura technostylistyczna poszczególnych GT ceramiki średnio-

wieczno-nowożytnej (tab. I ) 16 w obrębie warstw, w których zarejestrowano fragmenty

grafitowe (i przęśliki) wraz z towarzyszącymi im znaleziskam i wydzielonym i (tab. 2 )17

pozwala przypuszczać, że:

— w w ykopie XXI wyroby grafitowe zalegały ju ż na poziom ie od pierwszej połowy

X -X I w. (ryc. 3, tab. 1, 2 )18,

— w wykopie VI (złoże wtórne) w kontekście X I-X V I/X V II w. (ryc. 4, tab. 1 ,2 )19,

— w wykopie V (złoże wtórne) z materiałem z X -X V w. (ryc. 5, tab. 1, 2)20.

Zdobiony przęślik dwustożkowaty (ryc. 3: 20) wydobyto z w arstwy niwelacyjnej

przy zespole pałacowo-sakralnym, datowanej na X -X I w.

W N IO SK I

Fragmenty ceramiki naczyniowej (i przęśliki)21 są zapewne „im portem ” z Południa:

albo przywiezionym przez budowniczych pałacu, albo przez sfery dworskie

(niekoniecz-15 F i l i p o w i a k 1953, s. 346; Z a m e l s k a 1998, s. 35.

16 H i l c z e r ó w n a 1967; L e p ó w n a 1968; D z i e d u s z y c k i 1982; Ł o s i ń s k i , R o g o s z 1986; B u k o 1990; K a j z e r 1990, s. 11; S i k o r s k i 1995, s. 9 8 -1 1 ; P o l i ń s k i 1996, s. 14-17; G ł o s e k 1998, s. 36, 37; N i e g o d a 1999; S i k o r s k i 2003.

17 W w ykopie V i VI zarejestrow ano m łodsze „im porty” : stalow oszare garnki z otw orem w kształcie liścia koniczyny ( S i k o r s k i 2002, s. 153) - ryc. 5: 19 i kam ionkę z Siegburga? — ryc. 4: 13, 17.

l8N i e s i o ł o w s k a , P e r z y ń s k a , Ż a k 1960, s. 7 7 -8 0 , ryc. 11, 12; P a ł u b i c k a 1975, s. 4 8 -5 0 ; H e n ­ s e 1, H i l c z e r - K u r n a t o w s k a 1980, s. 3 4 8 -3 5 0 , ryc. 189; H e n s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a , Ł o s i ń ­ s k a 1995, s. 315, 3 2 1 ,3 2 2 ,4 4 2 -4 4 4 , 315; Z a m e l s k a 1995, s. 41, 42, ryc. 8: 1 , 2 , 4 , 6, 12: 1-5; W y r w i ń - s k a 2002, s. 183-185.

' ^ P a ł u b i c k a 1975, s. 119-125, tabi. XL VI, X LV II; S z a m a ł e k , D u d z i a k - J a n k o w i a k o w a , K a ­ r o l c z a k 1979, s. 113,177, ryc. 3 6 :3 ,3 9 :1 ; H e n s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a , Ł o s i ń s k a 1995, s. 329-330. 2(1 N i e s i o ł o w s k a , P e r z y ń s k a , Ż a k 1960, s 150, ryc. 75; H e n s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a 1980, 3 4 8 -3 5 0 ,ryc. 189: 9, 14; H e n s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a , Ł o s i ń s k a 1995, s . 9 8 ,1 9 2 ,2 4 8 -2 5 0 , 2 9 0 -2 9 3 , ryc. 64: 8, 9, 151: 4, 7, 175: 5, 6, tabi. VI: 1, VII: 1.

T a b e l a 1 P oznań-O strów Tum ski, stan 9/10. Struktura technostylistyczna fragm entów naczyń z w arstw , w których zarejestrow ano ułam ki ceram iki grafitow ej

Poznań-O strów Tum ski, site 9/10. Technological and stylistic structure o f pottery sherds from layers w ith graphite pottery

Lp. C eram ika

w c zesn o śred n io w ieczn a C eram ik a pó źn o śred n io w ieczn a / n o w o ży tn a C eram ika n o w o ży tna R azem G T II/III G T III G ru p a A G ru p a B G ru p a C G ru p a C 1 G ru pa D G ru p a E Gru ja G U w agi 955 + 6 grafit.

d b w z d b w z d b w P z d b w u P z d b w u P z d b w u P z d b w z d b w u z d b w z 1 - 3 - - 8 124 13 84 3 38 3 1 12 4 89 8 4 1 19 1 62 8 - 1 14 - 2 - - 1 3 - 3 - 1 - 2 1 - 3 1 1 - 2 W : V, w -w a VI 382 + 2 grafit. 2 - 2 - - 12 145 11 44 1 32 8 - 7 4 158 27 3 - 32 - 70 11 - - 9 - 18 2 - - 2 - 4 - 1 2 8 3 2 15 1 3 - 4 W : VI, w -w a V a 527 + 1 grafit, k rąż e k / p rzęślik 3 - 3 2 - - 19 2 11 - 1 1 1 1 1 1 1 W : X X I, w -w a Xa 2 9 + 1 grafit. 4 5 1 12 5 W : X X I, w -w a XI 1 7 + 1 grafit. 5 W :X X I z hałdy 1 grafit. Objaśnienia:

GT II/III - GT III (por. S i k o r s k i 1995; 2003); Grupa A - G (por. G ł o s e k 1998);

d - dna; b - brzuśce; w - wylewy; u - ucha; p - pokrywki; z - fragmenty zdobione; W - wykop, w-wa - warstwa

27

4

T a b e l a 2 P oznań-O strów Tum ski, stan. 9/10. Z estaw ienie znalezisk ruchom ych z warstw ,

z których w ydobyto fragm enty ceram iki grafitow ej

Poznań-O strów Tum ski, site 9/10. A rtifacts from layers w ith graphite pottery

Wykop V Wykop VI Wykop XXI

W arstw a VI Liczba W arstw a Va Liczba W arstw a X a L iczba 1. G w óźdź żelazny 8 1. Sprzączka do pasa 1 1. Paciorek bursztynow y 1 2. Przedm iot żelazny 4 2. Fragm ent naczynia 2. Fragm enty

3. Hak żelazny 3 kam ionkow ego 3 przedm iotów 4

4. O kładzina grzebienia 2 3. Fragm ent żelaza 1 żelaznych

4. D etal 3. Z apraw a gipsow a 3

architektoniczny 2 5. Fragm ent okucia

(brąz) 2 _{W arstw a XI Liczba}

6. P rzedm iot żelazny 2 _{1. Przedm iot żelazny 1} 7. Blaszka srebrna 1

8. K ulka gliniana 1 9. B laszka ołow iana 1 10. B laszka brązow a 2 11. Przęślik grafitow y 1 12. H ak żelazny 1 13. Fragm ent haka

żelaznego 2

nie w formie ceramiki luksusowej)22, albo stanowiły ekwipunek w ojów Brzetysława

(wykop XXI)23. Równie dobrze mogły być jednak wykorzystywane w pobliskiej pracow ­

ni złotniczej (ślady kontaktu z ogniem) albo w gospodarstwie domowym (ochronna

„powłoka gliniana” na zewnętrznej ściance naczynia - ryc. 3: 10; 5: 2)24 czy warsztacie

tkackim. Każda z hipotez jest wysoce prawdopodobna, jako że gród poznański, nie tylko

dla ceramicznych i pozaceram icznych zespołów zabytków, stawiany je st w rzędzie naj­

wcześniejszych i najznam ienitszych rezydencji w czesnopiastow skich25. Przy kam ien­

nym zespole pałacowo-sakralnym, „m usiały” pojawić się „obce” wyroby gliniane, które

wśród innych znalezisk tego typu w yznaczają kolejny punkt na mapie znalezisk X -X III-

-wiecznej ceramiki grafitowej w W ielkopolsce26, tym bardziej że pojedynczy ułamek

wczesnośredniowiecznej ceramiki grafitowej znany jest tylko z lewobrzeżnej osady Po-

znań-Szeląg27. Rozmieszczenie znalezisk naczyń grafitowych w Polsce wyznacza po­

niekąd zasięg i kierunek jednego z hipotetycznych szlaków lądowo-rzecznych między

innymi z Moraw - przez W rocław - do Poznania28. Przypuszczalnie tędy przenikały

22 L e p ó w n a 1968, s. 128. 23 K a ź m i e r c z y k 1970, s. 316. 24 K a ź m i e r c z y k 1970, s. 3 0 7 ,3 1 3 .

25 G ó r e c k i 2001, s. 149-162; K ó ć k a - K r e n z 2001; 2002; K u r n a t o w s k a 2001.

"6 Por. F i 1 i p o w i a k 1953, s. 346; K o l e n d o 1998; Z a m e l s k a 1998; w ykaz należy uzupełnić o: G łuchow o, gm. K om orniki, stan. 1 - osada (badania T. S korupki) i Poznań O strów T um ski, stan. 9/10 - gród.

27H e n s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a 1980, s. 218.

276

do W ielkopolski (handel, chrystianizacja lub kontakty wojenne) niektóre artykuły cera­

m iczne, ozdoby i broń. Inspirowały one lokalnych wytwórców do tego stopnia, że w koń­

cu podejm owano próby miejscowej produkcji według „obcych” wzorów29. W przypadku

w yrobów grafitowych podstaw ow ą barierą był oczywiście brak surowca, choć „skorupy

[z naczyń grafitow ych - autorzy] luźno występujące w nawarstwieniach kulturowych

należy widzieć jako ułam ki naczyń kosztownych, skrzętnie zbieranych w celu wtórnego

przerobu”30 lub też jako stłuczkę w ykorzystyw aną zupełnie inaczej (ryc. 4: 18). Trudno

przecenić znaczenie im pulsów południow ych w X -X III w., tym bardziej że w świetle

ostatnich badań na grodach centralnych i ich bezpośrednim zapleczu elementy te odnoto­

wywane są coraz częściej31.

B IB L IO G R A F IA

B r z o s t o w i c z M.

2002 B ruszczew ski zesp ó ł osadniczy w e wczesnym średniow ieczu [Sum.: Settlem ent Com plex in

B ruszczew o in the Early M iddle A ges], Poznań. B u k o A.

1990 Ceram ika wczesnopolska. W prowadzenie do badań [Sum. : Introduction into research o f the early

m edieval P olish pottery], W roclaw. D o s t a ł B.

1995 K p o cá tkü m slovanské tuhové keram iky na M orave [Zus.: Zu den A nfángen der Slaw ischen Gra-

phittonkeram ik in M ahren], „Sbornik Praci Filozofické Fakulty Brnenské U niverzity” , R. X LIII, E 39, s. 4 3 -6 7 .

D y m a c z e w s k i A.

1961 Badania w ykopaliskow e w ogrodzie p r z y ul. W ieżow ej 2 - 4 w Poznaniu w latach 1939, 1 950- 1953 [Rés.: Les investigations dans la partie m eridionale de L ’ile de la C athédrale à Poznań,

2/4 rue W ieżow a], (w :) Poznań w e w czesnym średniow ieczu (red. W. H ensel), t. III, W rocław - W arszaw a, s. 139-230.

D z i e d u s z y c k i W.

1982 W czesnośredniow ieczna ceram ika kruszw icka w okresie o d 2 p o ło w y X w. do p o ło w y X IV w.

[Sum.: The early-urban K ruszw ica ceram ics from the second h a lf o f the 10th to the m id -1 4 th cen­ turies], W roclaw - W arszaw a - K raków - G dańsk - Łódź.

F i l i p o w i a k W.

1953 P óźnolateńskie naczynie gra fito w e z J a n u szk o w a w pow . inowrocław skim [Rés.: Un vase graphi-

teux de la période de L a Tene III de Januszkow o, distr. d ’inow roclaw ], „Przegląd A rcheologicz­ ny” t. IX, s. 3 4 1-347.

2002 Wolin, (w :) U źró d eł P olski do roku 1038 (red. M. D erw ich, A. Żurek), W arszaw a - W roclaw,

s. 142-143. G ł o s e k M.

1998 D w ó r m urow any w B ąkow ej G órze [Zusam m enfassung], Łódź.

29K ó ć k a - K r e n z 1993, s. 1 5 1-157, 168; G ó r e c k i 2001, s. 126-149; R z e ź n i k 2002. 30 K a ź m i e r c z y k 1970, s. 311.

3lN i e s i o l o w s k a, P e r z y ń s k a , Ż a k 1960, s. 103, tabi. IV, 7 ; R a u h u t o w a 1976, s. 127, 128; H e n ­ s e l , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a 1980, s. 2 3 8 -2 4 0 (w yposażeniegrobu); K o ś c i ń s k i 1995, s. 178; G ó r e c ­ k i 2001, s. 114 i n.

2001 G ród na O strow ie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodow ych p ierw szej m onarchii p ia ­ stow skiej [Zus.: D ie B urg a u f O strów Lednicki a u f dem hintergrund der ausgew ahlten Burgzen-

tren der ersten Piastenm onarchie], Poznań. H e n s e l W.

1987 Słow iańszczyzna w czesnośredniow ieczna. Zarys kultury m aterialnej, W arszaw a.

H e n s e l W. , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a Z.

1980 Studia i m ateriały do osadnictw a W ielkopolski w czesnohistorycznej, t. V, W rocław - W arszaw a

- Kraków - Gdańsk.

H e n s e l W. , H i l c z e r - K u r n a t o w s k a Z., Ł o s i ń s k a A.

1995 Studia i m ateriały do osadnictw a W ielkopolski wczesnohistorycznej, t. V II, Poznań - Toruń.

H i l c z e r ó w n a Z.

1967 D orzecze górnej i środkowej Obry o d VI do początków X I wieku, W rocław - W arszaw a - Kraków.

I w a n i c k a - P i n k o s z B., W y r w i ń s k a E.

2000 Ratow nicze badania archeologiczne na w czesnośredniow iecznym grodzisku w Dąbczu, stan. 1, gm. Rydzyna, byle woj. leszczyńskie [Zus.: Die R ettungsgrabungen im frühm ittelalterlichen

Burgw all in D ąbcze, Fst. 1, gem . R ydzyna, ehem alige woj. L eszno], „W ielkopolskie S praw ozda­ nia A rcheologiczne” t. V , s. 7 3 -8 4 .

K a j z e r L.

1990 Zam ek w Raciążku [Zus.: D as Schloss in Raciążek in K ujaw y], Łódź.

K a ź m i e r c z y k J.

1966 W rocław lew obrzeżny we wczesnym średniow ieczu [Rés.: La rive gauche de W rocław au H aut

M oyen A ge], cz. I, W rocław - W arszaw a - Kraków .

1970 W rocław lew obrzeżny w e wczesnym średniow ieczu [Rés.: La rive gauche de W rocław au H aut

M oyen A ge], cz. II, W rocław - W arszaw a - Kraków . K i e r s n o w s k a T.

1986 C zersk w X II! i X IV wieku. O środek w ładzy książęcej na południow ym M azow szu, W arszaw a.

K o l e n d a J.

1998 F orschungsproblem e bei d er frü h m ittela lterlic h en G raphitkeram ik in Schlesien, (in:) Friih- m ittelalterliche G raphittonkeram ik in M itteleuropa. N aturw issenschaftliche Keram ikuntersu- chungen (red. L. Polaćek), Internationale Tagungen in M ikulćice, Bd. IV, Brno, s. 2 1 -3 1 .

K o s t r z e w s k i J.

1948 Czy ceram ika przedhistoryczna była przedm iotem handlu?, „Przegląd A rcheologiczny” t. V III,

s. 1-5. K o ś c i ń s k i B.

1995 Osada w R acocie (stanow iska 18 i 25) gm ina Kościan, woj. leszczyńskie [Zus.: Friihm it-

telalterliche Siedlung in Racot (Fst. 18 und 25), G em einde K ościan, W oiw odschaft Leszno], (w:) Z badań n a d osadnictw em w czesnośredniow iecznym W ielkopolski p o łu d n io w ej (red. Z. K urna­ tow ska), Poznań, s. 83-258.

K ó ć k a - K r e n z H.

1993 B iżuteria północno-zachodnio-słow iańska w e wczesnym średniow ieczu [Sum .: T he N orth-w e-

stem Slavonic jew ellery in the early M iddle A ges], Poznań.

2001 Z espół pałacow o-sakralny w gro d zie poznańskim [Abst.: The palace and church com plex in Po­

znań-O strów Tum ski], (w :) Polska na p rzeło m ie I i II tysiąclecia. M ateriały z Sesji Stow arzysze­

nia H istoryków Sztuki, Poznań, listopad 2000 (red. S. Skibiński), Poznań, s. 2 8 7 -2 9 6 .

2002 Poznań w dobie Zjazdu G nieźnieńskiego w św ietle najnow szych odkryć archeologicznych [Zus. :

Poznań zur Zeit des A kten von G niezno im L ichte der neuesten archaologischen E ntdeckungen], (w :) Trakt cesarski Iław a - G niezno - M agdeburg (red. W. D zieduszycki, M. Przybył), Poznań, s. 103-119.

278

K ó ć k a - K r e n z H. , S i k o r s k i A.

1995 W yniki badań średniow iecznego zespołu osadniczego w Górze, gm. Pobiedziska, woj. p o zn a ń ­ sk ie stan. 1, w 1993 i 1994 r. [Zus.: E rgebnisse der A usgrabungen in einem m ittelalterlichen Sie-

dlungskom plex in G óra, Gem. Pobiedziska, W oi. Poznań (Fst. 1) im Jahre 1993 und 1994], „W ielkopolskie Spraw ozdania A rcheologiczne” t. III, s. 9 3 -106.

K u k l i ń s k i A.

2000 B adania wczesnośredniow iecznego walu obronnego w rejonie I X n a Wawelu w K rakow ie [Sum . :

Investigation o f the early m edieval defensive ram part in region IX at W awel in Cracow ], (w:)

O sadnictw o i architektura ziem p o lskim w dobie Z jazdu G nieźnieńskiego (red. A. Buko

i Z. Św iechow ski), W arszaw a, s. 2 9 3-304. K u r n a t o w s k a Z.

2 0 0 1 Tw orzenie się pa ń stw a gnieźnieńskiego w kontekście europejskim [Abst. : The form ation o f the

G n iezn o -state in the E uropean contex], (w :) P olska na p rzeło m ie I i II tysiąclecia. M ateriały

z Sesji Stow arzyszenia H istoryków Sztuki, Poznań, listopad 2000 (red. S. Skibiński), Poznań,

s. 8 9 -102. L e p ó w n a B.

1968 G arncarstw o g dańskie w X -X I1 I w ieku [Sum.: The pottery o f G dańsk in the 10th- 1 3 th centuries],

(w :) G dańsk w czesnośredniow ieczny (red. J. K am ińska), t. VII, Gdańsk. L o d o w s k i J.

1966 U wagi o w czesnośredniow iecznej ceram ice g rafitow ej z terenu Śląska [Sum.: A nnotations on

early m ediaeval graphite ceram ics o f Silesia], „Silesia A ntiqua” t. VIII, s. 110-132. 1979 Zagadnienie w czesnośredniow iecznej ceram iki g rafitow ej w P olsce w św ietle m ateriałów

z O pola-O strów ka, (w :) K ształtow anie się kultury w czesnopolskiej na O polszczyźnie, Opole,

s. 9 2 -1 0 3 . Ł o s i ń s k i W. , R o g o s z R.

1986 Próba perio d yza cji ceram iki w czesnośredniow iecznej ze Szczecina, (w :) P roblem y chronologii ceram iki w czesnośredniow iecznej na P om orzu Zachodnim , W arszaw a, s. 51-61.

M a l i n o w s k a M.

1961 Badania na stanow isku O strów Tum ski 17 w P oznaniu w latach 1953-1954 [Rés.: A percu gene­

ral résultats obtenus au cours des cam p ag n esd e fo u illesd e 1953 et 1954 à Poznań, 17, rue Ostrów Tum ski], (w :) Poznań w e w czesnym średniow ieczu (red. W. H ensel), t. III, W roclaw -W arszaw a, s. 7 -9 5 .

M o g i e 1 n i c k a - U r b a n M.

1984 W arsztat caram iczny w kulturze łużyckiej [Zus.: D ie K eram ische W erkstatt in der Lausitzer K ul­

tur], W roclaw - W arszaw a - K raków - G dańsk - Łódź. M o ź d z i o c h S.

2002 Castrum m unitissim um Bytom. Lokalny ośrodek w ładzy w p a ń stw ie w czesnopiastow skim , W ar­

szawa. M u n s e l l

1973 M unsell S o il C olor Charts, Baltim ore.

N i e g o d a J.

1999 N aczynia ceram iczne, (w :)Z e studiów n a d życiem codziennym w średniow iecznym mieście. P ar­ cele p r z y ulicy W ięziennej 1 0 -1 1 w e W rocław iu (red. C. B usko i J. Piekalski), W rocław , s. 1 57-

-1 8 2 .

N i e s i o ł o w s k a A. , P e r z y ń s k a M ., Ż a k J.

1960 B adania na p o se sji O strów Tum ski 13 w latach 1950-1953 [Rés.: Les recherches archéologiques

dans l’im m euble de la rue O strów Tum ski 13 en 1950-1953], s. 6 7 -219. P a l u b i c k a A.

1975 Grodzisko w klęsłe [Zus.: N iederungsburg in Bnin, K reis. Śrem ], (w :) M ateriały do studiów nad osadnictw em bnińskim . G rodzisko w klęsłe (red. J. Żak), Poznań, s. 9-1 8 4 .

P a r c z e w s k i M.

1982 P łaskow yż G lubczycki we wczesnym średniow ieczu [Zus.: Die G łubczycer H ochenbene im Frtih-

m ittelalter], W arszaw a - Kraków. P i e k a l s k i J.

1991 W rocław średniowieczny. Studium kom pleksu osadniczego na O łbinie w VII—X III w. [Sum.: M e­

dieval W rocław. Study o f the settlem ent com plex at Ołbin in the V II—X III centuries], W roclaw. P o l i ń s k i D.

1996 P rzem iany w wytw órczości garncarskiej ziem i ch ełm ińskiej u schyłku w czesnego i na początku późnego średniow iecza [Sum.: C hanges in pottery production in the Chełm no land at the end o f

the early m iddle ages at the beginning o f the late m iddle ages], Toruń. R a d w a ń s k i K.

1968 W czesnośredniowieczna ceram ika krakow ska i zagadnienie j e j chronologii [Rés.: C eram ique

cracovienne de Haut M oyen A ge problem e de la chronologie], „M ateriały A rcheologiczne”, t. IX, s. 5-71.

R a u h u t o w a J.

1976 Czersk we wczesnym średniow ieczu [Zus.: C zersk im friihen M ittelalter (V II—XIII Jh.)], W roc­

ław - W arszaw a - K raków - G dańsk. R z e ż n i k P.

1999 Lokalne i ponadregionalne akcenty przem ian ceram iki w X lll-w ie c zn y m Wrocławiu [Sum.: Local

and over-regional transform ations reflected in the results o f investigations o f the thirteenth-cen­ tury pottery from W roclaw ], (w :) M ediaevalia Archaeologica (red. M. Jeżek, J. K lápste), Praha, s. 125-136.

2002 Ślad oddziaływań garncarstwa morawskiego na ceramikę średniowiecznego Śląska u progu i w cza­ sie lokacyjnych przemian osadniczych, (w:) Civitas & villa. M iasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej (red. C. Busko, J. K lápste, L. Leciejewicz, S. Moździoch), Wroclaw - Praha, s. 438^ł46.

S i k o r s k i A.

1995 Ceram ika naczyniow a z Łekna, stanow isko n r 3 (w ykopy V IIIi IX) [Sum.: Pottery from Łekno,

stand 3 (Excavation VIII and IX )], (w :) Studia i m ateriały do dziejów P ałuk (red. A. M. W yrwa), t. II, Poznań, s. 9 5 -120.

2002 Ceram ika naczyniow a z czternastow iecznego obiektu produkcyjnego w B ierzw niku, „Zeszyty

Bierzw nickie” nr 4, s. 151-166.

2003 Łekno, pow . Wągrowiec, woj. wielkopolskie, stan. 19. W yniki badań n a d ceram iką średnio­ wieczną i now ożytną [Sum.: Ł ekno, W ągrow iec province, W ielkopolska voivodeship, site Ł 19.

Results o f m ediaeval and m odern pottery analysis], (w :) Studia i m ateriały do dziejów P ałuk (red. A.M . W yrw a), t. IV, Poznań, s. 6 7 -123.

S t a n a Ć.

1998 D ie jriihm ittelalterliche G raphittonkeram ik in M ittelm ahren, (in:) F riihm ittelalterliche Graphit- tonkeram ik in M itteleuropa. N aturw issenschaftliche K eram ikuntersuchungen (ed. L. Polácek),

Internationale Tagungen in M ikulèice, Bd. IV, Brno, s. 87-125. S z a m a ł e k K., D u d z i a k - J a n k o w i a k o w a J., K a r o l c z a k Z.

1979 O sadnictwo podgrodzia bnińskiego [Zus.: Besiedlung der V orburg in Bnin], (w :) M ateriały do studiów n a d osadnictw em bnińskim . Podgrodzie (red. J. Żak), W arszaw a - Poznań, s. 5-263.

W a c h o w s k i K.

1992 W czesnośredniowieczne cm entarzysko szkieletow e [Zus.: D as friihm ittelalterliche K orpergra-

berfeld in Stary Zam ek], (w :) K. W achow ski, G. D om ański, W czesnopołskie cm entarzysko

w Starym Zam ku (red. A. G alos), W rocław , s. 7 -9 9

W y r w i ń s k a E.

2002 G ród w Czerw onej Wsi p o d K rzyw iniem , ja k o je d e n z p u n któ w na trasie p ielg rzym ki cesarza

[Zus.: D er B urgw all in C zerw ona W ieś, G de. K rzyw iń], (w :) Trakt cesa rski Iław a - G niezno -

280

Z a m e l s k a K.

1995 G rodzisko w Poniecu (stanow isko 1), woj. leszczyńskie [Zus.: Burgw all in Poniec (Fundstelle 1),

W oiw odschaft Leszno], (w :) Z badań n a d osadnictw em wczesnośredniowiecznym W ielkopolski

P ołudniow ej (red. Z. K urnatow ska), Poznań, s. 9 -8 2 .

1998 G raphitkeram ik in Polen - C hronologie und Verbreitung, (in:) Friihm ittelalterliche Graphit- tonkeram ik in M itteleuropa. N aturw issenschaftliche Keram ikuntersuchungen (ed. L. Polaćek),

Internationale Tagungen in M ikulćice, Bd. IV, Brno, s. 33 -3 6 .

G R A P H IT E P O T T E R Y F R O M O S T R Ó W T U M S K I IN P O Z N A Ń

S u m m a r y

G raphite pottery has been docum ented from the N eolithic to m odern tim es. Considering deposits o f this distinctive raw m aterial, goods w ith graphite tem per (in addition to sand and gravel) are com m only treated as southern ‘im ports’, albeit there are som e indications o f their local production.

In Poland, fragm ents o f m edieval pottery and spindle w horls with 'g rap h ite' have been found in Silesia (the m ost com m on). M ałopolska, W ielkopolska and to lim ited degree in K ujavia, M azovia, and W estern Pomerania regions. T hese goods appears as early as the 9th and 10lh centuries and becom e quite num erous in the 12th and

13th centuries.

A discovery at O strów Tum ski in Poznań (fig. 1 ) is to be regarded as unusual for three reasons: ( 1 ) these are the first graphite goods in the stronghold (m oreover, they com e from its princely part), (2) they have been dis­ covered at the foundations o f the M ieszko 1 palatium , next to rem ains o f a goldsm ith’s w orkshop, (3) relatively straightforw ard stratigraphy, despite later destruction caused by num erous construction phases o f the Sacred M ary Church, along w ith accom panied artifacts from the layers, m ake possible to date these finds to the period from the 10-11 to the 12th—13th centuries and regard them as ‘im ports’ from M oravia and Bohemia.

At present, we have discovered at least tw o categories o f graphite goods characterized by different receipt o f ceram ic substance (use o f grinding graphite or scales as tem per) and function (wall thickness). Size, shape and function o f the vessels are difficult to define. One could speculate they w ere fine w ares o f S-shaped profile and standard volum e o f 1-2 liters as w ell as large flow er-pot-, barrel-, or bucket-like vessels o f m ore than 5 li­ ters volum e. Both J. Lodow ski (1979) and M. Parczew ski (1982) classified this pottery into older (the 9th to 10th century) and younger (the 12th to 13th century). Taking into account a receipt o f ceram ic substance and cultural context, as the oldest fragm ents one can recognize these com e from trench XXI (fig. 3:10, 15, 18). Remaining fragm ents, in particular th ick -w alled sherds w ith ‘a rchaic’ decorative m otives, are to be probably dated to the second phase, albeit their younger date cannot be excluded (they com e from m ixed construction layers - fig. 4:18; 5:2, 5; tab. 1,2).

Particularly interesting is a disc w ith a hole m ade o f graphite sherd (fig. 4:18). This artifact has been discov­ ered in a G othic construction layer in SW corner o f the palace (trench VI; layer Va; No. 15/00). It w as m ade o f ca. 0 .8 -0 .9 cm thick near-bottom or body vessel fragm ent.

E qually im portant is a spindle w horl with grinding graphite as tem per (trench V, layer VIII; No. 481/99). This is a double cone-like artifact decorated by incised bands at the surface. It w as found in a leveling layer (lit­ tle clayish sand o f 10YR 7/3, 7/4 shade), into w hich the palatium foundations have been dug out. The spindle w horl w as arguably deposited w ithin the palace. It is w orth noting that its shape and finish rem inds other clay artifacts o f sim ilar type from the period from the 11th to 13th centuries.

Both pottery fragm ents and spindle w horls are probably ‘im ports’ from the south, brought to Ostrów Tum ski either by (1) builders o f the palace, (2 ) representati ves o f the local court (not necessarily imported in the form o f luxurious pottery), or (3) by the B rzetyslaw soldiers (trench XXI). H ow ever, it is equally possible that these goods m ight have used in (1) a nearby g oldsm ith’s w orkshop (traces o f burning), (2) a household (protec­ tive ‘clay lay er’ on outer wall o f the vessel - fig. 3:10; 5:2), o r (3) a w eaver’s w orkshop. Each hypothesis is

equally possible as the Poznań stronghold belonged to the earliest and m ost em inent residences o f th e early Piasts.

A distribution o f graphite goods in Poland m arks out a hypothetical range and direction o f th e land-river route from M oravia through W roclaw to Poznań. It w as probably the route through w hich various pottery goods, adornm ents, and w eapons w ere brought into Poznań by trade, w arfare or christianisation. T hese im ports had inspired local m anufacturers to such a extent that in a long run they have begun a local production o f these goods according to these ‘a lien' standards. In case o f graphite goods, a m ajor lim itation w as clearly a lack o f raw m aterial. H ow ever, “ ...sherds [o f graphite vessels] from cultural layers have been perceived as fragm ents o f precious vessels and have been carefully collected for their re-use” (K aźm ierczyk 1970, p. 311) or collected in the form o f broken sherd assem blages to be later used elsew here (fig. 4:18). S outhern contacts in the period be­ tween the 10th and 13th century are hardly be overestim ated. It is additionally supported by an increasing num ­ ber o f these artifacts recorded during recent excavations o f various centrally located strongholds and their direct neighborhoods.