Kultura i Edukacja 2014, nr 1 (101) ISSN 1230-266X
WOLONTARIAT W RAMACH
ZJAZDU SOCJOLOGICZNEGO
A g n i e s z k a J e r a n
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
A n i t a B a s i ń s k a
Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu
CO Z TYM… WOLONTARIATEM?
Przegląd wątków z obrad grupy „Wolontariat:
nowe formy, nowe szanse, stare problemy”
w ramach XV Ogólnopolskiego Zjazdu
Socjologicznego PTS w Szczecinie
Komunikaty specjalne niniejszego numeru „Kultury i Edukacji” obejmują wy-stąpienia uczestników jednej z grup Zjazdu Socjologicznego i dedykowany jest wolontariatowi. Samo zjawisko, tak jak i naukowy nad nim zamysł zyskują w Pol-sce coraz większą popularność. Wpływ na to miały zapewne Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, Europejski Rok Wolontariatu 2011, ale i liczne duże imprezy kulturalne, sportowe, do obsługi których angażowani są wolonta-riusze. Istotne jest to, że możemy spotykać wiele form wolontariatu (długotrwały, krótkotrwały), realizowanych w różnych miejscach (w hospicjach, na stadionach, halach koncertowych, na ulicach itd.) oraz dla różnych organizacji (organizacji pozarządowych, partii politycznych, centrów wolontariatu, instytucji publicznych itd.). Co ważne, wolontariuszami są osoby w różnym wieku, charakteryzujące się różnym wykształceniem czy miejscem zamieszkania, pojawiają się pomysły wolon-tariatu rodzinnego, realizowanego wspólnie przez rodziców i ich dzieci. Biorąc pod uwagę zarówno charakterystykę wolontariatu, jak i wolontariuszy, można założyć
120 Agnieszka Jeran, Anita Basińska także różnorodność motywów i sposobów postrzegania tej aktywności, co znajduje odzwierciedlenie w bogactwie naukowego namysłu i stawianych pytań. Wolonta-riat zaczyna funkcjonować w nowych formach i odmianach, ale nie oznacza to wyczerpywania się i zanikania „klasycznych” jego form.
Poniżej przedstawimy sześć artykułów na temat wolontariatu i wolontariuszy będących pokłosiem referatów wygłoszonych na XV Ogólnopolskim Zjeździe So-cjologicznym (11–14 września 2013 roku w Szczecinie). Czyniąc zadość sprawoz-dawczości, należy wskazać, że obrady były podzielone na dwie części. Pierwsza część objęła sześć wystąpień, których autorzy zgłosili je do obrad grupy. Ich tema-tyka była zróżnicowana pod względem defi niowania wolontariatu, analizy typów wolontariatu i wolontariuszy, koncepcji i typologii motywacji wolontariuszy czy szkolenia wolontariuszy. Co należy podkreślić, były to przede wszystkim opra-cowania empiryczne, które opierały się na badaniach przeprowadzonych wśród wolontariuszy podejmujących tę aktywność w Polsce oraz w Niemczech i w Szwaj-carii. O wartości tych referatów świadczy fakt, że prezentowały wyniki badań nad różnymi wolontariatami (wolontariat hospicyjny, w partiach politycznych, akcyj-ny, społeczny). Pojawiło się w nich wiele wzajemnie przeplatających się wątków, ujawniając jednocześnie istniejące pomiędzy występującymi różnice w podejściach do zagadnienia. Szczegóły autorzy doprecyzowali i przedstawili w swoich artyku-łach, spośród wystąpień tylko jedno nie znalazło się wśród publikowanych w tym tomie. Przybliżając pokrótce ich tematykę, chcemy zachęcić do lektury i dyskusji z autorami. Agnieszka Bejma skupiła uwagę na kwestii zaangażowania wolonta-riuszy we wsparcie organizacji o charakterze politycznym – ruchów, komitetów i ugrupowań politycznych. Ich aktywność jest bardzo zróżnicowana, nasila się szczególnie w okresie kampanii wyborczych. To dobrowolne i świadome zaanga-żowanie w działalność polityczną konkretnego ugrupowania należałoby uznać za przejaw aktywności obywatelskiej, podobnie jak inne formy i obszary aktywności wolontariuszy.
Taki skrajnie odmienny obszar zaprezentowała i omówiła Agnieszka Szymań-ska, która opierała się w swoich analizach na wynikach badania zrealizowanego wśród wolontariuszy projektu „Polska Cyfrowa Równych Szans”, którego celem jest zmniejszanie wykluczenia cyfrowego osób po 50 roku życia w Polsce. Ponie-waż działania projektu opierają się na aktywności „Latarników” – wolontariuszy, których zadaniem było (po przeszkoleniu i przygotowaniu w ramach projektu) działanie w społeczności lokalnej i wprowadzanie (głównie przez szkolenia) osób z kategorii 50+ w „świat cyfrowych technologii”. Na podstawie badań zrealizowa-nych wśród aktywzrealizowa-nych w projekcie wolontariuszy (a pozostała ich z pierwotzrealizowa-nych 3000 tylko część) autorka przedstawiała prostą, lecz wymowną typologię
wolonta-121 Co z tym… wolontariatem? Przegląd wątków
riuszy profesjonalistów, dobrych samarytan i egoistów. Wątek motywacji i egoizmu, wstępnie już przywołany w wystąpieniu Agnieszki Bejmy, tu wybrzmiał z większą siłą i okazał się jednym z istotniejszych w toku obrad grupy (o czym dalej).
Łukasz Jackiewicz prezentował z kolei wyniki i wnioski z badań zrealizowa-nych wśród wolontariuszy objętych szkoleniami, które są postrzegane jako ele-ment zmniejszania kosztów partycypacji społecznej i aktywności obywatelskiej. W podłożu interpretacyjnym obecne jest przy tym sięgnięcie do normatywnej idei wolontariatu i przywołanie kontekstu zmniejszania nierówności społecznych. Część analityczna jest dedykowana weryfi kacji hipotezy o takim (wyrównującym) działaniu wolontariatu. W kolejnym wystąpieniu Marek Nowak prezentował wy-niki swoich analiz poziomu i zróżnicowania aktywności obywatelskiej, w tym wo-lontariackiej oraz innych cech społecznych, prowadząc swoją analizę z poziomu makrostrukturalnego, a nie – jak przedmówcy – odwołując się wyników badań wolontariuszy. Należy jednak zaznaczyć, że prezentacja, aczkolwiek interesująca, miała charakter wstępny i wśród obecnych w tym tomie tekstów nie uzyskała jesz-cze skrystalizowania w postaci artykułu.
Na poziom badania jednostek wrócono w obradach grupy wraz z wystąpieniem Michała Nowosielskiego, który postawił pytanie o angażowanie się polskich imi-grantów w działalność organizacji polonijnych i wskazywał z jednej strony – niski poziom tej aktywności, przynajmniej wśród objętej badaniem populacji polskich migrantów w Niemczech, z drugiej zaś – na ważkie jej uwarunkowania, związa-ne z cechami społeczno-demografi cznymi imigrantów, a przede wszystkim z ich wcześniejszą aktywnością obywatelską. Paulina Wiensak poruszanymi wątkami powróciła natomiast wprost do wolontariuszy, i to w ramach sektora aktywności wolontariackiej bardzo tradycyjnego w zakresie motywacji – omawiała bowiem motywacje wolontariuszy hospicyjnych, zarysowując jednocześnie historię ruchu hospicyjnego w Polsce i wypływające z niej wątki uzasadniania aktywności wo-lontariuszy.
W drugiej części obrad zostało postawione kilka pytań, które wywołały dysku-sję nad postrzeganiem i defi niowaniem wolontariatu w Polsce. W opinii uczestni-ków problematyka wolontariatu jest trudna, ponieważ brak dobrych, osadzonych w teoriach i trafnych ram poznawczych. Główny problem stanowi brak spójnej koncepcji teoretycznej wolontariatu, a defi nicja prawna nie ułatwia rozumienia tej aktywności. Ponadto w Polsce osoby robiące coś dla innych nie postrzegają tych działań w kategoriach wolontariatu (potwierdzają to również badania ogólnopol-skie CBOS i rezygnacja z defi nicji prawnej w badaniach GUS). Wprowadzono także rozróżnienie między aktywnością społeczną a obywatelską. Jeden z radykalnych głosów w dyskusji wiązał się z generalną krytyką idiografi cznego podejścia, którego
122 Agnieszka Jeran, Anita Basińska przykładem były wystąpienia. Jednak warto wskazać (niejako w obronie i wystą-pień i artykułów), że w odniesieniu do wolontariatu jako przedmiotu badań moż-na mówić w Polsce o fazie „zbierania faktów”, tj. deskrypcji, która – możmoż-na mieć nadzieję – przejdzie dopiero w fazę generowania teorii. Z pewnością nie teorią, ale próbą wskazania możliwości pewnego uporządkowania dyskusji o wolontariacie jest przedstawiona w postaci artykułu koncepcja pola zróżnicowań wolontariatu, odwołująca się do wskazywanych w literaturze różnic pomiędzy „nowym” a kla-sycznym wolontariatem (ze względów formalnych, jako wystąpienie organizatorów grupy nie mogła wybrzmieć w trakcie obrad).
Nieuchronna petryfi kacja związana z utrwaleniem wypowiedzi uczestników w formie artykułów nie pozwala na oddanie wzajemnej dynamiki wypowiedzi i dyskusji. Niemniej wątki obecne w wystąpieniach układają się w dwie główne wiązki. Po pierwsze, jest to kwestia relacji pomiędzy wolontariatem a aktywno-ścią obywatelską, które to relacje okazują się niezbyt klarowne. Z jednej strony wydaje się dosyć uzasadnione włączanie wolontariatu w pole szeroko rozumianej aktywności obywatelskiej, z drugiej zaś – przykład działalności na rzecz partii po-litycznych, która formalnoprawnie nie jest wolontariatem – wskazuje na istniejące rozbieżności. Niemniej w zaprezentowanych wystąpieniach autorzy raczej nie mieli wątpliwości, że wolontariat po prostu jest częścią aktywności obywatelskiej. Druga przewijająca się wiązka wątków dotyczyła motywacji wolontariuszy, a ściślej – py-tania o egoizm. Czy pobudki egoistyczne (pragmatyczne, instrumentalne) istnieją? Czy powinny być postrzegane jako niezgodne z ideą wolontariatu? Czy z punktu widzenia jego efektów (dla jednostki, dla grupy, dla społeczeństwa) pierwotna, nawet jeśli egoistyczna, motywacja wolontariusza ma znaczenie? Oczywiście nie-uchronnie pytania te prowadzą do kwestii chociażby intencjonalności (czy jest wolontariatem działanie, które spełnia kryteria defi nicyjne wolontariatu, ale przez podmiot działający nie jest defi niowane jako wolontariat?), wielomotywacyjności czy wprost odrzucenia istotności motywów na rzecz skupienia uwagi na skutkach działania. To raczej otwarte i wstępne pytania niż rozstrzygnięcia, ale być może bez ich uświadomienia nie będzie możliwe przejście od deskrypcji do teorii. Tematyka wolontariatu nie odbiega tu od innych problemów namysłu socjologicznego.
Dziękując uczestnikom grupy, także tym, którzy przybyli wysłuchać wystąpień i wziąć udział w obradach, nie zgłaszając swojego wystąpienia, za dyskusję – za-praszamy do lektury, z nadzieją, że będzie ona prowadziła do kolejnych dyskusji, nowych badań i wreszcie – do krystalizacji jeśli nie teorii, to przynajmniej podej-ścia do wolontariatu.
