pISSN 1899-5241 eISSN 1899-5772
Journal of Agribusiness
and Rural Development
www.jard.edu.pl
2(28) 2013, 291-298
Copyright © Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
Adres do korespondencji – Corresponding author: dr inż. Dagmara K. Zuzek, Zakład Ekonomii
EKOLOGICZNE ODNIESIENIA SPOŁECZNEJ
ODPOWIEDZIALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW
Dagmara K. Zuzek
1, Bartosz Mickiewicz
21Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
2Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
Abstrakt. W artykule przedstawiono wybrane uwarunkowania podejmowania przez
przedsiębiorców odpowiedzialności za środowisko. Omówiono kierunki rozwoju koncep-cji ekologicznej odpowiedzialności biznesu. Wskazano przesłanki włączania małych i średnich przedsiębiorstw w obszar odpowiedzialności. Przedstawiono obowiązki przed-siębiorców wobec środowiska jako podstawę do podejmowania dobrowolnych zobowiązań.
Słowa kluczowe: małe i średnie przedsiębiorstwa, społeczna odpowiedzialność biznesu,
ekologia
WSTĘP
Ochrona środowiska przyrodniczego jest jednym z postulatów Global Compact oraz stanowi element społecznej odpowiedzialności biznesu, która w ujęciu Zielonej Księgi Komisji Europejskiej „jest w gruncie rzeczy koncepcją, według której przedsiębiorstwa dobrowolnie decydują się pomóc w stworzeniu lepszego społeczeństwa i czystszego środowiska” [Green Paper... 2001].
Można zatem stwierdzić, że przedsiębiorstwa, które w ramach swojej strategii biz-nesowej oraz koncepcji zarządzania nie uwzględniają praktyk służących dbałości o stan przyrody – nie spełniają kryteriów przedsiębiorstwa odpowiedzialnego społecznie. Kryteria te wymagają oczywiście, aby podejmowane działania były zobowiązaniami dobrowolnymi, tzn. miały charakter przedsięwzięć wykraczających poza obowiązujące wymagania prawne.
Celem artykułu jest identyfikacja uwarunkowań umożliwiających małym i średnim przedsiębiorcom podejmowanie wobec środowiska przyrodniczego działań z zakresu społecznej odpowiedzialności. Dokonano w nim analizy uwarunkowań zewnętrznych, narzuconych przez politykę ekologiczną państwa i narzędzia jej realizacji oraz wskaza-no na działania będące rezultatem swobodnych decyzji przedsiębiorstw. Wykorzystawskaza-no także wyniki badań przeprowadzonych w 2011 roku, dotyczących społecznej odpowie-dzialności biznesu, na grupie 250 losowo dobranych przedsiębiorców, prowadzących swoją działalność w województwie małopolskim.
EKOLOGICZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU (ECSR) – EWOLUCJA KONCEPCJI I PRAKTYKI STOSOWANIA
Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (CRS) stanowi odpowiedź na na-rastającą dynamikę i złożoność interakcji przedsiębiorstwa z otoczeniem. Oznacza to między innymi konieczność poszerzenia kryteriów oceny przedsiębiorstw o cele pozae-konomiczne, związane z szeroko pojętym interesem społecznym.
Takie podejście jest zgodne z koncepcją Ansoffa [1985], traktującą przedsiębiorstwa jako organizacje służące otoczeniu. W pierwszym etapie rozwoju omawianej koncepcji podejmowanie obowiązków społecznych dotyczyło dynamicznie rozwijających się korporacji i oznaczało głównie odpowiedź na oczekiwania, wymuszone rozwiązaniami legislacyjnymi i administracyjnymi.
Koncepcja ekologicznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa stanowi rozwinięcie koncepcji CSR. W koncepcji ECSR, obok społecznego modelu działania przedsiębior-stwa stanowiącego podstawę modelu CSR, wskazuje się na zasadność dowartościowa-nia roli czynników ekologicznych. W koncepcji tej przyjmuje się, że zmienne ekolo-giczne stanowią nośnik wartości przedsiębiorstwa i tym samym można je uznać za [Chodyński i in. 2008]:
– „podstawę rozwoju przedsiębiorstwa, – źródło przewagi konkurencyjnej, – wyróżnik firmy na rynku, – podstawę budowy wartości firmy, – podstawę dialogu społecznego,
– płaszczyznę porozumienia pomiędzy akcjonariuszami a innymi interesariuszami, – kryterium porównawcze w procesie oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa”. Przedsiębiorstwa zaczynają postrzegać potrzeby społeczne, w tym ekologiczne, jako możliwość rozwijania idei, demonstrowania nowych technologii, szukania i znajdowa-nia nowych rynków, a także pokonywaznajdowa-nia problemów nierozwiązanych od wielu lat. Dużą wagę przywiązano do zidentyfikowania czynników korporacyjnej innowacyjności społecznej. Należą do nich:
– zbieżność celów biznesowych i potrzeb społecznych, – silni partnerzy zaangażowani w ideę trwałych zmian, – inwestycje dokonywane przez obie strony,
– bliskie relacje między stronami projektu, – powiązania z innymi organizacjami,
Na podstawie przeanalizowanych opracowań oraz raportów dotyczących problema-tyki CSR w małych i średnich przedsiębiorstwach wyodrębniono następujące dominują-ce w Polsdominują-ce typy tzw. dobrych praktyk zrównoważonego biznesu (tab. 1).
Tabela 1. Dominujące w Polsce typy tzw. dobrych praktyk zrównoważonego biznesu Table 1. Domineering types of so-called good practices of sustainable business
Wyszczególnienie Item
Przykłady dobrych praktyk Examples of good practices Ochrona środowiska
Protecting the environment
wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego oraz uczestnictwo w konkur-sach
implementation of an environmental management system and participation in competitions
recykling recycling
efektywne wykorzystywanie energii efficient use of energy
Społeczności lokalne Local communities
sponsoring i mecenat (sport, kultura, służba zdrowia) sponsorship and patronage (sport, culture, health care)
wsparcie w postaci transferu dóbr i usług oferowanych przez firmę (usługi budowlane, księgowe, internetowe itd.)
support in the form of transfer of goods and services offered by the company (building services, accounting, Internet, etc.)
staże i praktyki dla młodzieży
traineeships and apprenticeships for young people Konsumenci
Consumers rozszerzony zakres gwarancji produktów extended warranty products
znakowanie produktów, rabaty i preferencyjne ceny marking products, discounts and preferential rates Pracownicy
Employees
organizacja imprez integracyjnych dla pracowników i ich rodzin organising team building events for employees and their families rozszerzony zakres działań z dziedziny BHP
extended range of activities in the field of occupational health and safety inwestycje w kompetencje pracowników (szkolenia)
investment in the skills of staff (training) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gasiński i Piskalski [2007]. Source: own study on basis of: Gasiński and Piskalski [2007].
Współcześnie koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu musi być rozpatry-wana jako element znacznie szerszej kategorii solidarności międzyludzkiej, odwołującej się do poczucia wspólnoty, odpowiedzialności za wspólną przyszłość, gotowości do troski o dobro innych i znajdowania polubownych i trwałych rozwiązań sporadycznych konfliktów. Podniesienie tych cech na poziom wyższy od państwa narodowego wymaga instytucjonalnych ram kształtowania opinii i woli. Bauman [2007] postuluje logikę globalnej odpowiedzialności i wiążącą się z nią logikę globalnych aspiracji. Ma ona na celu, przynajmniej teoretycznie, stawianie wprost czoła globalnym problemom – na odpowiednim dla nich poziomie. Wynika to z założenia, że do trwałych i skutecznych
rozwiązań ogólnoświatowych problemów można dojść jedynie poprzez ponowne prze-dyskutowanie i zreformowanie sieci globalnych zależności i interakcji. Bauman [2007] akcentuje początek ery politycznego eksperymentowania, wynikający z konieczności odrzucenia strategii obrony przeciw globalnym trendom wyłącznie na poziomie lokalnym.
ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA A DZIAŁANIA NA RZECZ PROEKOLOGICZNEGO WIZERUNKU PRZEDSIĘBIORSTWA
Postulat społecznej odpowiedzialności biznesu może obejmować różne działania związane z respektowaniem wartości i zasad etycznych przez przedsiębiorstwo. Warto jednak skupić się na tych aspektach, którym poświęca się stosunkowo mało uwagi, a zatem na działaniach związanych z ochroną środowiska i zasobów, troską o jakość życia. Mimo że polskie przedsiębiorstwa podejmują działania na rzecz urzeczywistnie-nie postulatu CSR, informacje na ten temat w małym stopniu są rozpowszechniane.
Społeczna odpowiedzialność biznesu zorientowana na ochronę środowiska pozwala zmniejszać koszty ekonomiczne, oszczędnie i racjonalnie gospodarować zasobami, chro-nić powietrze, wodę, gleby, utylizować odpady, zmniejszać uciążliwość firmy dla środo-wiska i w efekcie kształtować pozytywny wizerunek przedsiębiorstwa, opierając się na działaniach uwzględniających troskę o stan środowiska. Jest to wizerunek, który pociąga za sobą dalsze skutki, jak: podniesienie prestiżu firmy, wzrost zaufania do jej produktów i marki, dobre relacje z władzą i społecznością lokalną, rozwój świadomości ekologicznej tych, którzy z firmą się stykają, wreszcie silniejsza pozycja na tle konkurencji.
Rys. 1. Obszary, w które najbardziej są zaangażowane przedsiębiorstwa w ramach CSR Źródło: opracowanie własne.
Fig. 1. Areas in which most businesses are involved in CSR Source: own study.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%
ochrona środowiska environmental protection rozwój społeczności lokalnej development of local community wspieranie nauki i oświaty support for science and education pomoc społeczna social ochrona zdrowia protection of healthy wspieranie działalnosci sportowej promotion of sports activities sponsorowanie wydażeń kulturalnych sponsorship of staging cultural działania profilaktyczne preventive measures wspieranie rozwoju przedsiębiorczości support the development of entrepreneurship
Korzyści marketingowe związane z polityką proekologiczną i z wizerunkiem spo-łecznej odpowiedzialności biznesu mogą być duże, zwłaszcza dla firm działających na rynku europejskim lub światowym, gdzie wyższy poziom świadomości ekologicznej społeczeństw, aktywniejsze organizacje ekologiczne oraz obowiązujące normy decydują o większych oczekiwaniach wobec przedsiębiorstw [Derczyński 1997].
Chociaż poziom świadomości ekologicznej polskiego społeczeństwa jest znacznie niższy niż w Europie Zachodniej, to – jak wskazują badania CBOS-u – informacja umieszczona na opakowaniach typu: „nieszkodliwy dla środowiska” lub „opakowanie do powtórnego przetworzenia” ma duże znaczenie marketingowe. Świadczą o tym ba-dania, wskazujące na to, że część społeczeństwa uwzględnia kryteria ekologiczne przy zakupie produktów. Wzrastający poziom wykształcenia i zamożności będzie coraz częściej przekładał się na rezygnację z kupna produktów szkodliwych dla środowiska lub identyfikowanych z firmą uchodzącą za sprawcę dewastacji przyrody [Świadomość ekologiczna... 1995].
SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
A SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA ŚRODOWISKO W POLSCE
Większość czynników wpływających na zachowania przedsiębiorstw względem środowiska przyrodniczego i na zarządzanie interakcjami ze środowiskiem oddziałuje pośrednio poprzez politykę ekologiczną państwa. Decydującą rolę w tej polityce od-grywają aspekty ekologiczne, ich skuteczność środowiskowa oraz wynikająca z nich, rosnąca skala dolegliwości dla przedsiębiorstw. Znajomość mechanizmów oddziaływa-nia polityki ekologicznej i narzędzi jej realizacji wyznacza podstawy koniecznego do-stosowania aspektów prawnych do sfery przedsiębiorczości. Stanowi także istotny ele-ment do oceny możliwości i celowości dodatkowego, dobrowolnego angażowania się małych i średnich przedsiębiorstw w proces racjonalizacji interakcji ze środowiskiem.
Standaryzacja powiązań przedsiębiorstw ze środowiskiem przyrodniczym stanowi ważne źródło uwarunkowań funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw, także w aspek-cie przewidywanego wpływu globalizacji. Z badań nad oceną przewidywanego wpływu globalizacji na funkcjonowanie polskich przedsiębiorstw wynika, że wzrost obligatoryj-nych wymagań dotyczących ochrony środowiska naturalnego generalnie jest oceniany pozytywnie (30,2%). Tylko 28,7% respondentów oceniło go jako nieznacznie pozytyw-ny. Równocześnie jednak 25,4% badanych przedsiębiorstw zasygnalizowało brak wpływu lub wpływ trudny do przewidzenia.
Współczesna polityka ekologiczna bazuje na zróżnicowanych instrumentach, wśród których coraz większą rolę odgrywają instrumenty ekonomiczne, zorientowane produk-towo. Wpływają one na zestawienie korzyści i kosztów zanieczyszczającego w sposób bezpośredni (subwencje, opłaty) lub w sposób pośredni, głównie poprzez tworzenie rynków, także sztucznych, np. rynku handlu uprawnieniami do zanieczyszczeń. Istotna sfera oddziaływania na przedsiębiorczość wynika także z zastosowania narzędzi praw-no-administracyjnych. Sfera interakcji ze środowiskiem jest regulowana w prawie ochrony środowiska, ale także w prawie cywilnym, karnym, administracyjnym, prawie atomowym, geologicznym, górniczym, wodnym, budowlanym [Lisiecka 2008]. Głębo-kie i radykalne zmiany w prawie ochrony środowiska wynikały głównie z konieczności
jego dostosowania do wymogów Unii Europejskiej. Prawo to nadal podlega licznym i częstym zmianom, szczególnie w aspekcie nowelizacji wielu ustaw oraz zmian w przepisach wykonawczych[Paczuski 2000]. Dla przedsiębiorców oznacza to koniecz-ność dobrej znajomości regulacji prawnych i administracyjnych, dokonywanych i moż-liwych zmian w tym zakresie oraz potencjalnych lub rzeczywistych konsekwencji dla funkcjonowania i rozwoju firmy. Istotne obowiązki dla małych i średnich przedsiębior-ców wynikają z rozszerzenia odpowiedzialności producenta za produkt na całą sferę eksploatacyjną i poużytkową. Dotyczy to m.in. opakowań i odpadów opakowaniowych, a skutkuje koniecznością wypełniania przez przedsiębiorców obowiązku recyklingu oraz wynikającymi z tego zobowiązaniami (oraz możliwymi korzyściami i sytuacjami wymagającymi dodatkowych uregulowań). W tym obszarze istnieje także szereg pro-blemów niezależnych od przedsiębiorców, a pogarszających warunki ich funkcjonowa-nia i rozwoju. Wyniki badań różnych organizacji sygnalizują istnienie poważnych pro-blemów w systemie odzysku i recyklingu odpadów w Polsce [Polska... 2000]. Należą do nich: handel dokumentami potwierdzającymi odzysk, niedostateczna kontrola Głów-nego Inspektoratu Ochrony Środowiska, brak potencjału inwestycyjGłów-nego w systemie, niestabilność legislacyjna i luki interpretacyjne oraz rozproszenie rynku i za duża liczba organizacji odzysku, wśród których działają firmy nie posiadające statusu organizacji odzysku. Zakładany wzrost poziomów recyklingu i odzysku oraz sygnalizowane pato-logie w systemie nieuchronnie spowodują pojawienie się niedoboru pozyskiwania od-padów opakowaniowych (w obecnym systemie zbiórki opakowań oraz przy braku in-westycji na rozwój selektywnej zbiórki odpadów). Redukcja rezerwy zbieranych opa-kowań w oczywisty sposób wpłynie na zwiększenie stawek opłat recyklingowych.
Przedsiębiorstwa muszą także mieć świadomość, że relacje pomiędzy sferą przed-siębiorczości a organami tworzącymi i nadzorującymi realizację polityki ekologicznej mają coraz większe znaczenie. Wykorzystuje się nie tylko różny dostęp do informacji o charakterze ekologicznym, ale także niespójność i luki w przepisach prawnych i ad-ministracyjnych, jak również nieprecyzyjność ich sformułowań. Działań tych nie można traktować wyłącznie w kategoriach negatywnych. Wynikają one głównie z obronnych reakcji firm na niedogodności i niespójności w sferze rozwiązań ekologicznych, utrud-niających im działalność w tym obszarze. Rosnący zakres standaryzacji i normalizacji w obszarze kreowania jakości i interakcji ze środowiskiem przyrodniczym powoduje, że małe i średnie firmy muszą dysponować specyficzną wiedzą w tej sferze. Podstawą projektowania i wykorzystania systemów zarządzania jakością i zarządzania środowi-skiem w oparciu o normy ISO, w kontekście tworzenia wartości dodanej, jest rzetelne podejście do wyboru jednostki projektującej i certyfikującej.
Istotną rolę odgrywa także polityka dużych firm, które od swoich potencjalnych i rzeczywistych dostawców bezwzględnie, a czasem niepotrzebnie wymagają legity-mowania się certyfikowanymi systemami zapewniania jakości i zarządzania środowi-skiem. Tego typu postępowanie jest po części zrozumiałe, gdyż narzucenie obowiązku posiadania certyfikowanych systemów zarządzania jakością i środowiskiem przez do-stawców jest często jedynym sposobem utrzymania kontroli korporacji nad jakością surowców, materiałów i komponentów. Ważnym czynnikiem jest też chęć przedsiębior-ców wykorzystania ze środków unijnych dofinansowania kosztów szkoleń dla potrzeb wdrożenia i certyfikacji systemu zarządzania środowiskiem. Odpowiedzią rynku na rosnące zapotrzebowanie w zakresie certyfikacji było pojawienie się wielu nowych
jednostek, które oferowały równoczesne projektowanie, wdrożenie i certyfikację syste-mów, w krótkim czasie, w dodatku po dumpingowych cenach.
ZAKOŃCZENIE
Charakter wymienionych uwarunkowań podejmowania ekologicznej odpowiedzial-ności w małych i średnich przedsiębiorstwach pokazuje, że idea ta jest niezwykle istot-na z punktu tych firm, biorąc pod uwagę zjawisko konkurencyjności. Dlatego ważne wydaje się, jakie podejście do tego zagadnienia posiada przedsiębiorca. To wyznawane przez nich wartości etyczne, cechy psychosocjologiczne, samoświadomość, zdolności menedżerskie, umiejętność dostrzegania i budowania wizji i misji firmy oraz umiejęt-ność samooceny inicjują proces budowy kultury organizacyjnej przedsiębiorstw. To on decyduje o tym, czy system zarządzania środowiskiem pozostanie sformalizowanym tworem na okoliczność legitymowania się określonym certyfikatem dla potrzeb wejścia na określony rynek lub do sieci handlowej, czy też będzie stanowił punkt wyjścia do doskonalenia organizacji i angażowania pracowników w jej rozwój w zgodzie ze śro-dowiskiem. Stosowanie idei CSR pozwala przedsiębiorcy między innymi na: zmniej-szenie kosztów ekonomicznych, racjonale gospodarowanie zasobami czy kształtowanie pozytywnego wizerunku, co może przełożyć się na sukces jego firmy.
LITERATURA
Ansoff H.I., 1985. Zarządzanie strategiczne. PWE, Warszawa.
Bauman Z., 2007. Szanse etyki w globalizowanym świecie. Wyd. Znak, Kraków.
Chodyński A., Jabłoński A., Jabłoński M., 2008. Environmental Corporate Social Responsibility (ECSR) – koncepcja strategiczna budowy wartości firmy oparta na kryteriach ekologicznych. Przegl. Org. 3, 85-88.
Derczyński W., 1997. Postawy i zachowania konsumenckie. W: O stylach życia Polaków. Red. M. Falkowska. CBOS, Warszawa, 53-58.
Gasiński T., Piskalski G., 2007. Zrównoważony biznes, Podręcznik dla małych i średnich przed-siębiorstw. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa.
Green Paper, Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility. 2001. COM (2001) 366, Brussels.
Lisiecka K., 2008. Wartości i dylematy etyczne w biznesie certyfikacji systemów zarządzania (artykuł dyskusyjny). Polskie Forum ISO, Warszawa.
Paczuski R., 2000. Prawo ochrony środowiska. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz. Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju. 2000. Rada
Mini-strów, Warszawa.
Świadomość ekologiczna konsumentów polskich. 1995. Red. A. Wiśniewski. Friedrich Ebert Foundation Poland, Warszawa.
ENVIRONMENTAL REFERENCE OF ENTERPRISES SOCIAL RESPONSIBILITY
Summary. This paper presents some considerations to take over the realm of
entrepneurial responsibility for the environment. It discusses the concept of ecological trends re-sponsibility. Evidence indicates inclusion of small and medium-sized enterprises in the area of responsibility. Business responsibilities towards the environment as a basis for making voluntary commitments are presented.
Key words: small and medium-sized enterprises, corporate social responsibility, ecology
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 4.03.2013
Do cytowania – For citation: Zuzek D.K., Mickiewicz B., 2013. Ekologiczne odniesienia społecz-nej odpowiedzialności przedsiębiorstw. J. Agribus. Rural Dev. 2(28), 291-298.
