Problemy komfortu i bezpieczeństwa użytkowania obuwia

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 685. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Ignacy Duda Katedra Towaroznawstwa Przemys∏owego. Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia 1. Podstawowe problemy komfortu u˝ytkowania obuwia Obuwie zaspokaja ró˝norodne i ciàgle zmieniajàce si´ potrzeby cz∏owieka, stàd te˝ jego w∏aÊciwoÊci powinny byç bardzo zró˝nicowane. Obuwie mo˝e w znacznym stopniu kszta∏towaç rozwój i sprawnoÊç stopy, tak w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Zdaniem lekarzy ortopedów niefizjologiczne obuwie staje si´ przyczynà wielu schorzeƒ i zniekszta∏ceƒ stóp, które niejednokrotnie sà nieodwracalne. Wed∏ug D. Dembiƒskiego [1] obuwie spe∏nia szereg funkcji, które mo˝na ujàç w nast´pujàce grupy: – funkcje ochronne, – funkcje higieny i komfortu, – funkcje socjalne i estetyczne. Funkcje ochronne to podstawowe funkcje, jakie musi spe∏niaç obuwie, tj.: – ochrona stopy przed czynnikami mechanicznymi (urazy mechaniczne, ciÊnienie), nierównoÊciami pod∏o˝a, – ochrona przed zmianami temperatury (lato, zima), – ochrona przed czynnikami p∏ynnymi (woda, kwasy, zasady, t∏uszcze, roztwory soli), – ochrona przed wszelkiego rodzaju promieniowaniem, zmiennoÊcià pól elektromagnetycznych, oddzia∏ywaniem elektrostatycznym, które sà szkodliwe dla organizmu cz∏owieka. Funkcje higieny i komfortu to w∏aÊciwoÊci obuwia, zapewniajàce dobre samopoczucie u˝ytkownika oraz zdrowy stan stopy. Obuwie powinno umo˝liwiaç te˝ stopom naturalny rozwój i funkcjonowanie. Podstawowe funkcje higieny i komfortu obuwia to:.

(2) 6. Ignacy Duda. – utrzymywanie optymalnego mikroklimatu na poziomie nogi poprzez: wentylacj´ i utlenianie skóry stopy, przepuszczanie pary wodnej od wewnàtrz na zewnàtrz, absorpcj´ i desorpcj´ p∏ynów i pary, odprowadzanie mechaniczne pary, odprowadzanie wewn´trzne ciep∏a, – ochrona antybakteryjna, – zapewnienie podtrzymywania i ruchu biomechanicznego poprzez: wewn´trznà obj´toÊç i wymiary odpowiadajàce poprawnym wymiarom statycznym i dynamicznym, zapewnienie zachowania naturalnej pozycji, przeciwdzia∏anie poÊlizgowi, amortyzacj´ uderzeƒ i wstrzàsów, – utrzymywanie zdrowia organizmu, realizowane poprzez poprawnà, anatomicznà konstrukcj´, – wp∏yw na punkty odruchowe prasopunktury. Do funkcji socjalnych i estetycznych zalicza si´: – zgodnoÊç z obowiàzujàcà modà co do formy, linii, kolorystyki i ró˝nych dodatków, – zachowanie pierwotnego wyglàdu estetycznego jak najd∏u˝ej podczas u˝ytkowania, – cena – czynnik cz´sto brany pod uwag´ podczas podejmowania decyzji kupna. Obuwie zaspokaja zatem bardzo zró˝nicowane i cz´sto przeciwstawne potrzeby cz∏owieka. Wydaje si´ jednak, ˝e niezale˝nie od oczywistych funkcji, jakie powinno spe∏niaç obuwie i które spe∏nia od poczàtku swego istnienia w ró˝nym zakresie, to obecnie – ze wzgl´du na istotne zmiany otoczenia cz∏owieka, warunki ˝ycia, post´p techniczny i technologiczny, a szczególnie ze wzgl´du na powszechnà chemizacj´ w sferze produkcji i spo˝ycia – najistotniejszy staje si´ problem komfortu u˝ytkowania i bezpieczeƒstwo u˝ytkowania wyrobów, w tym tak˝e obuwia powszechnego u˝ytku. Jak stwierdza G. Nickolaus [14], obuwie – podobnie jak odzie˝ – powinno sprzyjaç cz∏owiekowi (humanoekologia), dlatego nie powinno wp∏ywaç nekorzystnie na zdrowie u˝ytkownika. Komfort u˝ytkowania obuwia jest subiektywnym odczuciem ka˝dego u˝ytkownika, stàd trudnym do jednoznacznego zdefiniowania i oceny. Komfort u˝ytkowania nazywany jest te˝ cz´sto komfortem fizjologicznym, gdy˝ powinien on zaspokoiç w pierwszej kolejnoÊci fizjologiczne potrzeby stopy cz∏owieka. Obuwie komfortowe powinno zapewniaç nie tylko dobre samopoczucie u˝ytkownika, zdrowy stan stóp, ale tak˝e umo˝liwiaç stopom naturalny rozwój i funkcjonowanie zgodnie z ich fizjologià i funkcjami roboczymi. Komfort u˝ytkowania staje si´ zatem coraz bardziej po˝àdanà w∏aÊciwoÊcià wszystkich rodzajów obuwia, poczàwszy od modnego obuwia wyjÊciowego, po obuwie ochronne, robocze czy sportowe. U˝ytkowanie wygodnego obuwia ma du˝e znaczenie psychologiczne oraz zdrowotne, zapobiega bowiem deformacji stopy, powstawaniu odcisków, nagniotów, otarç naskórka, a nawet ˝ylaków. Z badaƒ ankietowych wynika, ˝e a˝ 90% respondentów przy wyborze obuwia kieruje si´ wygodà, a ok. 50% zwra-.

(3) Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia. 7. ca uwag´ na rodzaj materia∏ów u˝ytych do jego produkcji [5]. Z wiekiem wzrasta liczba osób zainteresowanych zakupem obuwia komfortowego. Problem ten nabiera coraz wi´kszego znaczenia ze wzgl´du na wzrost zastosowania w produkcji tworzyw sztucznych i materia∏ów skóropodobnych. Obecnie najwa˝niejszym problemem przemys∏u obuwniczego jest produkowanie obuwia komfortowego o cholewkach z tworzyw skóropodobnych, poniewa˝ odznaczajà si´ one najcz´Êciej nieodpowiednimi w∏aÊciwoÊciami higieniczno-zdrowotnymi. Wprawdzie na komfort u˝ytkowania obuwia majà wp∏yw takie czynniki, jak [22]: indywidualne cechy fizjologiczne i psychiczne cz∏owieka, a przede wszystkim wra˝liwoÊç organizmu i sposób jego reagowania na bodêce odbierane za poÊrednictwem stopy, warunki otoczenia oraz cechy charakterystyczne u˝ytkowanego obuwia – kopyto, konstrukcja obuwia, zastosowane materia∏y itp., to jednak ani na cechy indywidualne u˝ytkowników, ani na warunki otoczenia producent nie ma wp∏ywu. Ma jednak wp∏yw na pozosta∏e czynniki, takie jak: kszta∏t kopyta, konstrukcja obuwia, zastosowana technologia, a przede wszystkim na dobór materia∏ów podstawowych, których pochodzenie i w∏aÊciwoÊci majà decydujàce znaczenie. Wed∏ug W. Laska [12] o komforcie u˝ytkowania obuwia stanowià trzy czynniki: – komfort mikroklimatyczny, – komfort reologiczny, – komfort termiczny wn´trza obuwia. W badaniach zale˝noÊci: obuwie – funkcje fizjologiczne stopy, pod pojćiem mikroklimatycznego komfortu obuwia rozumie si´ klimat wn´trza obuwia kszta∏tujàcego si´ w czasie jego eksploatacji. Na mikroklimat ten sk∏adajà si´ trzy podstawowe parametry, tj. temperatura, wilgotnoÊç wzgl´dna powietrza wewnàtrz obuwia oraz sta∏oÊç mikroklimatu. Optymalne warunki z punktu widzenia fizjologii stopy to: wilgotnoÊç wzgl´dna powietrza 60–65%, temperatura 28–34°C. Utrzymanie wymienionych parametrów w tych granicach jest jednak trudne i zale˝y – jak wykazujà liczne badania – przede wszystkim od w∏aÊciwoÊci materia∏ów u˝ytych do produkcji obuwia, w tym od przepuszczalnoÊci pary wodnej, sorpcji i desorpcji pary wodnej cholewki obuwia. Od rodzaju u˝ytych materia∏ów zale˝à równie˝ w∏aÊciwoÊci ciep∏ochronne gotowego obuwia, które majà istotny wp∏yw na kszta∏towanie mikroklimatu. Poniewa˝ wierzch obuwia i spód w czasie eksploatacji znajdujà si´ w ró˝nych Êrodowiskach, ich w∏aÊciwoÊci ciep∏ochronne powinny byç ró˝ne, zale˝à bowiem od przeznaczenia obuwia oraz warunków u˝ytkowania. Zapewnienie stopom temperatury jak najbli˝szej temperaturze cia∏a nie stanowi problemu. Uzyskaç mo˝na to poprzez odpowiedni dobór i zestaw kilku warstw materia∏ów wierzchnich i spodu obuwia, co gwarantuje odpowiednià przewodnoÊç cieplnà. RównoczeÊnie mo˝na jednak istotnie zmieniç inne w∏aÊciwoÊci uk∏adów, co wp∏ywa na ogólny komfort u˝ytkowania (zwi´ksza si´ bowiem masa obuwia, sztywnoÊç, gruboÊç spodu itp.)..

(4) 8. Ignacy Duda. W fizjologicznie optymalnych warunkach temperatura i wilgotnoÊç wzgl´dna powietrza, odprowadzanie ciep∏a do otoczenia, jak równie˝ wydzielanie potu przez zdrowà stop´ w stanie spoczynku jest niewielkie (2,5–3,0 g potu/h). Jednak˝e w kraƒcowych przypadkach odczucie stopy lepkiej od potu zaczyna si´ objawiaç w temperaturze powy˝ej 34°C, a w warunkach wysokiej wilgotnoÊci wzgl´dnej otoczenia i braku cyrkulacji powietrza wzrasta nawet do 15 g/h oraz objawia si´ zawilgoceniem skóry stopy, co jest niekorzystne dla stanu jej zdrowia i pe∏nionych funkcji. Zjawisko takie wyst´puje tym szybciej, im gorsze sà materia∏y, z jakich wykonano dane obuwie. Odczucie dyskomfortu jest sygna∏em ostrzegawczym. Obuwie o s∏abej zdolnoÊci do pozbywania si´ wilgoci nie tylko sprawia, ˝e odczuwamy nieprzyjemnà wilgoç i woƒ, ale równie˝ mo˝e powa˝nie zak∏óciç higien´ stóp i powodowaç zagro˝enie dla zdrowia. Wynika to z faktu, ˝e wysoka wilgotnoÊç i temperatura sprzyjajà rozwojowi drobnoustrojów – bakterii i grzybów [3, 4]. ObecnoÊç grzybów chorobotwórczych w obuwiu jest te˝ cz´stym powodem reinfekcji i przewlek∏ego charakteru schorzeƒ grzybicznych stóp [2]. Na mikroklimat wn´trza obuwia mo˝na wp∏ywaç i dzi´ki temu zapobiegaç zawilgoceniu stopy. Jak ju˝ stwierdzono, bardzo du˝o wilgoci mo˝na usuwaç poprzez prawid∏owy dobór materia∏ów. Istniejà trzy mechanizmy usuwania nadmiaru wilgoci: – usuwanie wilgoci poprzez górny brzeg cholewki buta; wspomagane jest to przez ruch pompujàcy stopy podczas chodzenia – w ten sposób usuwa si´ ok. 40% wyprodukowanego potu, – przenikanie przez materia∏ wierzchu – ok. 10%, – absorbcj´ potu przez elementy wewn´trzne obuwia – ok. 50%. Zatem ok. 60% wilgoci mo˝na wydaliç z wn´trza obuwia poprzez prawid∏owy dobór materia∏ów cholewki, które cechujà si´ du˝à sorpcjà i przepuszczalnoÊcià pary wodnej [1, 3]. WyÊció∏ki i podpodeszwy nie wymagajà du˝ej przepuszczalnoÊci pary wodnej, poniewa˝ niezale˝nie od jej wielkoÊci wilgoç zostanie zatrzymana przez nieprzepuszczalne podeszwy. Powinny natomiast charakteryzowaç si´ du˝à zdolnoÊcià magazynowania wilgoci, czyli wymagana jest wysoka sorpcja [24]. JednoczeÊnie powinny one w „przerwach” mi´dzy u˝ytkowaniem szybko oddawaç zgromadzonà wilgoç, aby mog∏a si´ odtworzyç „pojemnoÊç magazynowa” dla wilgoci. Nale˝y równie˝ dodaç, ˝e pot wydzielany przez stop´ cz∏owieka jest czynnikiem przyspieszajàcym niszczenie obuwia; w skórze gromadzà si´ bowiem sk∏adniki potu, stanowiàce po˝ywk´ dla drobnoustrojów [13]. Komfort mikroklimatyczny zale˝y równie˝ od konstrukcji obuwia. Sposób ∏àczenia poszczególnych elementów, dobór uk∏adów materia∏owych cholewki, jak równie˝ stopieƒ dopasowania obuwia do stopy wywieraç mogà du˝y wp∏yw na iloÊç pary wodnej sorbowanej przez cholewk´ obuwia i jej przepuszczalnoÊç [11]. Wed∏ug dost´pnych wyników badaƒ mo˝na stwierdziç, ˝e w wypadku obuwia z cholewkami skórzanymi zarówno wilgotnoÊç wn´trza obuwia, jak i tem-.

(5) Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia. 9. peratura zwykle nie przekraczajà fizjologicznych warunków brzegowych. Po ok. 40 minutach u˝ytkowania mikroklimat obuwia osiàga praktycznie wartoÊç sta∏à, zapewniajàcà dobre samopoczucie u˝ytkownika. Natomiast w obuwiu z cholewkami wykonanymi z tworzyw skóropodobnych t´ sta∏oÊç mikroklimatu osiàga si´ dopiero po 90 minutach, jednak˝e kszta∏tuje si´ ona przy wartoÊciach temperatury i wilgotnoÊci wzgl´dnej powietrza znacznie odbiegajàcych od fizjologicznych warunków brzegowych stopy [11]. Do czynników fizjologicznych decydujàcych o stanie zdrowotnym stopy nale˝y uwieranie. Uczucie uwierania odbierajà ró˝ne receptory stopy, a wra˝liwoÊç stopy oraz sposób reagowania organizmu na nacisk wywierany na stop´ sà ró˝ne u poszczególnych osób. Z tego wzgl´du nie mo˝na ÊciÊle okreÊliç wielkoÊci ciÊnienia, powy˝ej którego wyst´puje bodziec uwierania. Wed∏ug jednych autorów ucisk rz´du 1 kPa na stop´ jest ju˝ niebezpieczny dla jej stanu zdrowotnego, wed∏ug innych zaÊ za brzegowà wartoÊç fizjologicznà uwierania stopy nale˝y przyjàç ciÊnienie rz´du 6 kPa [11, 13]. D∏u˝sze uwieranie stopy mo˝e byç przyczynà powstawania odcisków, nagniotów, modzeli lub otarç naskórka, a cz´sto prowadzi te˝ do trwa∏ych i bolesnych zniekszta∏ceƒ stopy. Poza tym nawet niewielki nacisk powoduje zaburzenia w krà˝eniu krwi, co prowadzi do powstawania ˝ylaków. W ujćiu jakoÊciowym przyjmuje si´, ˝e uwieranie stopy przez cholewk´ obuwia wynika: – z ró˝nej podatnoÊci uk∏adów materia∏owych cholewki do formowania i przyjmowania kszta∏tu zgodnego z kszta∏tem stopy w czasie u˝ytkowania obuwia, – z faktu, ˝e produkcja przemys∏owa obuwia stanowi praktycznie produkcj´ dla anonimowego u˝ytkownika o uÊrednionych wymiarach stopy, – ze zmian obj´toÊci stopy podczas chodzenia; w wypadku ludzi zdrowych i o zdrowych stopach zmiana obj´toÊci stopy osiàga wartoÊç 2–10%, – z uwierania stopy przez obuwie w wyniku samego chodzenia [11]1. Poddajàc analizie wielkoÊç pracy deformacji plastycznej i elastycznej oraz ich stosunek, mo˝na obiektywnie porównywaç skór´ naturalnà z materia∏ami syntetycznymi [20]. Przeprowadzone badania tworzyw skóropodobnych, jako materia∏u izotropowego o w∏aÊciwoÊciach lepkospr´˝ystych, przy badaniach w uk∏adzie: napr´˝enie – odkszta∏cenie – czas wykaza∏y, ˝e zjawisko ucisku materia∏u na stop´ w rzeczywistoÊci jest bardzo z∏o˝one. Poprzez zbadanie modu∏u rozciàgania w funkcji wyd∏u˝enia, histerezy odkszta∏cenia rozciàgajàcego i w∏aÊciwoÊci lepkospr´˝ystych tworzyw skóropodobnych, mo˝na przedstawiç – dla potrzeb projektantów i konstruktorów obuwia – optymalne wartoÊci tych wskaêników, które powinny zabezpieczaç wymogi zarówno przetwórcy, jak i u˝ytkowników. 1 Niezale˝nie od wymienionych czynników w najwi´kszym stopniu do deformacji stopy przyczynia si´ moda. Szczególnie w obuwiu damskim wàski i wyd∏u˝ony czubek obuwia nie odpowiada budowie anatomicznej przedniej cz´Êci stopy i podobnie jak wysoki obcas, jest powodem nieprawid∏owoÊci i dokuczliwoÊci w u˝ytkowaniu..

(6) 10. Ignacy Duda. Ta krótka analiza problemu komfortu u˝ytkowania obuwia wykaza∏a, ˝e – jak dotàd – komfort ten najlepiej zapewnia skóra naturalna. Nale˝y jednak wyraênie stwierdziç, i˝ coraz cz´Êciej na rynku pojawiajà si´ produkty sztuczne i syntetyczne stosowane równie˝ w przemyÊle obuwniczym, których w∏aÊciwoÊci w wielu przypadkach sà lepsze ni˝ tradycyjnej skóry naturalnej. Dotyczy to nie tylko znanych i masowo ju˝ stosowanych gum i tworzyw sztucznych (PVC, PU, EVA, kauczuki termoplastyczne i inne) na podeszwy obuwia, ale tak˝e na wierzchy i wewn´trzne elementy obuwia. Nowe technologie, np. „nanotechnologie”, genomika i biotechnologie, dostarczajà wielu nowych materia∏ów poprawiajàcych komfort u˝ytkowy, wykorzystywanych g∏ównie do produkcji odzie˝y sportowej i rekreacyjnej. Nowinki te jednak szybko znajdujà rownie˝ zastosowanie do produkcji obuwia i galanterii. W najnowszej generacji materia∏ów i kompozytów proponuje si´ np. stosowanie uk∏adów materia∏owych zapewniajàcych obuwiu samoczynnà regulacj´ termicznà. Materia∏y te sà odporne na przemakanie, na dzia∏anie szerokiego spektrum temperatur – od bardzo wysokich, tj. ok. 100°C, do bardzo niskich od –40°C do –45°C, a równoczeÊnie lekkie, mi´kkie, zdolne do „oddychania”, elastyczne, wytrzyma∏e, ∏atwe w konserwacji i o modnym wzorze. Bardzo popularne i modne jest obecnie stosowanie materia∏ów elastycznych (tzw. streczy), opartych na w∏óknie elastycznym zwanym Lycrà. Zapewniajà one u˝ytkownikowi wyrób wygody, ∏atwo dopasowujàcy si´ do cia∏a i stopy. Na podszewki stosuje si´ materia∏y produkowane na bazie w∏ókien zabezpieczonych antymikrobowo, niefarbujàcych, o w∏aÊciwoÊciach absorbcyjnych, antyelektrostatycznych itp. [17]. Wodoodporne membrany Gore-Tex czy Sympatex równie˝ by∏y najpierw stosowane w odzie˝ownictwie sportowym, a obecnie stosuje si´ je do lekkich butów zamszowych. Nowe syntetyki na bazie mikrow∏ókien to tak˝e nowe materia∏y zast´pujàce podszewki naturalne. Podszewki w∏ókninowe koagulacyjne produkcji krajowej (Sanwil) sà produkowane na noÊnikach importowanych z W∏och. Podszewki w∏ókiennicze typu Cambrella, lub jej odpowiedniki Taibrella, Carlombrela, Lin czy te˝ polski Novitex bond, sà dobrymi i zaakceptowanymi materia∏ami w kombinacji ze skórà naturalnà, nadajàcymi si´ rownie˝ do produkcji obuwia dziecićego, a tak˝e dla stóp wra˝liwych. Wed∏ug informacji Centralnego Laboratorium Przemys∏u Obuwniczego w Krakowie (CLPO) wyroby koagulacyjne produkcji Sanwil SA, jako materia∏y wierzchnie i podszewkowe, majà w∏aÊciwoÊci przypominajàce w∏aÊciwoÊci skóry naturalnej tak pod wzgl´dem organoleptycznych, jak i w∏aÊciwoÊci przetwórczych i u˝ytkowych. Wi´kszoÊç z nich spe∏nia wymagania KRT/01/IIMW „Kryteria techniczne. Tekstylia”. Znak „Wyrób ekologiczny” oznacza, ˝e charakteryzujà si´ one w∏aÊciwoÊciami przyjaznymi dla stopy i Êrodowiska [15]. Mówiàc o komforcie u˝ytkowania obuwia wspomnieç równie˝ nale˝y o wyÊció∏kach i wk∏adkach, które oprócz ch∏onnoÊci pary wodnej powinny odznaczaç si´ wystarczajàcà odpornoÊcià na Êcieranie, na dzia∏anie potu i trwa∏oÊcià wybarwienia na tarcie su-.

(7) Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia. 11. che, mokre i z udzia∏em potu, aby nie barwi∏y skarpet czy stóp [15]. Same wk∏adki poprawiajà tzw. komfort pod stopami, poch∏aniajà i przepuszczajà pot, sà bakterio- i grzybobójcze, likwidujà przykry zapach, ograniczajà wstrzàsy i masujà podeszw´ stopy. Nale˝y jednak stwierdziç, ˝e w wi´kszoÊci przypadków te „osiàgnićia” technologiczne nie przek∏adajà si´ na walory higieniczno-zdrowotne obuwia i na komfort jego u˝ytkowania. Stanowià cz´sto chwyty promocyjne i marketingowe, a nie wyraz rzeczywistej troski o zdrowie i wygod´ u˝ytkownika. Na komfort u˝ytkowania obuwia istotny wp∏yw ma równie˝ jego spód, tj. podeszwa, podpodeszwa, obcas i inne elementy wyst´pujàce zale˝nie od rodzaju i przeznaczenia obuwia. Wiadomo, ˝e obuwie sztywne, ma∏o elastyczne, o grubych i twardych spodach, ci´˝kie, nie odporne na poÊlizg ma wrćz szkodliwy wp∏yw na higien´ i wygod´ u˝ytkowania. Obuwie ci´˝kie i sztywne przeciwstawia si´ naturalnym ruchom stopy, powoduje zak∏ócenia w dzia∏aniu uk∏adów mi´Êniowych pracujàcych w czasie chodu czy biegu cz∏owieka, co z kolei powoduje zwi´kszone wydzielanie potu, energii cieplnej itd. Zastosowanie na poszczególne elementy spodu obuwia odpowiednich materia∏ów i ich uk∏adów, o po˝àdanych w∏aÊciwoÊciach, sprzyja obni˝aniu jego masy, zwi´ksza elastycznoÊç, zabezpiecza przed zimnem i nierównoÊciami pod∏o˝a, u∏atwia chodzenie, ∏agodzi uderzenia i mikrowstrzàsy podczas chodzenia. Poza tym kszta∏t podeszwy i obcasa wspomaga zmniejszenie wysi∏ku przy chodzeniu, a wić zwi´ksza komfort u˝ytkowania. Ostatnio wiele uwagi poÊwića si´ równie˝ zagadnieniom dotyczàcym elektrycznoÊci statycznej. Masowe stosowanie wyk∏adzin pod∏ogowych z w∏ókien syntetycznych oraz podeszew z gumy i tworzyw sztucznych powoduje powstawanie bardzo du˝ych ∏adunków elektrostatycznych, które nie tylko mogà byç niebezpieczne, ale sà te˝ szkodliwe dla zdrowia cz∏owieka. Stàd koniecznoÊç stosowania takich materia∏ów na spody obuwia, które zapewniajà przenoszenie ∏adunku elektrycznego do pod∏o˝a. Na rynku znajduje si´ zatem oprócz skóry naturalnej bogata oferta wszelkich jej substytutów, których umiej´tne stosowanie i wykorzystanie mo˝e istotnie przyczyniç si´ do poprawy jakoÊci obuwia powszechnego u˝ytku, tj. obuwia, które spe∏nia podstawowe wymogi higieniczno-zdrowotne oraz zapewnia komfort u˝ytkowania. JakoÊç obuwia zale˝y przede wszystkim od producentów. Instytucje konsumenckie, handel oraz sami u˝ytkownicy mogà jednak równie˝ wp∏ywaç na kszta∏towanie jego jakoÊci. Istotny udzia∏ ma tak˝e dzia∏alnoÊç normalizacyjna, która odzwierciedla potrzeby ˝ycia codziennego. Nale˝y mieç nadziej´, ˝e podj´te prace normalizacyjne przez Europejskà Komisj´ Normalizacyjnà ds. Obuwia i Komitet Techniczny CEN przyczynià si´ do znaczàcej poprawy w tej dziedzinie równie˝ w Polsce, jako cz∏onka Unii Europejskiej. Instytucje te opracowa∏y ju˝ projekty norm dotyczàcych podstawowych materia∏ów (struktura wskaêników, wymagania) oraz oceny jakoÊci gotowego obuwia ró˝nych grup i przeznaczenia..

(8) 12. Ignacy Duda. 2. Zapewnienie komfortu u˝ytkowania obuwia poprzez dzia∏alnoÊç normalizacyjnà Problemy normalizacji, badaƒ i certyfikacji w Polsce podlegajà w ostatnim czasie zasadniczym zmianom, poczàwszy od likwidacji PKNMiJ i ustawy z dnia 3 kwietnia 1993 r. o badaniach i certyfikacji (Dz.U. nr 55, poz. 250), ustawy o normalizacji z dnia 12 wrzeÊnia 2002 r., rozporzàdzeƒ Ministra Gospodarki: z dnia 28 listopada 2002 r. dotyczàcego znakowania obuwia oraz z dnia 10 marca 2000 r. w sprawie trybu certyfikacji wyrobów, po rozporzàdzenia Rady Ministrów: z dnia 28 stycznia 2000 r. dotyczàcego oznaczania wyrobów znakiem bezpieczeƒstwa B oraz z dnia 9 stycznia 2002 r. w sprawie wymagaƒ zasadniczych dla Êrodków ochrony indywidualnej itd., co w istotny sposób zmieni∏o status norm technicznych w Polsce, w zwiàzku z dostosowywaniem si´ w tym obszarze prawa polskiego do prawa unijnego. Normalizacja w Polsce by∏a przez wiele lat obowiàzkowa, co wytworzy∏o w Êrodowiskach przemys∏owych przekonanie o istotnej roli norm i normalizacji. Obecnie, gdy Polskie Normy w zasadzie nie sà obowiàzujàce, Êrodowiska te, w tym i przemys∏u skórzanego, nie doceniajà znaczenia norm i obserwuje si´ niewielkie zainteresowanie badaniami i ocenà jakoÊci zarówno surowców, jak i gotowych wyrobów wed∏ug istniejàcych norm. W celu zobrazowania obecnej sytuacji w tym zakresie w tabeli 1 zestawiono w∏aÊciwoÊci higieniczne, jakie sà oznaczane w skórach obuwiowych mi´kkich i twardych wed∏ug PN, oraz metody ich badania. Sà to: przepuszczalnoÊç pary wodnej, nasiàkliwoÊç po 2 h oraz wartoÊç pH i liczby dyferencji. Dla tych w∏aÊciwoÊci podane sà te˝ wymagane wartoÊci w poszczególnych normach przedmiotowych. Jak widaç, jest to wyjàtkowo skromny zestaw oznaczanych w∏aÊciwoÊci, nie mówiàc o tym, ˝e wartoÊci wskaêników równie˝ budzà powa˝ne zastrze˝enia. PodkreÊliç tak˝e nale˝y, ˝e wskaênik „zawartoÊç substancji szkodliwych dla zdrowia” dotyczy tylko skór ortopedycznych (PN-74/P-22219). Pozosta∏e PN oraz PN-EN w zakresie obuwnictwa w zasadzie dotyczà metodyki badania podstawowych surowców stosowanych do produkcji obuwia powszechnego u˝ytku. CLPO w Krakowie opracowa∏o m.in. wymagania dotyczàce ró˝nych w∏aÊciwoÊci higieniczno-zdrowotnych materia∏ów skóropodobnych, a tak˝e projekt PN dla surowców podstawowych stosowanych do produkcji obuwia dziecićego do lat 15. PodkreÊliç nale˝y, ˝e zaproponowane poziomy wartoÊci dla tych wskaêników (dotyczàcych tworzyw skóropodobnych) sà wiele razy ni˝sze ni˝ dla skór naturalnych, dostosowane sà bowiem do poziomu mo˝liwoÊci technologicznych, a nie do wymogów fizjologicznych stopy. Krajowy system certyfikacji wyrobów obejmuje certyfikacj´ obowiàzkowà i certyfikacj´ dobrowolnà. Wyroby, które mogà stanowiç zagro˝enie dla ˝ycia lub zdrowia lub które s∏u˝à ratowaniu ˝ycia i zdrowia oraz ochrony Êrodowiska, podlegajà obowiàzkowej certyfikacji na znak bezpieczeƒstwa „B” i oznaczania wyrobów tym znakiem. Zgodnie z rozporzàdzeniem Ministra Gospodar-.

(9) –. +a. +a. – +a. +a. –. +a. %. –. –. +a. –. Skóry juchtowe i sanda∏owe. +a. +a. –. +a (kryte). Skóry podszewkowe. –. +. +. –. podeszwowe. –. +. + (nie mniej ni˝). –. podpodeszwowe. Skóry twarde. PN-85/P-22121. PN-EN ISO 4045:2001. PN-74/P-22140 (metoda Kubelki) PN-84/P-22141 (metoda wagowa). PN-91/P-22126 (war. niestacjon.) PN-98/P-22138. Metoda badania wed∏ug normy. èród∏o: opracowanie w∏asne.. wskaênik uzupe∏niajàcy, podlegajàcy sprawdzeniu w wypadku zmian technologicznych w produkcji lub w przypadkach wàtpliwych czy spornych. a. Liczba dyferencji, nie wićej ni˝. WartoÊç pH. NasiàkliwoÊç po 2 h, nie wićej ni˝. –. mg / 10 cm2 . 24 h. PrzepuszczalnoÊç pary wodnej, nie mniej ni˝. nubuki, licowe welury. Skóry mi´kkie. +a. Jednostka miary. Nazwa wskaênika. Tabela 1. Wykaz normalizowanych w∏aÊciwoÊci higienicznych skór obuwiowych i metod ich oznaczania. Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia 13.

(10) Ignacy Duda. 14. ki z dnia 10 marca 2000 r. w odniesieniu do przemys∏u skórzanego takim znakiem muszà byç oznaczane tylko takie wyroby, jak: obuwie, r´kawice i inne wyroby ochronne skórzane oraz odzie˝ ochronna, wyszczególnione w tabeli 2. Pozosta∏e wyroby, w tym i obuwie powszechnego u˝ytku, nie podlegajà obowiàzkowym badaniom, tylko certyfikacji dobrowolnej. Taka sytuacja, przy polityce otwartych granic i niedopracowanych przepisach celnych, przyczynia si´ do zalewu naszego rynku tandetnym i tanim obuwiem, które pod wieloma wzgl´dami jest szkodliwe tak dla u˝ytkownika, jak i dla gospodarki narodowej. Tabela 2. Wyroby podlegajàce certyfikacji obowiàzkowej w Polsce Symbol SWW. Wyszczególnienie. 2221-5. Obuwie z cholewkà skórzanà na podeszwie skórzanej, ochronne, z wy∏àczeniem obuwia przeznaczonego do ochrony przed: – dzia∏aniami czynników mechanicznych, których skutki sà powierzchowne – Êrodkami czyszczàcymi o s∏abym i ∏atwo odwracalnym dzia∏aniu – zagro˝eniami zwiàzanymi z manipulacjà goràcymi przedmiotami lub materia∏ami o temperaturze nie wy˝szej ni˝ 50°C – czynnikami atmosferycznymi (nie dotyczy odzie˝y chroniàcej przed czynnikami wyjàtkowymi i ekstremalnymi) – s∏abymi uderzeniami i drganiami, których skutki nie mogà powodowaç nieodwracalnych uszkodzeƒ cia∏a. 2222-5. Obuwie z cholewkà skórzanà na podeszwie nieskórzanej, ochronne, z wy∏àczeniem obuwia przeznaczonego do ochrony przed czynnikami jak wy˝ej wymienione. 2226-5. Obuwie z cholewkà skórzanà na podeszwie z tworzyw sztucznych, ochronne, z wy∏àczeniem obuwia przeznaczonego do ochrony przed czynnikami jak wy˝ej wymienione. 2226-915. Obuwie ca∏otworzywowe z polichlorku winylu oraz w po∏àczeniu z innymi surowcami, ochronne, z wy∏àczeniem obuwia przeznaczonego do ochrony przed czynnikami jak wy˝ej wymienione. 2226-99. Obuwie z cholewkà z tworzyw sztucznych na podeszwie nieskórzanej pozosta∏e, ochronne, osobno nie wymienione, z wy∏àczeniem obuwia przeznaczonego do ochrony przed czynnikami jak wy˝ej wymienione. 2273-4. R´kawice ochronne skórzane i skórzanopodobne, z wy∏àczeniem r´kawic przeznaczonych do ochrony przed czynnikami jak wy˝ej wymienione. 2276. Wyroby ochronne, z wy∏àczeniem obuwia przeznaczonego do ochrony przed czynnikami jak wy˝ej wymienione. èród∏o: [7].. System certyfikacji wyrobów w zakresie bezpieczeƒstwa u˝ytkowania s∏u˝y ochronie u˝ytkowników oraz Êrodowiska przed ujemnymi skutkami êle.

(11) Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia. 15. wykonanych lub zaprojektowanych wyrobów. Certyfikacjà dobrowolnà na znak „B” mogà byç obj´te wyroby krajowe lub importowane, w wypadku których dostawca uzna potrzeb´ uzyskania tego rodzaju certyfikatu [9]. Jak ju˝ stwierdzono, podobnie jak w krajach Unii Europejskiej, tak i w Polsce nie ma jak dotàd obowiàzujàcych norm dotyczàcych obuwia powszechnego u˝ytku. Jedynie w odniesieniu do obuwia przeznaczonego do u˝ytku w pracy obowiàzujà w Polsce od 1992 r. nast´pujàce normy: – PN-EN-344-1992. Wymagania i metody badaƒ dla obuwia bezpiecznego, ochronnego i zawodowego do u˝ytku w pracy (norma zweryfikowana w 1996 r.), – PN-EN-345. Wymagania dla obuwia bezpiecznego, – PN-EN-346. Wymagania dla obuwia ochronnego, – PN-EN-347. Wymagania dla obuwia zawodowego. Europejska Komisja Normalizacyjna ds. Obuwia pracuje obecnie nad normami dla obuwia powszechnego u˝ytku. Projekt CEN przewiduje zró˝nicowanie wymagaƒ dla obuwia sportowego i wypoczynkowego, dziecićego m´skiego i damskiego wyjÊciowego i zimowego oraz obuwia domowego. Komisja prowadzi rownie˝ prace nad wymaganiami dotyczàcymi rodzaju i wielkoÊci wskaêników dla materia∏ów wierzchnich, podszewek i wyÊció∏ek oraz materia∏ów podeszwowych i usztywniaczy [21]. Opracowane projekty EN dotyczàce obuwia i materia∏ów spodowych mo˝liwie szybko uzyskajà status norm PN-EN, co z pewnoÊcià przyczyni si´ do podniesienia poziomu jakoÊci produkowanego i importowanego do Polski obuwia powszechnego u˝ytku [6]. Jak wiadomo, dla obuwia powszechnego u˝ytku, nie obj´tego obowiàzujàcymi normami EN, poszczególne kraje posiadajà w∏asne kryteria oceny zarówno materia∏ów obuwiowych, jak i obuwia gotowego. Obuwiu odpowiadajàcemu tym kryteriom przyznawane sà ekologiczne znaki jakoÊci (Oko-Tex, Eco-Tox itp.)2. W wypadku obuwia ochronnego w krajach UE wymagania bezpieczeƒstwa i zasady dopuszczania na rynek zawarte sà w dyrektywie 89/686/EEC. Ârodki ochrony indywidualnej mogà byç wprowadzane na rynek UE wy∏àcznie po spe∏nieniu wszystkich wymagaƒ dyrektywy i umieszczeniu na nich znaku „CE”. Za spe∏nienie tych wymagaƒ i umieszczenie na wyrobie oznaczenia „CE” odpowiedzialny jest jego producent, bez wzgl´du na to, czy ma on swojà siedzib´ na obszarze UE, czy pochodzi z paƒstwa trzeciego [10]. Wymagania zasadnicze dla Êrodków ochrony indywidualnej zawarte w tej dyrektywie zosta∏y wprowadzone do polskiego prawodawstwa rozporzàdzeniem Rady Ministrów z dnia 9 stycznia 2002 r., które wesz∏o w ˝ycie z dniem 5 marca 2003 r. [10]. Od momentu wejÊcia Polski do UE znak „B” zosta∏ zastàpiony znakiem zgodnoÊci „CE”. 2 Zagadnienia te by∏y szczegó∏owo omówione w publikacjach: I. Duda, Ekow∏aÊciwoÊci i wymagania dla wyrobów przemys∏u skórzanego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2000, nr 548; I. Duda, W∏asnoÊci i ekoznaki wyrobów przemys∏u w∏ókienniczego i skórzanego, Materia∏y konferencji, AE w Krakowie, Kraków 1998..

(12) 16. Ignacy Duda. Podobnie jak w paƒstwach UE równie˝ w naszym kraju Polskie Centrum Badaƒ i Certyfikacji ustanowi∏o znak ekologiczny, wzorowany na za∏o˝eniach znaku unijnego. Certyfikat zgodnoÊci na ten znak jest, tak jak w UE, certyfikacjà dobrowolnà. Jednak w Polsce jak dotàd brak jest zarówno przepisów prawnych, jak i kompleksowych wymagaƒ normatywnych dotyczàcych oceny wyrobów przemys∏u skórzanego pod wzgl´dem ekologicznym [9]. W polskim przemyÊle garbarskim i obuwniczym opracowywane sà obecnie odpowiednie metodyki badania i poziomy zawartoÊci substancji szkodliwych w skórze i tworzywach skóropodobnych w gotowym obuwiu i innych wyrobach skórzanych. Problematykà tà zajmuje si´ od kilku lat OÊrodek Certyfikacji przy Instytucie Przemys∏u Skórzanego w ¸odzi, który ma ju˝ konkretne osiàgnićia w tej dziedzinie. Przyspieszenie prac w tym zakresie jest konieczne, gdy˝ istnieje potrzeba odpowiednich certyfikatów wydawanych przez akredytowane jednostki eksporterom wyrobów. Jak wynika z przedstawionego przeglàdu problematyki dotyczàcej komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia powszechnego u˝ytku, problem nie le˝y tylko w rodzaju i iloÊci sk∏adników chemicznych szkodliwych dla zdrowia u˝ytkownika i Êrodowiska. Wydaje si´, ˝e aby poprawnie i kompleksowo rozwiàzaç problem higienicznych i ekologicznych w∏aÊciwoÊci obuwia oraz bezpieczeƒstwa jego u˝ytkowania, konieczne jest równie˝ uwzgl´dnienie problematyki komfortu u˝ytkowania, stanowi ona bowiem integralnà cz´Êç problematyki bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia. Jedynie kompleksowe rozpatrywanie zagadnienia przyczyni si´ do rzeczywistej poprawy sytuacji na rynku obuwniczym.. 3. Podsumowanie W Polsce, jak dotàd, nie ma odpowiednich przepisów lub norm obligujàcych producentów i handlowców do przestrzegania wymogów dotyczàcych bezpieczeƒstwa u˝ytkowania wyrobów przemys∏u skórzanego, ze szczególnym uwzgl´dnieniem obuwia powszechnego u˝ytku. Ze wzgl´du na fakt, ˝e podstawowe surowce stosowane do produkcji obuwia (tak skóry naturalne, jak i tworzywa skóropodobne) mogà zawieraç substancje szkodliwe dla zdrowia cz∏owieka oraz ˝e obecnie produkowane materia∏y i tworzywa skóropodobne nie zapewniajà utrzymania w obuwiu odpowiedniego mikroklimatu, tzn. nie zapewniajà komfortu u˝ytkowania obuwia ze wzgl´du na bardzo niskie w∏aÊciwoÊci higieniczno-zdrowotne i reologiczne, powinny zostaç opracowane i wprowadzone jako obligatoryjne minimalne lub graniczne wartoÊci dla wytypowanych w∏aÊciwoÊci, które zapewni∏yby spe∏nienie podstawowych wymogów fizjologicznych stopy. Wymogi takie powinny byç zró˝nicowane ze wzgl´du na du˝à ró˝norodnoÊç produkowanego obuwia (rodzaje obuwia, grupy obuwia, warunki u˝ytkowania itp.). Wed∏ug obowiàzujàcych przepisów wprowadzenie do Polskich Norm takich granicznych wartoÊci jako obligatoryjnych jest mo˝liwe, jeÊli wyrób zagra˝a.

(13) Problemy komfortu i bezpieczeƒstwa u˝ytkowania obuwia. 17. zdrowiu lub stwarza zagro˝enie podczas u˝ytkowania (Ustawa o normalizacji z dnia 3 kwietnia 1993 r., art. 19, pkt. 2). JeÊli surowce podstawowe – skóry lub tworzywa skóropodobne – zawierajà substancje szkodliwe dla zdrowia i jeÊli obuwie jest wyprodukowane z surowców nie posiadajàcych wymaganych w∏aÊciwoÊci higienieczno-zdrowotnych i reologicznych, to takie skóry i gotowe wyroby nie powinny byç dopuszczone do obrotu. Literatura 0[1] Dembiƒski D., Funkcje obuwia i jego wp∏yw na nog´ i organizm cz∏owieka, „ Industria usoara” 1989, nr 4. 0[2] Falkiewicz-Dulik M., Ocena mikrobiologiczna materia∏ów obuwiowych, Materia∏y IV Sympozjum CLPO, Kraków 1997. 0[3] Gajewski R., Skrzyƒska B., OkreÊlanie wymagaƒ stopy dziecka z punktu widzenia fizjologii, CLPO, Kraków 1996, Projekt PBZ-021-06. 0[4] Gajewski R., OkreÊlenie wymagaƒ stóp z punktu widzenia fizjologii, Materia∏y IV Sympozjum CLPO, Kraków 1997. 0[5] Gajewski A., Rajchel-Chyla B., Filipowski S., Janocha M., Analiza preferencji klientów w zakresie zakupu obuwia, Materia∏y VII Mi´dzynarodowej Konferencji CLPO, Kraków 2002. 0[6] Gàsiorski K.P., Badania jakoÊciowe, wymagania i znakowanie spodów w zale˝noÊci od przeznaczenia obuwia zgodnie z projektem Komitetu Technicznego Europejskiego Centrum Normalizacji, Informator CLPO, Kraków 2002, nr 18. 0[7] Jamrozik B., Kmiecik-Serafin S., System badaƒ i oceny materia∏ów oraz obuwia na zgodnoÊç z normà oraz wymaganiami technicznymi dla ró˝nych zastosowaƒ, Materia∏y VI Mi´dzynarodowej Konferencji, CLPO, Kraków 2000. 0[8] Kmiecik-Serafin S., Pasek S., Zmiany normalizacyjne w zakresie obuwia, dostosowujàce Polsk´ do wymagaƒ Unii Europejskiej, Materia∏y VII Mi´dzynarodowej Konferencji CLPO, Kraków 2002. 0[9] Kuliƒska I., Certyfikacja wyrobów przemys∏u skórzanego w obszarze dobrowolnym, „Przeglàd Skórzany” 1999, nr 2. [10] Kuliƒska I., Ocena zgodnoÊci wyrobów w Êwietle prawa Unii Europejskiej, cz. I, „Przeglàd Skórzany” 2002, nr 7–8. [11] KupÊ, Kantor P., Certyfikacja ekologiczna skóry, wyrobów w∏ókienniczych i skóropodobnych, Materia∏y VI Konferencji CLPO, Kraków 2000. [12] Lasek W., Komfort obuwia z cholewkami z tworzyw skóropodobnych mi´kkich, „Przeglàd Skórzany” 1985, nr XL. [13] Lasek W., Materia∏oznawstwo obuwnicze, WSI, Radom 1986. [14] Nickolaus G., Die ökologische Bewertung von Schuhen, „Schuh-Technik” 1994, nr 9. [15] Przyjemska L., Nowe materia∏y na ró˝ne asortymenty obuwia spe∏niajàce wymagania higieniczno-zdrowotne, Materia∏y VI Mi´dzynarodowej Konferencji CLPO, Kraków 2000. [16] Przyjemska L., Modne materia∏y i dodatki w sezonie wiosna–lato 2003, Informator CLPO, Kraków 2002, nr 18. [17] Przyjemska L., Jamrozik B., Rozwój technologiczny w materia∏ach na wierzchy obuwia i kaletnictwo, Materia∏y VII Mi´dzynarodowej Konferencji CLPO, Kraków 2002. [18] Przyjemska L., Jamrozik B., Falkiewicz-Dulik M., Wierzbicka I., Parecki Z., Trendy mody w materia∏ach i dodatkach obuwniczych w sezonie wiosna–lato 1999, „Przeglàd Skórzany” 1999, nr 1..

(14) 18. Ignacy Duda. [19] Rajchel-Chyla B., Gajewski R., Wyczesana J., Wybrane rozwiàzania technologiczne, konstrukcyjne i materia∏owe poprawiajàce komfort u˝ytkowania obuwia, Materia∏y VII Mi´dzynarodowej Konferencji CLPO, Kraków 2002. [20] Rudzka E., Boulanger J.P., Badanie wp∏ywu w∏aÊciwoÊci higienicznych i reologicznych materia∏ów obuwniczych na komfort obuwia, „Przeglàd Skórzany” 1973, nr 2. [21] Sadowski T., Wymagania higieniczno-zdrowotne dla obuwia eksportowanego do krajów zachodnich i wschodnich, Materia∏y V Sympozjum CLPO, Kraków 1998. [22] Skrzyƒska B. i inni, Wk∏adki – rodzaje, znaczenie i ich wp∏yw na komfort u˝ytkowania obuwia, Materia∏y V Mi´dzynarodowego Sympozjum CLPO, Kraków 1998. [23] Wasilewski L., Rozwa˝ania o jakoÊci, OBJW Zetom, Warszawa 1999. [24] Worswick B., Southam M., Moisture Absorption of Insoles, SATRA Bulletin 1984, nr 6.. The Problems of Comfort and Safety of Footwear The objective of the paper is to show that the comfort of footwear is a very important and complex problem, not only for a user. It is connected with a problem of safety as the leather-like materials used for the production of shoes in most cases do not satisfy the physiological requirements of a foot and are a cause of many feet diseases and deformations.This problem is becoming a serious social problem. That is why it is necessary to determine and introduce into Polish Standards, as obligatory norms, minimal or limit values for selected hygienic, health, rheological and ecological properties, in order to safeguard the minimum of the physiological requirements of feet..

(15)