Związki między innowacyjnością a zachowaniami eksportowymi polskich małych i średnich przedsiębiorstw

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 730. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Rafał Morawczyński Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Związki między innowacyjnością a zachowaniami eksportowymi polskich małych i średnich przedsiębiorstw* 1. Wprowadzenie Innowacje, przedsiębiorczość i eksport należą do jednych z najpopularniejszych przedmiotów badań ekonomistów w ostatnich latach. Wielu badaczy wskazuje, że innowacje są niezbędnym elementem prawidłowo funkcjonującej gospodarki. Równocześnie wskazuje się na niewystarczający poziom innowacyjności gospodarki polskiej, co może być przeszkodą uniemożliwiającą jej dalszy rozwój. Podobnie rzecz ma się z przedsiębiorczością. Uważa się, że rozwijanie przedsiębiorczości jest warunkiem wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy. Równie popularnym tematem dociekań jest w ostatnim czasie eksport. Wiele wskazuje na to, że dzięki niemu w Polsce udało się uniknąć recesji w okresie spowolnienia gospodarczego na przełomie XX i XXI w. Co pewien czas pojawiają się jednak opinie, że struktura polskiego eksportu musi być unowocześniana, gdyż zbyt duży jest w niej udział produkcji opartej na wykorzystaniu prostych czynników produkcyjnych. O ile waga każdego z tych zjawisk w funkcjonowaniu gospodarki jest bezsporna, o tyle ciekawe wydaje się zagadnienie ich wzajemnego związku. Między innowacjami i przedsiębiorczością od dawna zachodzi dość oczywisty związek. Innowacja jest tworzywem przedsiębiorczości rozumianej w duchu Schumpeterowskim. Sama przedsiębiorczość bywa rozumiana szerzej, albo raczej ogólniej, * Artykuł został opracowany na podstawie badań przeprowadzonych przez autora w pracy doktorskiej pt. „Bariery eksportu małych i średnich przedsiębiorstw w województwie małopolskim”.. k_730.indb 99. 1/16/08 1:57:36 PM.

(2) Rafał Morawczyński. 100. gdyż niektórzy utożsamiają ją z wszelką działalnością gospodarczą. Związek między innowacją a eksportem albo między przedsiębiorczością a eksportem jest jednak mniej dogłębnie poznany. W niniejszym opracowaniu starano się wskazać, jak można rozumieć naturę związku między innowacją i eksportem. Analiza ta została ograniczona do produktowego rozumienia innowacji. Stosowanych jest wiele klasyfikacji innowacji. Jedną z najpowszechniej przyjętych jest ta, która dzieli je na produktowe, procesowe i organizacyjne. Według E. Stawasza innowacja produktowa to każda zmiana, która polega na udoskonaleniu wyrobu już produkowanego, albo też wszelkie rozszerzenie asortymentu o nowy produkt. Przez innowację procesową rozumie on zmianę w procesach wytwórczych, a za innowację organizacyjną uważa zmiany w organizacji procesu produkcyjnego. Zwracać może uwagę niejasne rozgraniczenie między definicjami w znaczeniu organizacyjnym i procesowym. Dlatego też niektórzy autorzy przyjmują prostszy podział na innowacje produktowe i procesowe, jak to czyni np. A. Francik. Mimo dosyć prostego dzielenia innowacji należy pamiętać, że są one na ogół ze sobą sprzężone, tzn. pojawienie się np. zmian technologicznych powoduje również zmiany w samym produkcie albo organizacji produkcji. Według E. Stawasza innowacje produktowe rzadziej jednak prowadzą do zmian procesowych. Istnieje wiele jeszcze innych definicyjnych podziałów, według których klasyfikuje się innowacje. Dla potrzeb tej pracy jednak podział ten, a zwłaszcza wyróżnienie innowacji produktowych, jest wystarczające, a rozwiązanie takie przyjmowane jest przez wielu badaczy. 2. Rola MŚP w polskim eksporcie W okresie 1990–2003 eksport zwiększył się ponad 3-krotnie, a stopień wzrostu importu był jeszcze większy, co spowodowało, że Polska boryka się ze znacznym deficytem handlowym, który niekiedy może stanowić zagrożenie dla równowagi gospodarczej. Dlatego ze szczególną uwagą obserwuje się rozwój eksportu, który zapewnia równowagę płatniczą kraju. Szczególne znaczenie odgrywa sektor MŚP, którego udział w eksporcie ulega zwiększeniu. W 2002 r. osiągnął on wartość ponad 44%, choć w kilku poprzednich latach był nawet nieco wyższy. Szczególnie dynamicznie zwiększa się rola firm średniej wielkości (o zatrudnieniu powyżej 50 pracowników). Mimo wielu sukcesów, jakie polscy eksporterzy odnoszą na ryn. s. 14.. E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999,. A. Francik, Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2003, s. 18–19. . k_730.indb 100. E. Stawasz, op. cit., s. 14–18.. 1/16/08 1:57:36 PM.

(3) Związki między innowacyjnością a zachowaniami…. 101. kach zagranicznych, zwraca się uwagę na wiele problemów związanych z ich sytuacją. Jednym z ważniejszych jest mała nowoczesność polskiego eksportu. Dane na poziomie makroekonomicznym wskazują, że istotna część sprzedaży zagranicznej oparta jest na znacznym wykorzystaniu pracy, której niższa cena w Polsce czyni firmy konkurencyjnymi w porównaniu z podmiotami działającymi w Europie Zachodniej. Zagadnienie nowoczesności eksportu jest zatem kolejnym argumentem za badaniem związku innowacyjności i eksportu. 3. Innowacyjność a eksport – podejście ekonomiczne Zagadnienie związku innowacji i eksportu jest – jak się wydaje – lepiej poznane w badaniach makro- niż mikroekonomicznych. Teorie związane z tym zagadnieniem można podzielić na dwie grupy. Pierwsza grupa to teorie neoczynnikowe, które podkreślają wagę wyposażenia w czynniki produkcji, przy czym w porównaniu z klasycznymi teoriami czynnikowymi podkreśla się rolę kapitału ludzkiego i wiedzy. Podobnie jak w przypadku klasycznych teorii czynnikowych (Hechsher–Ohlin–Samuelson) uważa się, że eksport będzie rozwijany z krajów o większej obfitości tych zasobów. Zgodnie zaś z drugą grupą teorii innowacje wpływają na wartość eksportu netto (export–import) w ten sposób, że w danym kraju sektory nowoczesne (o dużym ładunku innowacji) mają na ogół dodatnie saldo wymiany. Na poziomie mikro można zadać pytanie, czy to większa innowacyjność wpływa na lepsze wyniki w eksporcie, czy też przeciwnie – większe zaangażowanie eksportowe powoduje wyższą innowacyjność. Tak sformułowane pytanie stawiają np. B. Cassiman i E. Martinez-Ros. Niektóre badania wskazują na zasadność przyjętej w tej pracy metody koncentrowania się tylko na innowacyjności produktowej. Na przykład E. Brouwer i A. Kleinknecht wykazali związek między poziomem innowacyjności i eksportu podkreślając, że taka prawidłowość jest prawdziwa dla produktowego, a nie pro-. K. Wakelin, The Role of Innovation in Bilateral OECD Trade Performance, „Applied Economics” 1998, 30(10), s. 1334–1346.. C. Greenhalgh, Innovation and Trade Performance in the United Kingdom, „The Economic Journal” 1990, 100, s. 105–118. . Innovation Driving Export Performance. Evidences from Spanish Manufacturing, http://www. econ.upf.es/crei/activities/workshop/innovation/papers02-03/cassiman_martinez.pdf, 10.05.2005 r. W Polsce problemem związku między innowacjami a handlem zajmowała się A. Waresa. Por. A. Waresa, Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność polskiej gospodarki, Monografie i opracowania, nr 504, SGH, Warszawa 2002. . k_730.indb 101. 1/16/08 1:57:37 PM.

(4) Rafał Morawczyński. 102. cesowego rozumienia innowacji. W większości badań używa się ekonomicznych mierników innowacyjności, takich jak wielkość wydatków na badania i rozwój lub też liczba zarejestrowanych patentów. Ponieważ jednak na pytanie o związek między innowacyjnością a eksportem użyte zostaną dane nie ekonomiczne, ale pochodzące z badania ukierunkowanego na pomiar zachowań przedsiębiorstw, dlatego też podejście ekonomiczne nie będzie tu dalej rozwijane. 4. Innowacyjność a zachowania eksportowe przedsiębiorstw W dalszej analizie starano się zdefiniować związek innowacji i eksportu z punktu widzenia zachowań przedsiębiorstw. Lukę w tak ukierunkowanych badaniach dostrzegają m.in. S. Samiee, P. Walters i F. DuBois pisząc: „mimo różnorodności publikowanych badań dotyczących eksportu, przedmiot ten nie był zbyt często analizowany z punktu widzenia zachowania innowacyjnego. […] Tendencja do traktowania modeli etapów internacjonalizacji jako wyczerpującego sposobu wyjaśniania umiędzynarodowienia firm utrudniła pojawienie się alternatywnych hipotez i koncepcji, które mogłyby w sposób pełniejszy przyczynić się do opisu uwarunkowań podejmowania eksportu”. Podobnego zdania są K. Ibeh i S. Young: „[…] wydaje się, że w literaturze dotyczącej zachowań eksportowych przedsiębiorstw wyraźnie brakuje badań empirycznych przeprowadzanych z perspektywy przedsiębiorczości”. Przywołując szeroko stosowaną klasyfikację D. Millera, można stwierdzić, że strategia przedsiębiorcza firmy przejawiać się może w innowacyjności, podejmowaniu ryzyka, a także w proaktywności10. Innowacyjność, zgodnie z tym podziałem, polega na poszukiwaniu twórczych lub nietypowych rozwiązań problemów. Poh-Lin Yeoh i Insik Jeong dokonują przeglądu czynników wskazujących na przedsiębiorcze ukierunkowanie eksportujących firm. Jako przejaw proinnowacyj E. Brouwer, A. Kleiknecht, Technology and Firm’s Export Intensity: The Need for Adequate Innovation Measurement, „Konjunkurpolitik” 1993, 39(5), s. 315–325, cyt. za: Innovation Driving Export Performance. Evidences from Spanish Manufacturing, http://www.econ.upf.es/crei/activities/workshop/innovation/papers02-03/cassiman_martinez.pdf, 10.05.2005.. S. Samiee, P. Walters, F. DuBois, Exporting as an Innovative Behaviour: An Empirical Investigation, „International Marketing Review” 1993, vol. 10, nr 3, s. 5–25. . Poh-Lin Yeoh, Insik Jeong, Contingency Relationships between Entrepreneurship, Export Channel Structure and Environment, „European Journal of Marketing” 1995, vol. 29, nr 8, s. 95–115.. D. Miller, The Correlates of Entrepreneurship in Three Types of Firms, „Management Science” 1983, vol. 29, s. 770–791. 10. k_730.indb 102. 1/16/08 1:57:37 PM.

(5) Związki między innowacyjnością a zachowaniami…. 103. nej strategii przedsiębiorstwa w jego działalności eksportowej autorzy ci wymieniają11: – podkreślanie wagi usług dla klientów, – wysokie wydatki na badania i rozwój, – nacisk na rozwój nowych produktów, – zwiększanie wartości eksportu przez strategię penetracji rynku, – oferowanie szerszego asortymentu produktów, – dostarczanie nowoczesnych, wysoko zaawansowanych technologicznie produktów. W rozumieniu tych autorów o innowacyjności świadczą głównie czynniki wskazujące na szeroko rozumiany rozwój produktu. W części empirycznej artykułu dokonano analizy opartej na opisie zachowań przedsiębiorstw w działalności eksportowej, co stało się podstawą dalszego wnioskowania. 5. Wyniki badań empirycznych Badania przeprowadzono na próbie 250 losowo wybranych przedsiębiorstw sektora MŚP w Małopolsce. Zastosowano metodę doboru warstwowego (z powodu wyraźnej dominacji najmniejszych firm w grupie eksporterów), która zapewnia spełnienie wymogu reprezentatywności próby. Regionalny zasięg badania nie deprecjonuje uzyskanych wyników, a na zasadność stosowania takiego podejścia zwracają uwagę również autorzy zajmujący się zachowaniami eksportowymi przedsiębiorstw12. W tabeli 1 przedstawiono strukturę wielkości przedsiębiorstw w próbie badawczej. Tabela 1. Liczba zatrudnionych osób w przedsiębiorstwach w próbie badawczej Wielkość przedsiębiorstwa Liczba badanych Ogólna liczba (liczba zatrudnionych) przedsiębiorstw przedsiębiorstw 1–10 11–20 21–30 31–40 41–50 51–100 101–250. Źródło: opracowanie własne. 11. 36 14 9 12 2 12 14. 36 50 59 71 73 85 99. Udział procentowy 36,3 14,1 9,0 12,1 2,0 12,6 13,7. Skumulowany udział procentowy 36,3 50,5 59,5 71,7 73,7 86,3 100,0. Poh-Lin Yeoh, Insik Jeong, op. cit., s. 101.. Por. S. Bagchi-Sen, The Small and Medium-sized Exporters’ Problems: An Empirical Analysis of Canadian Manufacturers, „Regional Studies” 1999, vol. 33, wyd. 3, s. 231–245. 12. k_730.indb 103. 1/16/08 1:57:38 PM.

(6) Rafał Morawczyński. 104. Jak wynika z tabeli 1, w próbie przeważają podmioty najmniejsze, choć ta przewaga nie jest tak duża jak w grupie eksporterów w Małopolsce, co jest rezultatem zastosowania metody doboru próby (dobór warstwowy). W badaniu poproszono o wskazanie dominującego w firmie typu produkcji według klasyfikacji PKD (tabela 2). Wszystkie badane firmy to przedsiębiorstwa produkcyjne. Znaczną grupę stanowią w próbie firmy zajmujące się produkcją drewna i wyrobów z drewna oraz mebli (PKD 37). Ze względu na wspomniany brak wiarygodnych statystyk na temat eksportu na poziomie regionalnym z uwzględnieniem wielkości przedsiębiorstw, trudno oceniać reprezentatywność branżową próby. Tabela 2. Produkcja według klasyfikacji PKD w próbie badawczej Klasyfikacja PKD. 15 Produkcja artykułów spożywczych i napojów. 17 Produkcja tkanin. 18 Produkcja odzieży, skór futerkowych. 19 Produkcja wyrobów skórzanych lub obuwia, garbowanie skór. 20 Produkcja drewna i wyrobów z drewna (bez mebli). 24 Produkcja chemikaliów i wyrobów z tworzyw sztucznych. 25 Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych. 26 Produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalowych 27 Produkcja metali. 28 Produkcja metalowych wyrobów gotowych. Liczba Procent 4. 1 5 3 19 8. 8. 5. 3 8. 3,7. 0,9 4,7. 2,8. 17,8 7,5. 7,5. 4,7. 2,8 7,5. 29 Produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej nie sklasyfikowanych. 6. 5,6. 32 Produkcja sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i telekomunikacyjnej. 1. 0,9. 31 Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej nie sklasyfikowanej 33 Produkcja instrumentów medycznych, optycznych i precyzyjnych. 4 2. 34 Produkcja pojazdów mechanicznych i naczep. 2. 37 Produkcja gdzie indziej nie sklasyfikowana: produkcja mebli. 9. 35 Produkcja pozostałego sprzętu transportowego. 37 Produkcja gdzie indziej nie sklasyfikowana: zagospodarowanie odpadów 37 Produkcja gdzie indziej nie sklasyfikowana: produkcja biżuterii 37 Produkcja gdzie indziej nie sklasyfikowana: zabawki Inne Źródło: opracowanie własne.. 1 1 1 2. 14. 3,7. 1,9. 1,9. 0,9. 8,4. 0,9 0,9 1,9. 13,1. Jako metody pozyskania danych użyto kwestionariusza pocztowego. Wcześniej uzyskano telefonicznie zgodę przedsiębiorców na wysłanie ankiety, co, jak się. k_730.indb 104. 1/16/08 1:57:38 PM.

(7) Związki między innowacyjnością a zachowaniami…. 105. wydaje, znacznie poprawiło stopę zwrotu. Kwestionariusze zwrotne zostały odebrane między 25 czerwca a 4 sierpnia 2004 r. Osobami udzielającymi odpowiedzi byli w większości właściciele firm lub osoby zajmujące się w nich eksportem. Otrzymano 117 zwrotów na 250 wysłanych. Dało to stosunkowo wysoką stopę zwrotu: 46,8%. Trzy kwestionariusze odesłano puste, argumentując, że firma nie zajmuje się eksportem (mimo wcześniejszej rozmowy telefonicznej), 7 kwestionariuszy było w znacznym stopniu niekompletnych. Ogółem za nadające się do dalszej analizy przyjęto 107 kwestionariuszy, co dało efektywną stopę zwrotu 42,8%. Wynik ten można uznać za bardzo zadowalający. Obliczenia statystyczne zostały wykonane z użyciem pakietu statystycznego STATISTICA 6.0 PL. W celu określenia intensywności poszczególnych zachowań związanych z prowadzeniem eksportu badani proszeni byli o wskazanie na 4-punktowej skali częstotliwości stosowania przez ich firmy określonych działań. Mieli oni do wyboru 1 z 4 odpowiedzi: 1) nigdy, 2) rzadko, 3) często, 4) bardzo często. Nie określono, jaką liczbę zachowań należy zaliczyć do którejś z czterech grup, gdyż ich częstotliwość jest zmienna w odniesieniu do kolejnych pozycji, a niekiedy trudno nawet ją określić. Zastosowanie wspólnej skali dla wielu pozycji miało na celu ujednolicenie zakresu odpowiedzi, aby możliwa była kwantyfikacja wyników. Tabela 3. Ocena rzetelności skali „innowacyjność w kontekście działalności eksportowej” Stwierdzenia użyte w badaniu 1. Pracujemy nad nowymi pomysłami na produkty z myślą o rynkach zagranicznych. 2. Nasze produkty są poddawane adaptacji z myślą o wymaganiach poszczególnych rynków zagranicznych. Wartość alfa Cronbacha, gdy pozycja usunięta 0,7582 0,7779. 3. Nasycenie innowacji w produktach przeznaczonych na eksport jest znaczne. 0,7882. 4. Wtedy, gdy projektujemy i wprowadzamy nowy produkt do oferty, bierzemy pod uwagę również rynki eksportowe. 0,7597. 5. Z myślą o rynkach zagranicznych wprowadzamy systemy zarządzania jakością (np. ISO) 6. Oferujemy szeroką gamę produktów w eksporcie. Źródło: opracowanie własne.. 0,8421 0,7925. Spośród 28 typów zachowań do analizy innowacyjności wybrano 6 zagadnień najlepiej nadających się do opisu innowacyjności w kontekście eksportu. Cztery pierwsze punkty dotyczą innowacyjności produktowej. Również punkt. k_730.indb 105. 1/16/08 1:57:38 PM.

(8) Rafał Morawczyński. 106. szósty odnosi się do niej w sposób pośredni. Pozycja piąta, czyli wdrażanie systemów zarządzania jakością z myślą o rynkach zagranicznych, również w sposób pośredni odnosi się do innowacyjności, z tym że o ile w poprzednich punktach opisywano raczej tylko innowacje produktowe, to ten bliższy jest procesowemu rozumieniu innowacyjności. Jednak, jak już wspomniano, linia podziału między tymi dwoma typami innowacji nie jest łatwa do ustalenia, a tej pozycji nie można w sposób jednoznaczny przyporządkować innowacjom procesowym, więc została ona włączona do proponowanej skali. Sześciostopniowa skala może być podstawą do skonstruowania prostego narzędzia mierzącego innowacyjność firm w kontekście ich działalności eksportowej. Wyniki analizy rzetelności tak skonstruowanej skali są bardzo zadowalające. Wartość alfa Cronbacha narzędzia wyniosła 0,8167. Jedyną pozycją, której usunięcie spowodowałoby poprawę rzetelności skali, jest „posiadanie systemów zarządzania jakością”, ale ze względu na fakt, że skala ma niewiele pozycji, a kontrowersyjna pozycja niewiele polepsza rzetelność narzędzia, dlatego zdecydowano się na jej pozostawienie.. Praca nad nowymi pomysłami. 2. 3. 4. brak odpowiedzi. Mediana. brak 1 2 3 4 odpo- 1 wiedzi. Modalna. Wyszczególnienie. Udział (w %). Odchylenie standardowe. Liczba odpowiedzi. Średnia. Tabela 4. Częstotliwość poszczególnych zachowań w badanych firmach. 17 33 24 33. 0. 15,8 30,8 22,4 30,8. 0,0. 2,68 1,07 2 i 4 3. 21 23 28 35. 0. 19,6 21,4 26,1 32,7. 0,0. 2,71 1,12. 4. 3. 20 36 32 11. 8. 20,2 36,3 32,3 11,1. 8,0. 2,34 0,92. 2. 2. Projektowanie produktu 18 23 24 41. 1. 16,9 21,6 22,6 38,6. 0,9. 2,83 1,12. 4. 3. 53 16 10 24. 4. 51,4 15,5 9,7 23,3. 3,8. 2,04 1,24. 1. 1. Oferowanie szerokiego 15 24 25 42 asortymentu produktów. 1. 14,1 22,6 23,5 39,6. 0,9. 2,88 1,08. 4. 3. Adaptacja produktu. Duże nasycenie innowacji w produktach Wdrażanie systemów zarządzania jakością. 1 – nigdy, 2 – rzadko, 3 – często, 4 – bardzo często Źródło: opracowanie własne.. Najczęściej przejawianym zachowaniem jest oferowanie szerokiego asortymentu produktów, ponieważ prawie 40% firm robi to zawsze, a dalsze 23 – często. Ponad połowa firm co najmniej często pracuje nad nowymi pomysłami związanymi z eksportem, a jeszcze więcej – prawie 60% – w czasie projektowania. k_730.indb 106. 1/16/08 1:57:39 PM.

(9) Związki między innowacyjnością a zachowaniami…. 107. nowych produktów bierze pod uwagę wymagania rynków eksportowych. W niewielkim stopniu stosowane jest wdrażanie systemów zarządzania jakością, gdyż ponad połowa firm nie prowadzi żadnych działań w tym zakresie. Pytanie bezpośrednio odnoszące się do innowacyjności, a więc dotyczące stopnia nasycenia innowacji w produktach ujawniło, że najmniej (tylko 11%) firm twierdzi, iż taka sytuacja dotyczy ich zawsze. Nie wiadomo jednak, jak badani rozumieją innowacje, gdyż, jak wskazywano, samo nawet wprowadzanie nowych produktów do asortymentu spełnia już definicyjne wymogi innowacji produktowej. 12. Liczba obserwacji. 10 8 6 4 2 0 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Wyniki na skali. Rys. 1. Rozkład wyników na skali innowacyjności w kontekście działalności eksportowej Źródło: opracowanie własne.. Uzyskany rozkład wyników jest nietypowy (rys. 1). Zaznacza się pewna bimodalność tego rozkładu: pierwsze zgrupowanie wyników znajduje się między wartością 8 a 15, a drugie między 17 a 23. Warto teraz zastanowić się nad związkami tak mierzonej innowacyjności firm z innymi reprezentatywnymi cechami. W tym celu badane przedsiębiorstwa podzielono na trzy grupy, w zależności od uzyskanych wyników. Miejsce podziału ustalono dzieląc skalę na trzy części. Pierwsza grupa to przedsiębiorstwa o wynikach między 6 a 12, czyli te, które średnio dały na pytania odpowiedź określoną w skali jako co najwyżej 2 (co oznacza, że zachowania te nie pojawiają się nigdy lub rzadko). Druga grupa przedsiębiorstw to te, które uzyskały wyniki między 13 a 18, czyli te, które średnio dały na pytania odpowiedź między 2 a 3 (co oznacza, że zachowania te pojawiają się często). Trzecia grupa przedsiębiorstw to te, które uzyskały wyniki między 19 a 24, czyli te, które średnio dały na pytania odpowiedź między 3 a 4 (co oznacza, że zachowania te pojawiają się pomiędzy odpo-. k_730.indb 107. 1/16/08 1:57:40 PM.

(10) Rafał Morawczyński. 108. wiedzią „często” a „zawsze”). Do pierwszej grupy, obejmującej firmy mało innowacyjne, zakwalifikowano 32 przedsiębiorstwa. W drugiej grupie, obejmującej firmy o średnim poziomie innowacyjności, znalazło się 40 przedsiębiorstw. Trzecią grupę tworzą firmy o dużym poziomie innowacyjności i zalicza się do niej 34 podmioty. Tabela 5. Różnice w nasileniu cech w badanych przedsiębiorstwach w zależności od uzyskanego wyniku na skali innowacyjności w kontekście eksportu – procedura ANOVA Wyszczególnienie. Poziom innowacyjności. F. p. mały. duży. Rok powstania. 1985. średni. 1983. 0,2320 0,7933. Zatrudnienie. 25,6. 34,1. 67,8. 5,5661 0,0051. Udział kapitału zagranicznego (w %). 18,4. 8,8. 25,7. 2,0721 0,1311. 1,8. 2,5. 5,9. 16,6358 0,0000. Liczba obsługiwanych rynków. Rok rozpoczęcia eksportu. 1985. 1996,5 1993,2 1993,6 2,5220 0,0854. Test post-hoc NIR Fishera mały < duży (p = 0,0020) średni < duży (p = 0,0100). mały < duży (p = 0,0000) średni < duży (p = 0,0000. mały > średni (p = 0,0392) mały > duży (p = 0,0730) mały > duży (p = 0,0009) średni > duży (p = 0,0049). Rola eksportu. 3,1. 3,4. 4,2. 6,6453 0,0019. Przewidywana zmiana eksportu w następnych 2 latach. 3,3. 3,8. 3,8. 4,7219 0,0108. Eksport (przychód w %). 36,0. 46,1. 56,1. 3,0652 0,0509 mały < duży (p = 0,0149). Liczba osób pracujących w eksporcie. 1,3. 2,0. 2,7. Eksport realizowany bezpośrednio (w %). mały < średni(p = 0,0531) 7,0283 0,0013 mały < duży (p = 0,0002) średni < duży (p = 0,0555). 83,1. 78,0. 90,1. 1,4646 0,2358. 24,6. 13,2. 16,2. 1,0209 0,3639. Eksport przez przerób uszlachetniający (w %). mały < średni (p = 0,0076) mały < duży (p = 0,0087). Źródło: opracowanie własne.. Te trzy grupy mogą być teraz porównane pod kątem występujących między nimi różnic. W tym celu za pomocą procedury porównania różnic między średnimi w kilku populacjach (jednoczynnikowa ANOVA) starano się wskazać te cechy, które mogą występować w różnym nasileniu w trzech analizowanych grupach (tabela 5) bądź też w przypadku niemożności zastosowania tego testu użyto nieparametrycznego testu chi-kwadrat (tabela 6). Występujące zmienne zależne można podzielić na dwie podstawowe grupy: strukturalne i w aspekcie interna-. k_730.indb 108. 1/16/08 1:57:41 PM.

(11) Związki między innowacyjnością a zachowaniami…. 109. cjonalizacji. Pierwsza grupa dotyczy tych cech, które są typowe dla wszystkich przedsiębiorstw niezależnie od tego, czy prowadzą działalność zagraniczną, czy też nie (taką zmienną jest np. wielkość przedsiębiorstwa). Zmienne w aspekcie internacjonalizacji dotyczą zaś tych cech, które charakteryzują firmę pod kątem wskazywanych w teoriach prawidłowości odnoszących się do umiędzynarodowienia (np. udział eksportu w całości przychodów albo liczba osób zajmujących się w firmie eksportem). Firmy o różnym poziomie innowacyjności w kontekście eksportu różnią się tylko jedną analizowaną zmienną o charakterze strukturalnym. Jest nią wielkość firmy mierzona liczbą zatrudnionych (p = 0,0051). Nie różnią się natomiast wiekiem lub udziałem kapitału zagranicznego. Ciekawe jest, że charakter produkcji również nie różnicuje przedsiębiorstw. Użyto do tego dwóch rodzajów rozróżnień. Pierwszym jest produkcja o przeznaczeniu na konsumpcję lub inwestycje. Drugim rozróżnieniem jest praca oparta na wykorzystaniu pracy lub kapitału. Również ten podział nie różnicuje jednak badanych przedsiębiorstw pod względem poziomu innowacyjności w kontekście eksportu. Tabela 6. Różnice w nasileniu cech w badanych przedsiębiorstwach w zależności od uzyskanego wyniku na skali innowacyjności w kontekście eksportu – test chi-kwadrat Wyszczególnienie Liczba firma. Kontynuacja przedsiębiorstwa państwowego Charakter produkcji (K/I). Typ produkcji (praca/ kapitał). Istnienie działu eksportu. Kierunki eksportu (UE/CEF/WSC). Typ umiędzynarodowienia (klasyczne/szybkie). Poziom innowacyjności. mała. średnia. duża. Chi-kwadrat. 4. 3. 8. 3,9. 0,1418. 22/10. 30/10. 20/14. 2,21. 0,3311. 32. 18/14 0. 40. 26/14 0. P. 34. 17/17. 1,7330 1,68. 5. 16/10/3. 20/8/6. 19/7/5. 20/11. 15/22. 18/15. 0,4204. 11,90. 0,0026. 4,00. 0,1347. 0,7923. Źródło: opracowanie własne.. Znaczniejszą korelację udało się zaobserwować dla zmiennych opisujących wymiar umiędzynarodowienia przedsiębiorstw. Najsilniejszy jest związek z liczbą obsługiwanych rynków zagranicznych. Firmy o małym poziomie innowacyjności obsługują średnio prawie dwa rynki, a te o najwyższej innowacyjności średnio prawie trzy razy więcej. Silny jest również związek między innowacyjnością a liczbą osób zajmujących się w przedsiębiorstwie eksportem. Poniekąd związany jest z tym również fakt, że spośród 107 badanych firm samodzielny dział eksportu występuje tylko. k_730.indb 109. 1/16/08 1:57:41 PM.

(12) Rafał Morawczyński. 110. w podmiotach o najwyższym poziomie innowacyjności (w 5 z nich). Dwie zmienne opisujące poziom internacjonalizacji przedsiębiorstw: wartość eksportu w przychodach oraz oceniana waga eksportu w całości działania firmy także są związane z poziomem innowacyjności. Na niskim poziomie istotności zaobserwowano związek z długością doświadczenia eksportowego (p = 0,0854). Nie zanotowano natomiast związku z uzależnieniem przedsiębiorstw od korzystania z pośredników (p = 0,2358) ani stosowania przerobu uszlachetniającego (p = 0,3639). Jednak w tym ostatnim przypadku zaznacza się różnica między firmami o najmniejszym poziomie innowacyjności a dwoma pozostałymi grupami. Te pierwsze przedsiębiorstwa ¼ swojej sprzedaży prowadzą za pomocą tej specyficznej biernej formy kooperacji zagranicznej. Eksport poprzez uszlachetnienie nie wymaga wprowadzania innowacji, gdyż działalność sprowadza się do ścisłego przestrzegania zaleceń kontrahenta. Koncentracja na którymś z kierunków eksportu (do krajów „piętnastki” stanowiących Unię Europejską przed jej rozszerzeniem; krajów Europy Środkowej CEFTA bądź Europy Wschodniej) nie powoduje różnic w poziomie innowacyjności. Nie znaleziono również związku z typem umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa (szybkim, tzn. do 2 lat po jego założeniu, bądź klasycznym – tzn. takim, gdy od założenia firmy do podjęcia przez nią eksportu upłynęły co najmniej 3 lata). Strategia rynkowa: – większa liczba obsługiwanych rynków Zangażowanie na rynkach zagranicznych: – udział eksportu w przychodach – postrzegana rola eksportu. Innowacyjność produktowa. Organizacja przedsiębiorstwa: – delegowanie osób zajmujących się eksportem – powołanie działu eksportu. Rys. 2. Proponowany model związku między zaawansowaniem internacjonalizacji a innowacyjnością w znaczeniu produktowym Źródło: opracowanie własne.. Na podstawie opisanych wyżej związków korelacyjnych można sformułować ogólne wnioski. Wydaje się, że większe zaangażowanie na rynkach zagranicznych wymusza stosowanie innowacji na większą skalę (rys. 2). W niniejszej pracy scharakteryzowano przede wszystkim innowacje o charakterze produktowym. Dlatego przedsiębiorstwa opierające działalność na eksporcie są prawdopodobnie zmuszone do podejmowania na szerszą skalę działań zmierzających do dywersyfikacji. k_730.indb 110. 1/16/08 1:57:42 PM.

(13) Związki między innowacyjnością a zachowaniami…. 111. i unowocześniania swojej oferty na rynkach zagranicznych. Nie ma to jednak związku z charakterem produkcji przedsiębiorstwa, gdyż nie ma różnic między firmami produkującymi dobra konsumpcyjne i inwestycyjne. Firmy bardziej skoncentrowane na rynkach zagranicznych równocześnie przeznaczają więcej zasobów na obsługę tych rynków, z czego wynika korelacja z liczbą osób zajmujących się eksportem w przedsiębiorstwie. 6. Podsumowanie Istnieje pozytywny związek między poziomem innowacyjności produktowej a wynikami w eksporcie w badanych małych i średnich przedsiębiorstwach. Trudno jest ustalić kierunek tego związku, choć prawdopodobnie obydwa zjawiska wzajemnie się wzmacniają. Z jednej strony zwiększanie roli eksportu w działalności przedsiębiorstwa powoduje, że musi ono ciągle modyfikować swoją ofertę, co przejawia się w zmianie już sprzedawanych produktów oraz w dodawaniu nowych. Takie działanie umożliwia firmie dalszą ekspansję na rynki zagraniczne. Ciekawe jest również to, że bardziej innowacyjne są firmy większe. Firmy cechujące się większą innowacyjnością w kontekście eksportu są na ogół również lepiej przygotowane od strony organizacyjnej do prowadzenia działalności zagranicznej. W badaniu tym nie podjęto badania związku z innowacyjnością procesową, ale wydaje się, że wymagałoby to bardziej złożonych metod badawczych. Literatura Bagchi-Sen S., The Small and Medium-sized Exporters’ Problems: An Empirical Analysis of Canadian Manufacturers, „Regional Studies” 1999, vol. 33, wyd. 3. Brouwer E., Kleiknecht A., Technology and Firm’s Export Intensity: The Need for Adequate Innovation Measurement, „Konjunkurpolitik” 1993, 39(5). Francik A., Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2003. Greenhalgh C., Innovation and Trade Performance in the United Kingdom, „The Economic Journal” 1990, 100. Innovation Driving Export Performance. Evidences from Spanish Manufacturing, http:// www.econ.upf.es/crei/activities/workshop/innovation/papers02-03/cassiman_martinez. pdf, 10.05.2005. Miller D., The Correlates of Entrepreneurship in Three Types of Firms, „Management Science” 1983, vol. 29. Poh-Lin Yeoh, Insik Jeong, Contingency Relationships between Entrepreneurship, Export Channel Structure And Environment, „European Journal of Marketing” 1995, vol. 29, nr 8. Samiee S., Walters P., DuBois F., Exporting as an Innovative Behaviour: An Empirical Investigation, „International Marketing Review” 1993, vol. 10, nr 3.. k_730.indb 111. 1/16/08 1:57:42 PM.

(14) 112. Rafał Morawczyński. Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999. Wakelin K., The Role of Innovation in Bilateral OECD Trade Performance, „Applied Economics” 1998, 30(10). Waresa A., Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność polskiej gospodarki, Monografie i opracowania nr 504, SGH, Warszawa 2002. The Relationship between Innovativeness and the Export Behaviour of Small and Medium-sized Enterprises This article focuses on the relationship between innovativeness and the export behaviour of small and medium-sized enterprises. The empirical research was carried out among firms located in the Małopolska region. A correlation was found between product innovativeness and involvement in international markets. It could be argued that firms which are characterized by greater export involvement pay more attention to the introduction of new products and modification of existing product lines. Export growth in the firm is spurred by the introduction of innovation, and a wider product offer enables additional expansion into foreign markets.. k_730.indb 112. 1/16/08 1:57:42 PM.

(15)