Wykorzystanie analizy sieciowej w badaniu systemu zarządzania strukturami sieciowymi

Pełen tekst

(1)Zeszyty Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Naukowe Zarządzanie. 871. Kraków 2011. Beata Barczak. Katedra Procesu Zarządzania. Wykorzystanie analizy sieciowej w badaniu systemu zarządzania strukturami sieciowymi 1. Wprowadzenie W artykule przedstawiono model systemu zarządzania strukturami sieciowymi, w szczególności aspekt podmiotowy, aspekt dynamiczny (relacje sieciowe) oraz sposoby koordynacji sieci. Charakterystyka systemu zarządzania strukturami sieciowymi poprzedzona została interpretacją pojęcia sieci i sieciowości oraz zaprezentowaniem analizy sieciowej jako metody badawczej. Zaprezentowano również metodykę analizy systemu zarządzania strukturami sieciowymi, określono obszar badawczy i parametry opisu i analizy struktur sieciowych oraz wskazano zasady zarządzania dotyczące różnych aspektów funkcjonowania struktur sieciowych, co w znacznej mierze operacjonalizuje charakteryzowany system zarządzania strukturami sieciowymi. Przedstawiony został również przykład wykorzystania analizy sieciowej jako narzędzia badania procesów przepływu wiedzy w organizacji (budowa organizacji uczącej się).. 2. Analiza sieciowa jako metoda badawcza 2.1. Istota i cele analizy sieciowej Analiza sieciowa to narzędzie badawcze, które wywodzi się między innymi z matematycznej teorii grafów, algebry macierzowej oraz statystyki. Od wielu.

(2) 74. Beata Barczak. lat jest ono z powodzeniem stosowane w wielu dyscyplinach naukowych1, a z doświadczeń ostatnich lat wynika, że może być ono z sukcesem implementowane również w obszarze organizacji i zarządzania. Zakorzenione w tradycji wielu dyscyplin narzędzie (np. matematyka, socjologia, antropologia, statystyka) może być wykorzystywane w procesie kształtowania się skomplikowanej struktury społeczeństwa sieci oraz tworzenia się gospodarki opartej na wiedzy [Stępka, Subda 2004]. Wraz z rozwojem odpowiedniego oprogramowania, analiza sieciowa stała się ważnym narzędziem badawczym wykorzystywanym nie tylko w nauce, lecz również w biznesie, a w szczególności w usługach doradczych wspierających różne aspekty zarządzania. Specjalne oprogramowanie analityczne stało się istotnym katalizatorem rozwoju i popularyzacji analizy sieciowej jak również sieciowego podejścia w badaniach społecznych. Do głównych twórców i popularyzatorów analizy sieciowej należą między innymi następujący badacze i eksperci: Stanley Wasserman, Steve Borgatti, Philippe Bonacich, Berry Wellman, Linton C. Freeman, Valdis E. Krebs, Mark Granovetter, David Knoke czy Rob Cross. Specyfika analizy sieciowej polega przede wszystkim na takiej perspektywie badawczej, zgodnie z którą moc wyjaśniająca tkwi nie we właściwościach badanych podmiotów (tj. ich cechach, postawach czy opisach ich zachowań), lecz przede wszystkim w relacjach zachodzących między nimi. Stąd też przedmiotem badania są w tym wypadku sieci relacji łączące różnego rodzaju elementy (tzw. węzły). Rolę węzłów sieci pełnić mogą różne podmioty społeczne rozpoczynając od jednostek, grup społecznych, podmiotów gospodarczych, a kończąc na państwach czy organizacjach międzynarodowych. Strukturę sieci mogą tworzyć różnorodne relacje, zaczynając od prostych relacji interpersonalnych (np. przyjaźń, powiązania rodzinne, współpraca) przez relacje gospodarcze (np. powiązania kapitałowe, współpraca w ramach aliansów strategicznych), a kończąc na wysublimowanych powiązaniach politycznych czy międzynarodowych. Ponadto badane relacje mogą mieć charakter symetryczny (odwzajemniony) lub jednokierunkowy, binarny (tj. jednowartościowy) lub wartościowany. Tym samym można uznać, że analiza sieci społecznych stanowi uniwersalne narzędzie badawcze mające swoje zastosowanie wszędzie tam, gdzie przedmiotem analizy są wszelkiego rodzaju relacje. Obecnie analiza sieciowa jako narzędzie naukowe jest powszechnie Analiza sieciowa bywa niekiedy przedstawiana jako nowy paradygmat badawczy. Posiada ona pewne elementy zgodne z kuhnowską ideą paradygmatu naukowego: istnienie wspólnoty badaczy posiadających wspólny, specjalistyczny język, istnienie specjalistycznych czasopism oraz tematycznych konferencji naukowych oraz pewna kumulacyjność rozwoju analizy sieciowej. Analiza sieciowa nie posiada wspólnych założeń teoretycznych i teorii wyprowadzonych z tych założeń. Dlatego prawdopodobnie lepiej jest określać analizę sieciową mianem „technik umożliwiających badaczom uszczegółowienie empirycznych wskaźników pojęć odnoszących się do pewnych relacji” [Chiesi 2001]. 1.

(3) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 75. wykorzystywana w naukach społecznych, zarządzaniu, w badaniach Internetu czy w badaniach rynkowych [O metodzie… 2010]. Relacje są w centrum zainteresowania tej metody badawczej, dlatego zbierane dane mają charakter relacyjny, tzn. przynależą do elementów sieci połączonych daną relacją. Z tego też względu charakterystyczny dla analizy sieciowej jest proces przedstawiania i analizowania danych. W przypadku tego narzędzia istnieją dwa podstawowe sposoby przedstawiania danych: za pomocą tablicy macierzowej oraz za pomocą diagramu wygenerowanego przez program wizualizacyjny. Narzędzie to posiada wiele funkcji umożliwiających badanie właściwości sieci i interpretujących rolę jej węzłów, jak również łączących ich relacji. 2.2. Pojęcie sieci i sieciowości Sieci i modele sieciowe są sposobem przedstawiania zjawisk i obiektów oraz relacji między nimi. Pojęcia sieci i sieciowości to terminy, które przeniknęły i skutecznie zakorzeniły się we współczesnym języku publicystycznym i naukowym. Było to podyktowane koniecznością znalezienia sposobu opisywania nowej rzeczywistości, powstałej w wyniku kompleksowych zmian społecznych, ekonomicznych i technologicznych. Rozwój gospodarki globalnej, wpływający na zmiany w komunikacji, konkurencji i współpracy pomiędzy różnego rodzaju instytucjami, podmiotami rynkowymi czy pojedynczymi osobami, ukształtował współczesny obraz świata, w którym poszczególne obiekty społeczne są od siebie wzajemnie zależne, tworząc rozległą, skomplikowaną i dynamiczną strukturę o charakterze sieciowym. Sieć zatem to termin, który został adaptowany w przenośni w wielu dziedzinach, od języka codziennego do naukowego i określa coś o fizycznej lub abstrakcyjnej, ale niezbyt uporządkowanej strukturze siatki. W matematycznej teorii grafów sieć tworzą węzły oraz występujące między nimi połączenia. Sieć można określić zatem jako zespół relacji wraz z elementami, pomiędzy którymi te relacje występują. Wiele układów ma strukturę sieci: Internet, www, sieć cytowań, sieci komunikacyjne, społeczne, sieci powiązań ekonomicznych, finansowych, sieci dystrybucji dóbr i usług, polityczne, naukowej współpracy itd. Ostatnie badania wykazały, że najczęściej mamy doczynienia z tzw. sieciami bezskalowymi. Ten typ budowy topologicznej jest wynikiem dynamicznego powstawania sieci oraz preferencyjnego przyłączania kolejnych węzłów. W latach 90. XX w. węgierski fizyk Albert-László Barabási odkrył, że wiele sieci (od Internetu począwszy, przez układ metaboliczny komórki, po sieć powiązań między hollywoodzkimi aktorami) jest zdominowanych przez stosunkowo niewielką liczbę węzłów połączonych z wieloma innymi punktami danej sieci. Istnienie takich węzłów wiodących (centrów), nieuwzględnianych przy wcześniejszych teoriach organizacji sieci,.

(4) 76. Beata Barczak. dowodzi, że rozmaite złożone układy mają ścisłą architekturę podlegającą podstawowym prawom, które dają się jednakowo stosować do komputerów, komórek, języków i społeczeństw [Bajerowski i Biłozor 2005, s. 209–230]. Sieci zawierające takie nietypowe centra mające niemal nieograniczoną liczbę połączeń zazwyczaj są bezskalowe. W ostatnich latach cechy sieci bezskalowych (preferencyjne przyłączanie, dynamiczny rozrost, dyfuzja zjawisk, większa odporność) odkryto w różnych systemach zarówno nieożywionych, jak i żywych, jak np. sieć osób połączonych pocztą elektroniczną, niektóre sieci społeczne, sieć prac naukowych, w której łączami są cytowania, sieci powiązań gospodarczych, w których największe koncerny współpracują z nieproporcjonalnie dużą liczbą firm. Nowe odkrycia dotyczące topologii sieciowej znajdują zastosowanie praktycznie w każdej dziedzinie. Wspomniane pojęcia przeniknęły i zostały skutecznie zaadaptowane również do nauk o organizacji i zarządzaniu. Warto zauważyć, że chęć uzyskania trwałej przewagi konkurencyjnej bardzo często wymaga od przedsiębiorstwa podejmowania różnego rodzaju współpracy z innymi podmiotami rynkowymi. Liczba i częstotliwość więzi tworzonych pomiędzy organizacjami gospodarczymi, chociażby o charakterze kapitałowym, personalnym czy kooperacyjnym, powoduje, że organizację można rozpatrywać jako element rozległej i dynamicznej sieci zależności. Tym samym współczesna organizacja, działająca w warunkach rynkowych, jest zmuszona utrzymywać i zarządzać wieloma współwystępującymi relacjami zewnętrznymi, m.in.: z klientami, dostawcami, podwykonawcami, partnerami w ramach aliansów strategicznych czy ośrodkami akademickimi i badawczymi, rozwijając swój kapitał społeczny. W tym kontekście warto przywołać pojęcie organizacji sieciowej (networked organization) rozumianej jako struktura, w której jednostki i grupy, działając niezależnie, współpracują na rzecz wspólnego celu. W konsekwencji perspektywa sieciowa znalazła swoje zastosowanie również w innych aspektach funkcjonowania współczesnej organizacji, np. działania grup i wspólnot pracowniczych nakierowanych na rozwój wiedzy, określanych w literaturze między innymi jako sieci praktyków (Network of Practice-NoPs), sieci wiedzy czy innowacyjne sieci współpracy (Collaborative Innovation Networks, COINs). Tabela 1 ilustruje wspomniane zjawisko, przedstawiając przykłady pojęć funkcjonujących w naukach o organizacji i zarządzaniu, które odwołują się do perspektywy sieciowej. Organizacje sieciowe (Inter-organizational network, Inter-firm network, network organization) to stosunkowo młode zjawisko organizacyjne, którego genezę należy wiązać z układami kooperacyjnymi. Termin „sieć” nie znajduje w literaturze jednoznacznej interpretacji, również próby tworzenia typologii w tym zakresie napotykają trudności..

(5) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 77. Tabela 1. Przykłady pojęć odwołujących się do metafory sieci i sieciowości pojawiające się w literaturze poświęconej organizacji i zarządzaniu Pojęcie Sieci wartości (Value networks) Organizacja sieciowa (Networked organization). Aspekt. Otoczenie i struktura organizacji Struktura organizacji. Sieci praktyków (Network of Practice-NoPs) Zespoły pracownicze Innowacyjne sieci współpracy (Collaborative Zespoły pracownicze Innovation Networks-COINs). Twórca Verna Allee (2003) Jessica Lipnack i Jeffrey Stamps (1994) John Seely Brown i Paul Duguid (2000). Peter A. Gloor (2005). Sieci wiedzy (Knowledge networks). Zespoły pracownicze. Charles Savage (1996). Praca sieciowa (Net work). Praca w organizacji. Patti Anklam (2007). Knowledge networking. Tworzenie wiedzy. David J. Skyrme (1999). Źródło: [Stępka, Subda 2004].. Według M.J. Hatch [2002], organizacja sieciowa to organizacja, w której koordynację poprzez hierarchię zastąpiono podkreśleniem stosunków poziomych, formalne stosunki pomiędzy jednostkami organizacyjnymi zmieniono na powiązania pomiędzy partnerami, którymi są różne organizacje, a aktywa są podzielone tak, aby wytwórcą skończonej całości nie była żadna z pojedynczych organizacji sieci, lecz sieć jako całość. Sieci międzyorganizacyjne można definiować jako układ strategicznego współdziałania niezależnych pod względem organizacyjno-prawnym organizacji, powiązanych bądź też niepowiązanych kapitałowo, lecz zawsze oparty na potencjale synergicznym podmiotów sieci oraz na współpracy. Z tego względu dla sieci międzyorganizacyjnych charakterystyczne są procesy wzajemnej koordynacji działań. Samodzielne prawnie i niezależne kapitałowo elementy łączą relacje mające charakter kontraktów relatywnych. Z definicji tej wynika, że jako sieci międzyorganizacyjne można kwalifikować wiele różnych form, jak np. alianse strategiczne, konsorcja, wspólne przedsięwzięcia badawczo-rozwojowe czy industrial districts, lecz już nie ścisłe ugrupowanie gospodarcze typu holdingowego czy koncernowego.. 3. Model systemu zarządzania strukturami sieciowymi Model sieciowy umożliwia odzwierciedlenie bardzo zróżnicowanych: ograniczonych co do zasięgu lub bardziej rozległych; posiadających wyraźne centrum lub rozproszonych powiązań pomiędzy obiektami. Te zalety modeli sieciowych.

(6) 78. Beata Barczak. wydają się szczególnie przydatne do analizy relacji w zmieniających się, i na ogół szybko liczebnie wzrastających konfiguracjach obiektów.2 Model sieciowy może posłużyć jako punkt wyjścia do określenia systemu zarządzania strukturami sieciowymi. Na system ten składają się następujące aspekty: aspekt dynamiczny (relacje sieciowe), aspekt podmiotowy, sposób koordynacji sieci. Aspekt dynamiczny (relacje sieciowe). Przez więzi (relacje) międzyorganizacyjne rozumie się takie oddziaływania zachodzące pomiędzy przedsiębiorstwami, w których zachodzi wymiana informacyjna, materialna lub energetyczna, przy czym strony wymiany przejawiają wzajemne zaangażowanie [Czakon 2006, s. 24]. Interakcje zachodzące pomiędzy przedsiębiorstwami można przedstawić jako [Meyer, de Wit 2007, s. 218–223]: ––podmioty relacji (podmioty relacji w sferze społeczno-kulturowej, ekonomicznej, polityczno-administracyjnej, technologicznej), ––cele relacji (przedsiębiorstwa, podejmując współpracę, dążą do uzyskania korzyści, przy założeniu, że wspólnie wytworzą większą wartość niż działając w pojedynkę – efekt synergii), ––determinanty relacji (dopuszczalność – zasady współpracy, pilność, częstotliwość wzajemnych kontaktów, prawdopodobieństwo ich kontynuowania, rozkład władzy), ––forma relacji (przedsiębiorstwa, tworząc sieć, mogą stosować różne formy porozumienia regulujące ich wzajemne związki (np. porozumienia niekontrastowe lobby – wspólne uczenie się, porozumienia kontraktowe – konsorcja badawcze, porozumienia oparte na powiązaniach kapitałowych – wspólny system płatności. Relacje pomiędzy członkami sieci mogą opierać się tylko na jednym typie więzi, lecz w praktyce spotyka się istnienie równocześnie większej liczby różnych powiązań. Analizując układy relacji w sieciach, można wyróżnić: ––układy relacji istniejące wewnątrz organizacji, ––układy relacji pomiędzy przedsiębiorstwem i jego dostawcami oraz odbiorcami, ––układy pomiędzy przedsiębiorstwami prowadzącymi pokrewną działalność, dodatkowo wzajemnie się uzupełniającymi. Proces tworzenia relacji sieciowych nie jest wynikiem celowego projektu, ale skutkiem splotu wielu działań i okoliczności charakterystycznych dla wielu decydentów. W. Czakon określa ten sposób tworzenia więzi sieciowych jako intencjonalny. Stanowi on wzorzec postępowania, który wyznacza kierunek działania 2 Tradycyjne pojęcia i sposoby analizy, takie jak na przykład „drzewo decyzyjne” i analiza podejmowania decyzji, umożliwiają przedstawianie (modelowanie) obiektów i ich relacji. Jednakże wcześniejsze modele implikowały występowanie hierarchicznych, jednokierunkowych relacji..

(7) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 79. oraz pożądane wartości na końcu każdej z faz uporządkowanej sekwencji kroków. Składają się na nią cztery elementy [Czakon 2006, s. 14]: ––podstawowa strategia przedsiębiorstwa, z której powinna wynikać potrzeba tworzenia więzi z konkretnymi partnerami, w konkretnej postaci strukturalnej, ––dynamiczne podejście, ponieważ zmienność warunków oraz treści więzi jest oczywista, wobec tego większe znaczenie będzie miał dalszy rozwój więzi niż jej pierwotna wynegocjowana postać, ––podejście portfelowe, umożliwia koordynację pomiędzy zawiązywanymi więziami oraz wzmacnia elastyczność przedsiębiorstwa, ––wewnętrzna infrastruktura, która wspiera współdziałanie przedsiębiorstwa z powiązanymi podmiotami i dąży też do maksymalizacji tworzonej wspólnie wartości. Aspekt podmiotowy. Gdy sieć tworzą niezależne w sensie prawnym podmioty gospodarcze, należy założyć, że relacje pomiędzy nimi kształtują się podobnie jak w przypadku członków pojedynczej organizacji o strukturze sieciowej. Patrząc na relacje sieciowe poprzez kryterium celu działalności, można wyróżnić następujące podmioty sieci [Wojciechowski 2005]: ––koordynatora(-ów) – nazywanego także brokerem, integratorem, operatorem lub kontrolerem, który dysponuje strategicznymi umiejętnościami i wiedzą, a w związku z tym odpowiada za podejmowanie decyzji w takim układzie, ––business units – prowadzące działalność bezpośrednim kontakcie powyższego klientami zewnętrznymi, ––staff units – świadczące usługi uczestnikom sieci, ––project teams – dokonujących systemowych reorganizacji, ––alliance teams – realizujące projekty wraz z innymi przedsiębiorstwami. Realizacja zadań stojących przed podmiotami w strukturze sieciowej, w kontekście realizacji walki konkurencyjnej, może wymagać więc od nich m.in.: podzielania celów i kompetencji, wspólnej pracy i ujednolicenia priorytetów, zbiorowej odpowiedzialności i osiągania celów poprzez proces konsultacji zespołowego podejmowania decyzji. Sposób koordynacji sieci. Istnienie instytucji brokerskiej umożliwia rozwój organizacji sieciowej. Nie stanowi ono jednak jeszcze o powstaniu tej formy organizacyjnej. Podejmując bowiem problematykę dobrowolności przyłączania się i występowania z sieci, należy wnikliwie przeanalizować wiele dodatkowych elementów. Jednym z takich elementów, rozpatrywanych przy przyłączaniu się nowych jednostek do funkcjonującej sieci, jest reputacja własna oraz reputacja potencjalnych partnerów. Łącząc.

(8) 80. Beata Barczak. się z innymi uczestnikami rynku, organizacja zaczyna być postrzegana przez pryzmat swoich kooperantów, przejmując częściowo ich image. Każda jednostka sieci ma więc równocześnie reputację własną (już posiadaną) oraz reputację nabytą. Innymi rozpatrywanymi przy przyłączeniu się do sieci komponentami są: odpowiednia infrastruktura oraz kultura organizacyjna, możność i konieczność dzielenia się wiedzą w sieci, szansa korzystania z części wiedzy cichej (patenty, wynalazki, prawa autorskie) firmy-integratora, wzrost siły oddziaływania, bezpieczeństwo funkcjonowania. Duża liczba ośrodków koordynujących pracę sieci – inicjujących pracę sieci – świadczy o wysokim natężeniu koordynacji. Jeśli liczba ośrodków inicjujących powiązania zbliża się do liczby uczestników sieci oraz występuje zmienność – cyrkulacja uprawnień koordynacyjnych3 – świadczy to o zbliżaniu się organizacji sieciowej do modelowego obrazu sieci wirtualnej. Sytuację pośrednią stanowi liczba ośrodków koordynujących bez żadnej cyrkulacji, natomiast sytuacją najbardziej konwencjonalną jest jeden ośrodek koordynacyjny i brak cyrkulacji (proste układy współpracy) [Łobos 2005, s. 184].. 4. Metodyka badania systemu zarządzania strukturami sieciowymi 4.1. Parametry (charakterystyki) opisu struktur sieciowych Dla celów operacjonalizacji pojęcia struktury sieciowej należy określić wymiary i parametry opisu struktur sieciowych (tabela 2). Trzeba jednocześnie podkreślić, że zestaw wymiarów struktur organizacyjnych sformułowanych na podstawie ich klasycznej definicji i dotyczący klasycznych rozwiązań strukturalnych nie jest w pełni adekwatny do badania struktur sieciowych (np. tradycyjnie rozumiana konfiguracja: rozpiętość kierowania, spiętrzenie kierowania). W pewnym stopniu możliwe jest tu rozpatrywanie takich wymiarów, jak specjalizacja i formalizacja.. 3 Cyrkulacja uprawnień koordynacyjnych powinna być rozumiana i mierzona jako liczba przypadków (w danym okresie, np. trzyletnim), w których następuje zmiana ośrodka koordynującego działania..

(9) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 81. Tabela 2. Wymiary i parametry opisu struktur sieciowych Wymiary. Kontekst. Elastyczność. Potencjał sieci. Konfiguracja. Charakterystyki (parametry). Typ realizowanej strategii Zróżnicowanie celów Zmienność celów Zakres współdziałania Sytuacja finansowo-ekonomiczna Parametry sytuacyjne dotyczące rynku i konkurencji (niepewność i zmienność rynku) Prace badawcze i technologie na rynkach światowych Otoczenie instytucjonalne i prawne Zmienność liczebności elementów sieci w przedziale czasu Zakres zmian układu sieciowego Częstotliwość przekonfigurowania sieci Wyznaczenie granic sieci Elastyczność granic sieci. Stopień symetrii między zasobami kontrolowanymi przez uczestników sieci Dostęp do rozproszonych zasobów Stopień zróżnicowania jednostek tworzących sieć Częstotliwość aktualizacji baz danych Typ interakcji: wymiana informacji, przetwarzanie informacji, dzielenie się informacją, transakcje, komunikacja Użyteczność systemów informacyjnych Stopień zaawansowania systemów informacyjnych Liczba formalnych i nieformalnych kanałów informacji Stopień standaryzacji komunikatów Stopień formalizacji komunikatów Zakres informacji o partnerach sieci Trwałość relacji informacyjnych Czas przepływu informacji Intensywność relacji informacyjnych Przewidywalność i rozmiary interakcji Liczba patentów Współpraca w zakresie rozwoju Grupowe rozwiązywanie problemów Stopień zbieżności (tożsamość lub podobieństwo) domeny, technologii, wiedzy, sposobów działania Zakres funkcji wydzielonych (outsourcing) Siła/charakter interakcji sieciowych Intensywność relacji między uczestnikami Złożoność interakcji sieciowych Trwałość interakcji sieciowych Kierunek relacji Stopień rozproszenia elementów sieci Stopień integracji procesów.

(10) Beata Barczak. 82 cd. tabeli 2. Wymiary. Koordynacja. Skala działania Formalizacja. Charakterystyki (parametry). Liczba ośrodków koordynujących Cyrkulacja uprawnień w zakresie koordynacji lub jej brak Liczba, rodzaje i intensywność relacji hierarchicznych Liczba powiązań generowanych przez centra koordynacyjne Stopień dostosowania w sferze procedur (działania, technologii, infrastruktury) Zakres koordynacji nieformalnej. Liczba jednostek tworzących sieć Geograficzna przestrzeń działania Łańcuch wartości Zakres formalizacji Zmienność zakresu formalizacji Zakres formalnej kontroli. Źródło: opracowanie własne.. 4.2. Główne obszary badawcze systemu zarządzania strukturami sieciowymi Analiza sieciowa jest szeroko stosowana w wielu dyscyplinach, przy analizie bardzo różnych rodzajów zjawisk: poznanie kształtowania się postaw, ruchliwości społecznej i ekonomicznej, dyfuzji innowacji i informacji, komunikacji, struktury wspólnot, firm, organizacji oraz stosunków międzyludzkich i zachowań politycznych. Czasem badane są nie tylko faktycznie istniejące sieci i relacje, ale również to jak relacje są postrzegane przez poszczególnych aktorów (postrzeganie sieci). Metody analizy sieci społecznych pozwalają badać: pozycję jednostek w strukturze, wyodrębniać grupy w ramach sieci, globalne własności struktury całej sieci. Wyniki badań bazujących na analizie sieciowej pozwalają również określić kierunki dalszych działań w takich obszarach, jak: kształtowanie optymalnej struktury organizacyjnej, budowanie programów szkoleniowych dla wybranych pracowników lub ich grup (zarówno interpersonalnych, jak i zawodowych), tworzenie międzywydziałowych grup zadaniowych, planowanie szkoleń wewnętrznych, tworzenie systemu mentoringu. Możliwy jest również dobór najskuteczniejszych narzędzi technicznych wspierających rozwój organizacji w zakresie komunikacji wewnętrznej i tworzenia wiedzy. Dodatkowo tę metodę badania organizacji wyróżnia jej ilościowy charakter, pozwalający skwantyfikować wiele zjawisk charakterystycznych dla procesu tworzenia się wiedzy i jej dyfuzji. Jednym z ciekawszych zastosowań podejścia sieciowego jest analiza relacji pomiędzy firmami i instytucjami. Najbardziej typowymi powiązaniami pomiędzy takimi instytucjami są przepływy finansowe, współpraca i relacje własności. Oprócz tego, bardzo często badane są również powiązania osobowe, szczególnie.

(11) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 83. poprzez kluczowe osoby. Analizowane są tu tak zwane sieci afiliacji (affiliation networks), czyli sieci, które łączą ze sobą węzły różnego rodzaju. W tym wypadku są to osoby i firmy bądź instytucje. Firmy są ze sobą powiązane pośrednio, jeżeli w zarządach lub radach nadzorczych zasiadają te same osoby.. 5. Wykorzystanie analizy sieciowej jako narzędzia badania procesów przepływu wiedzy w organizacji (budowa organizacji uczącej się) Na podstawie analizy sieciowej możliwe jest przeprowadzenie audytu zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie, który stanowi punkt wyjścia do inicjowania dalszych zmian nakierowanych na budowanie organizacji uczącej się. Nie można zarządzać wiedzą, nie dokonując pomiaru zmian w jej zasobach, albo przynajmniej ich sobie nie uświadamiając. Organizacja musi przede wszystkim dokładnie określić (zidentyfikować i zlokalizować) zasoby wiedzy już posiadanej (indywidualnej i zbiorowej) oraz tej potrzebnej (i możliwej) do zdobycia. Systematyczny proces, dzięki któremu organizacja może zorientować się w swoich potrzebach, co do informacji i wiedzy, rozpoznać kanały przepływu informacji, ustalić, co już wie i gdzie występują luki tego zasobu, nazywa się audytem informacyjnym. Jest to narzędzie systematycznego rozpoznawania zapotrzebowania na informację, rozpoznawania tego, w jaki sposób informacja jest w firmie wykorzystywana, tworzona i przekazywana (rozpowszechniana) pomiędzy poszczególnymi strukturami organizacji i pracownikami. Rezultatem audytu jest „mapa informacji”, która powinna stanowić podstawę efektywnego projektowania zawartości intranetu, formułowania korporacyjnej strategii informacyjnej lub też strategii zarządzania wiedzą. Taka mapa może znacząco przyczynić się do eliminacji informacji nieistotnej oraz do redukcji tzw. przeładowania informacyjnego (information overload) w firmie, a także „zestrojenia” (połączenia) informacji z tymi pracownikami, którzy jej potrzebują. Powstałe w wyniku audytu wiedzy „mapy wiedzy” postrzega się jako narzędzie służące lokalizacji zasobów wiedzy. Są one nie tylko przewodnikiem po zapisanych w firmie rekordach wiedzy – kierują także do umiejętności i doświadczeń pracowników, wskazując, w jakich projektach brali udział, do jakich organizacji i sieci profesjonalnych należą i co stanowi obszary ich specjalizacji oraz zainteresowań. „Mapy wiedzy” stanowią graficzne odwzorowanie wzajemnych zależności między istniejącymi w organizacji aktywami intelektualnymi, źródłami wiedzy i jej strukturami oraz zastosowaniami. „Mapy wiedzy” umożliwiają systematyzowanie nowych zasobów oraz powiązanie zadań z aktywami intelektualnymi będącymi w dyspozycji organizacji. Narzędzie to zwiększa dostępność zasobów wiedzy dla wielu osób.

(12) Beata Barczak. 84. w dowolnym czasie i miejscu [Kwieciński 2004, s. 383–395]. Samo odtworzenie i mapowanie sieci relacji społecznych ma dużą wartość poznawczą dla menedżerów. Tego rodzaju badanie jest cennym źródłem wiedzy przede wszystkim dla średnich i dużych przedsiębiorstw, zatrudniających powyżej stu pracowników. Przykład mapy wiedzy przedstawia rys. 1.. PROCES INNOWACJI. Otoczenie zewnętrzne. Technology pull Bank produktów: – promocja technologii – prezentacja patentów. Market pull Bank potrzeb: – poszukiwanie partnerów – zgłaszanie potrzeb techn. – forum problemowe. PLATFORMA INTERNETOWA Otoczenie wewnętrzne sieci. BAZA WIEDZY SIECI (POTENCJAŁ) Wiedza zespołu A. Poziom mapy wiedzy. Profil działalności. Struktura zespołu. Wiedza zespołu B. Lider badań Eksperci. Wiedza zespołu n. Projekty zrealizowane. Publikacje tematyczne. Rys. 1. Schemat mapy wiedzy sieci ENVITECH-Net Źródło: [Kelm 2010].. Analiza sieciowa jest również bardzo ciekawą propozycją dla organizacji o rozproszonej strukturze (wielooddziałowej czy skonstruowanej w formie grupy kapitałowej), jak też dla przedsiębiorstw restrukturyzowanych bądź dynamicznie rozwijających się. Analiza sieciowa może znaleźć również istotne zastosowanie.

(13) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 85. w przedsiębiorstwach kształtujących na nowo swoją strukturę organizacyjną po dokonaniu przejęcia lub fuzji [Materska 2010]. Badanie oparte na analizie sieci społecznych pozwala określić relacje społeczne w danym przedsiębiorstwie na różnym poziomie szczegółowości. Audyt może zostać poświęcony całej organizacji lub zawężony do mniejszych grup (np. zespołów projektowych), osób posiadających konkretną wiedzę, czy pracowników o kluczowym znaczeniu dla potencjału innowacyjnego przedsiębiorstwa. Analiza sieciowa może również być zróżnicowana poprzez rodzaj badanych relacji, tworzących sieć społeczną w organizacji. Badania mogą bowiem koncentrować się na ogólnej komunikacji pomiędzy pracownikami, ich współpracy w kwestiach merytorycznych czy relacji osób skupionych wokół określonej wiedzy lub procesu. W kontekście metodologii przeprowadzania analizy, ważne są źródła danych, które pozwalają na odtworzenie sieci relacji. Dynamiczna struktura przedsiębiorstwa, zgodnie z przyjętą praktyką, może być rekonstruowana na podstawie tradycyjnych badań ankietowych lub też na bazie elektronicznej aktywności pracowników. Tabela 3. Poziomy analizy w badania procesów przepływu wiedzy w organizacji (budowa organizacji uczącej się) Poziom analizy. Analiza makro (cała sieć relacji w organizacji). Charakterystyka. Analiza makro ukierunkowana jest na określenie charakteru organizacji pod względem komunikacji i współpracy. W ramach prowadzonych badań mapowane są procesy komunikacji, lokalizowane źródła wiedzy z danego zakresu oraz analizowany jest poziom i struktura znajomości pracowników w danym przedsiębiorstwie. W ten sposób powstaje swoista, nieformalna struktura organizacyjna przedsiębiorstwa (informal organizational chart). Globalne właściwości sieci są definiowane za pomocą wskaźników charakterystycznych dla analizy sieciowej: – spójność sieci – wskazuje na fakt występowania lub braku tzw. luk komunikacyjnych, czyli pęknięć strukturalnych sprawiających, że informacja lub wiedza nie dociera do poszczególnych pracowników lub grup pracowników, – gęstości sieci, oznaczającej stosunek liczby relacji do wszystkich potencjalnie możliwych relacji dla tej wielkości sieci. – wskaźnik średniego oddalenia (dystansu) pracowników – odwołuje się do słynnego eksperymentu „oddalenia sześciu kroków” Stanley’a Milgrama, który pozwolił autorowi udowodnić, że każde dwie osoby na świecie są od siebie średnio oddalone o tzw. sześć kroków. W przypadku przedsiębiorstwa zbyt wysoka wartość tego wskaźnika oznacza występowanie istotnych barier utrudniających przepływ informacji lub wiedzy..

(14) Beata Barczak. 86 cd. tabeli 3. Poziom analizy. Analiza meso (podsieci organizacji). Analiza mikro (rola poszczególnych pracowników w organizacji). Charakterystyka. W centrum zainteresowania pozostają różnego rodzaju grupy społeczne funkcjonujące w ramach organizacji oraz ich zewnętrzne i wewnętrzne relacje. Analiza sieci społecznych nie tylko umożliwia badanie zachowania grup wyodrębnionych na podstawie kryteriów formalnych, np. przynależność do odpowiednich działów, zaszeregowanie czy staż, ale również pozwala na identyfikowanie nieformalnych grup pracowników. W celu przeanalizowania organizacji pod względem ewentualnych barier hamujących badane procesy, zarówno w przekroju horyzontalnym, jak i wertykalnym, rozpatrywany jest poziom współpracy pomiędzy działami oraz grupami pracowników o różnym stopniu zaszeregowania. Intensywność współpracy pomiędzy formalnie wyodrębnionymi grupami obliczana jest na podstawie współczynnika gęstości, oznaczającego wykorzystany procent wszystkich możliwych relacji.. pozwala prześledzić specyficzne role, jakie w ramach organizacji odgrywają poszczególni pracownicy. Na tej podstawie menedżerowie mają możliwość zidentyfikowania pracowników, którzy dynamizują procesy przepływu wiedzy i informacji, są potencjalnymi innowatorami, jak również stanowią „wąskie gardła” w ramach tych procesów. Analiza sieci społecznych za pomocą charakterystycznych statystyk pozwala przypisać wszystkim pracownikom cztery podstawowe role: integratorów sieci, źródeł wiedzy, inicjatorów oraz pracowników peryferyjnych, tworząc tzw. macierz współpracy.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Stępka, Subda 2010].. Bazując na wypracowanej metodologii stosowanej przy użyciu analizy sieciowej, badanie sieci społecznych w organizacji powinno być prowadzone na trzech poziomach: całej sieci, części sieci, czyli tzw. podsieci, poszczególnych pracowników. Sposób prowadzenia badań prezentuje tabela 3.. 6. Podsumowanie W zaprezentowanym modelu systemu zarządzania strukturami sieciowymi punktem wyjścia do analizy było (zgodnie z założeniami analizy sieciowej) przyjęcie podejścia opartego na odmiennej perspektywie badawczej, zgodnie z którą moc wyjaśniająca tkwi nie we właściwościach badanych podmiotów (tj. ich cechach, postawach czy opisach ich zachowań), lecz przede wszystkim w relacjach zachodzących między nimi. Analiza sieciowa jest tu zatem prezentowana jako uniwersalne narzędzie badawcze mające swoje zastosowanie wszędzie tam, gdzie przedmiotem analizy są wszelkiego rodzaju relacje. Należy zwrócić uwagę na różnorodność możliwości zastosowań analizy sieciowej – obecnie jest.

(15) Wykorzystanie analizy sieciowej…. 87. powszechnie wykorzystywana w naukach społecznych, zarządzaniu, w badaniach Internetu czy w badaniach rynkowych. Literatura Analiza sieci społecznych [2010], http://sna.pl/wiki/index.php/Analiza_Sieci_Społecznych, 02.01.2010. Bajerowski T., Biłozor A. [2005], Theory of Barabási Scale-free Networks as a New Tool in Researching the Structure and Dynamics of Regions, Regional scientists’ tribute to profesor Ryszard Domański, Studia Regionalia, vol. 15. Chiesi A. [2001], Network Analisis, International Encyclopedie of the Social and Behawioral Sciences, Elsevier, Oxford. Czakon W. [2006], Wykorzystanie kapitału społecznego w tworzeniu sieci placówek partnerskich banku, Przegląd Organizacji, nr 3. Czakon W. [2006], Wykorzystanie kapitału społecznego w tworzeniu sieci placówek partnerskich banku, Przegląd Organizacji, nr 3. Hatch M.J. [2002], Teoria organizacji, PWN, Warszawa. Kwieciński M. [2004], Mapy wiedzy w koncepcji wywiadu gospodarczego [w:] Informacja i wiedza w zintegrowanym systemie zarządzania, red. R. Borowiecki, Zakamycze, Kraków. Łobos. K. [2005], Organizacje sieciowe [w:] Zarządzanie przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu, red. R. Krupski, PWE, Warszawa. Materska K. [2010], Rozwój koncepcji informacji i wiedzy jako zasobu organizacji, docs. google.com/gviewa=v&q=cache:Jzq9bRUsbjIJ:bbc.uw.edu.pl/Content/20/15.pdf+audyt +wie, 02.01.2010. Meyer R., De Vit B. [2007], Synteza strategii, PWE, Warszawa. O metodzie (Social Network Analysis) [2010], http://www.episteme.com.pl/obszary-wiedzy/SNA/o-metodzie, 02.01.2010. Stępka P., Subda K. [2004], Wykorzystanie analizy sieci społecznych (SNA) do budowy organizacji opartej na wiedzy, e-mentor nr 1 (28). Wojciechowski J. [2005], Tworzenie sieci i grup kooperacyjnych MSP w Polsce, PARP.. The Application of Network Analysis in the Study of Network Structure Management Systems The paper presents a model system for network management structures, with a particular focus on characterising the subjective aspect, dynamic aspect (relationship network) and how the network is coordinated. It also presents system analysis methodology, network management structures and management policies on different aspects of the functioning of the network structures. The final part of the article presents an example of the use of network analysis as a tool to study the knowledge processes in an organisation (the construction of a learning organisation)..

(16)