Praca oryginalna Original paper
Macrorhabdus ornithogaster to mikroorganizm, znany wczeniej pod nazw¹ megabakterii (Megabac-terium). Pocz¹tkowo zaliczany do królestwa grzybów, nastêpnie do bakterii, obecnie znów nale¿¹cy do grzy-bów, do klasy dro¿d¿aków. Za przynale¿noci¹ daw-nej megabakterii do grzybów przemawia szereg faktów, m.in. wystêpowanie Y-kszta³tnych form (efekt p¹czkowania), posiadanie eukariotycznego j¹dra oraz obecnoæ celulozy i chityny w cianie komórkowej, która ma trójwarstwow¹ budowê i jest znacznie grub-sza od ciany komórki bakteryjnej (8). Ostatecznych dowodów dostarczy³y badania z zastosowaniem me-tody FISH (fluorescence-in-situ-hybridisation) z wy-korzystaniem sondy dla rRNA eukariotycznego (17) oraz badania metod¹ PCR z u¿yciem primerów dla 18S rDNA oraz 26S rDNA charakterystycznych dla grzy-bów (21). Dodatkowym potwierdzeniem przynale¿-noci Macrorhabdus ornithogaster do grzybów jest jego wra¿liwoæ na antybiotyki grzybobójcze, a zw³aszcza na amfoterycynê B (4, 6, 8, 15-17).
M. ornithogaster jest kszta³tu pa³eczkowatego, o tê-pych koñcach, d³ugoci 20-80 µm, szerokoci 1-5 µm (16). W cytoplazmie widoczne s¹ ziarnistoci, a cza-sami wakuole. Jest dodatni, wzglêdnie Gram--labilny, PAS-dodatni (3, 5, 7, 11, 15, 18, 19).
W³aci-woci biochemiczne tych drobnoustrojów nie s¹ jesz-cze w pe³ni poznane. Wed³ug Scanlana (19), M. orni-thogaster rozk³ada glukozê i szereg innych cukrów, ponadto jest katalazo- i oksydazoujemny, nie redukuje azotanów, wytwarza siarkowodór.
Mikroorganizm ten zasiedla b³onê luzow¹ ¿o³¹dka gruczo³owego i miêniowego, najczêciej i w najwiêk-szej iloci wystêpuje na granicy obu ¿o³¹dków. W pre-paratach odciskowych z wymienionych narz¹dów megabakterie czêsto uk³adaj¹ siê równolegle wzglê-dem siebie, tworz¹c wiêksze skupiska (3, 11, 15, 20) (ryc. 1). W niektórych preparatach tworz¹ rozga³ê-zione struktury przypominaj¹ce grzybniê.
Macrorhabdus ornithogaster po raz pierwszy zosta³ opisany u ³uszczaków i ma³ych papug (5, 11), póniej równie¿ u du¿ych papug, strusi, przepiórek, ibisów, ptaków wróblowych, kaczkowatych, brodz¹cych i ku-rowatych (7, 16). Gerlach (8) wymienia ponad 50 ga-tunków ptaków, u których stwierdzono wystêpowanie megabakterii, zaznaczaj¹c, ¿e wysok¹ prewalencjê stwierdzono jedynie u papu¿ek falistych, nieroz³¹czek oraz kanarków. Inni autorzy (16) dodatkowo do tych gatunków dodaj¹ nimfy oraz ma³e papugi z Ameryki Po³udniowej: wróbliczki (Forpus sp.), stokóweczki (Nannopsittaca sp.) i barwinki (Touit sp.).
Wystêpowanie Macrorhabdus ornithogaster
u ptaków ozdobnych oraz dziko ¿yj¹cych w Polsce
TOMASZ PIASECKI, SYLWIA PROCHOWSKA*, ¯ANETA CELMER*, AGATA SOCHACKA*, MICHA£ BEDNARSKI
Katedra Epizootiologii z Klinik¹ Ptaków i Zwierz¹t Egzotycznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw
*Studenckie Ko³o Medyków Weterynaryjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP
Piasecki T., Prochowska S., Celmer ¯., Sochacka A., Bednarski M. Occurrence of Macrorhabdus ornithogaster in exotic and wild birds in Poland
Summary
The aim of this study was to determine the prevalence of Macrorhabdus ornithogaster (formerly Megabacteria sp.) in exotic and wild birds in Poland. A total of 399 birds of 45 species were examined for M. ornithogaster, using fecal smears (live birds) or cytological samples of the proventriculus undertaken at necropsy (the birds having died from various causes). M. ornithogaster was detected in 28.7% of exotic birds and 26.1% of wild birds. The microorganism was diagnosed most frequently in budgerigars (65.0%). A high rate of colonization was shown in macaws (41.6%), African gray parrots (33.3%), nymphs (26.9%) and lovebirds (16.7%). The prevalence of M. ornithogaster in canaries was 9.3%, in finches (Chloebia gouldiae, Poephila acuticauda, Amadina fasciata) 1.2%. In conclusion, the occurrence of M. ornitogaster in exotic birds is common in Poland, but in most of the cases the presence of this microorganism was not correlated with any clinical signs.
Drobnoustroje te odpowiedzialne s¹ za wywo³y-wanie choroby zwanej makrorabdoz¹ (16), chocia¿ w dalszym ci¹gu czêsto u¿ywana jest dawna nazwa megabakterioza. W ró¿nych ród³ach mo¿e ona wystê-powaæ równie¿ pod innymi nazwami, np.: budgerigar wasting disease, bacteria giganticus, Megabacteria Associated Disease MAD, Proventricular/Ventri-cular Disease PVD, a w szczególnoci: going light disease (5, 7, 9, 15).
Patogennoæ Macrorhabdus ornithogaster jest dys-kusyjna. Niektórzy autorzy twierdz¹, ¿e megabakte-rie mog¹ byæ komensalami w górnym odcinku prze-wodu pokarmowego papu¿ek falistych (5, 19), inni zwracaj¹ uwagê na mo¿liwoæ bezobjawowego nosi-cielstwa (2, 16). Niezale¿nie od tych stwierdzeñ, M. ornithogaster mo¿e doprowadziæ do mierci zaka-¿onego ptaka.
Najczêciej pierwszymi objawami zauwa¿anymi przez w³aciciela s¹ utrata masy cia³a, pomimo zacho-wanego apetytu i depresja (7, 13). Wiêkszoæ ptaków
ma biegunkê, czêsto bardzo wodnist¹, w kolorze od czarnego do khaki (2, 13). W niektórych przypadkach w odchodach widoczne jest niestrawione ziarno oraz mo¿e pojawiæ siê zwracanie pokarmu z wola (5, 7, 13). Ptaki mog¹ padaæ nagle, co spowodowane jest krwawieniem z owrzodzeñ w ¿o³¹dku gruczo³owym (8), ale czêciej choroba ma przebieg przewlek³y, trwa miesi¹cami czy nawet latami, a krwawienia doprowa-dzaj¹ do anemii i wyniszczenia (2, 3, 5). Najczêciej stwierdzanymi zmianami anatomopatologicznymi s¹: rozszerzenie ¿o³¹dka gruczo³owego, silne wychudze-nie, stan zapalny jelit oraz obecnoæ grubej warstwy luzu w ¿o³¹dku gruczo³owym (2, 8, 13, 16). Mo¿na zaobserwowaæ równie¿ owrzodzenia o ró¿nej g³êbo-koci w ¿o³¹dku gruczo³owym i cieni oraz zmiany w b³onie rogowej mielca (2, 8, 11, 15, 16).
W Polsce, pomimo dobrze rozwiniêtej hodowli pta-ków ozdobnych, makrorabdoza stwierdzana jest tylko w pojedynczych przypadkach (12). Zwi¹zane jest to z trudnociami w hodowli tego drobnoustroju. Z tego powodu podstaw¹ diagnostyki pozostaje obserwacja mikroskopowa rozmazów ka³u oraz preparatów odci-skowych z b³ony luzowej ¿o³¹dka (3, 8, 11, 16).
Celem badañ by³o ustalenie czêstoci wystêpowa-nia Macrorhabdus ornithogaster u ptaków ozdobnych i dziko ¿yj¹cych w Polsce.
Materia³ i metody
Materia³ do badañ stanowi³y próbki wie¿ego ka³u po-bierane przy¿yciowo od klinicznie zdrowych ptaków oraz preparaty odciskowe z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³o-wego wykonywane podczas sekcji (ptaki pad³e z ró¿nych przyczyn). £¹cznie przebadano 399 ptaków nale¿¹cych do 45 gatunków, przy czym próbki ka³u pobrano od 332 pta-ków, za preparaty odciskowe od 67 ptaków. Badane ptaki podzielono na 2 grupy: grupa I ptaki egzotyczne (376 szt. z 32 gatunków), grupa II ptaki dzikie (23 szt. z 13 gatun-ków) (tab. 1, 2). Ptaki do badañ pochodzi³y od hodowców prywatnych, ze sklepów zoologicznych oraz z ogrodów zoologicznych z terenu Polski.
Ze wie¿ych próbek ka³u wykonywano bezporednie preparaty mikroskopowe oraz rozmazy, które barwiono gotowym zestawem barwników Hemacolor (Merck). Pre-paraty ogl¹dano pod mikroskopem wietlnym przy powiêk-szeniu 200-krotnym i 1000-krotnym. W taki sam sposób postêpowano z preparatami odciskowymi z b³ony luzo-wej ¿o³¹dka gruczo³owego.
Wyniki i omówienie
Przeprowadzone badania wykaza³y obecnoæ M. orni-thogaster u 108 sporód 376 badanych ptaków ozdob-nych, co stanowi 28,72% (tab. 1) oraz u 6 z 23 ptaków dzikich (26,09%) (tab. 2).
W badanych grupach ptaków stwierdzono zró¿ni-cowany wskanik zaka¿enia megabakteriami. Drob-noustroje te najczêciej wystêpowa³y u papu¿ek fali-stych (w 65,0% badanych próbek), przy czym odsetek wyników dodatnich by³ wy¿szy w preparatach odci-Ryc. 1. Macrorhabdus ornithogaster, A rozmaz ka³u,
prepa-rat bezporedni, powiêkszenie 100 ×; B prepaprepa-rat odciskowy z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³owego papu¿ki falistej bar-wiony zestawem barwników Hemacolor®, powiêkszenie 1000 ×; C preparat odciskowy z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³o-wego papu¿ki falistej barwiony metod¹ Gramma, powiêksze-nie 1000 ×
skowych z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³owego (90,9%) ni¿ w rozmazach ka³u (62,1%). Podobne wy-niki u tego gatunku uzyskali badacze japoñscy, którzy wykazali 91,1% dodatnich próbek w preparatach z b³o-ny luzowej ¿o³¹dka gruczo³owego (22). Mimo faktu,
¿e M. ornithogaster stwierdzany jest najczêciej u pa-pu¿ek falistych, wyniki uzyskiwane przez ró¿nych autorów s¹ zró¿nicowane. W badaniach Bakera (1) czêstoæ wystêpowania megabakterii u pad³ych pa-pu¿ek falistych waha³a siê od 1,4% do 19,8%, w za-Tab. 1. Wystêpowanie Macrorhabdus ornithogaster u ró¿nych gatunków ptaków ozdobnych w próbkach ka³u oraz w prepara-tach odciskowych z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³owego
k e n u t a G ³ a K ¯o³¹dekgruczo³owy £¹cznie a b z c i L Liczba Liczba h c y n a d a b dodatnich badanych dodatnich badanych dodatnich(%) / a n u a r a r A Araararauna 9 2 3 3 12 5(41,67) / a n ¿ o r b o a tt e r d n a s k e l A Psittaculakrameir 3 1 8 0 11 1(9,09)0 / a n ¿ o r b o a n y d a m A Amadinafasciata 5 0 0 0 5 0 / a n r e t s o rt s o a n y d a m A Poephliaacuitcauda 17 0 0 0 17 0 / a ³ a i n a p s w a n y d a m A Chloebiagouldiae 45 1 16 0 61 1(1,64)0 / k e r a w G Graculareilgiosa 1 1 0 0 1 1(100,0) / a ³ a i b u d a k a K Cacatuaalba 2 0 0 0 2 0 / a k o o ³ a i b u d a k a K Cacatuagofifni 1 1 0 0 1 1(100,0) / a b o iz d o k n e i c u d a k a K Cacatuatenuriostirs 0 0 1 0 1 0 / a k c u l o m u d a k a K Cacatuamoluccensis 1 0 0 0 1 0 / a c il o t³ ó ¿ u d a k a K Cacatuasulphurea 1 1 0 0 1 1(100,0) / k e r a n a K Seirnuscanaira 54 5 0 0 54 5(9,26)0 / a w o ³ g o n r a z c a r u n o K Nandayusnenday 1 0 0 0 1 0 / a k l e i w a r o L Eclactusroratus 4 2 2 0 6 2(33,33) / i k w ó k ¹ £ Neophemasp. 16 5 1 1 17 6(35,29) / a n l e z c o n o w r e z c a k t o l o r d o M Cyanoramphusnovaezelandiae 1 0 0 0 1 0 / a w o ³ g o n r a z c a k z c ¹ ³ z o r e i N Agapornispersonatus 6 1 0 0 6 1(16,67) / a f m i N Nymphicushollandicus 22 5 4 2 26 7(26,92) / a k s r ó g a g u p a P Polyteilsanthopeplus 0 0 1 1 1 1(100,0) / a h c i n m a g u p a P Myiopsittamonachus 1 0 0 0 1 0 / a t s il a f a k ¿ u p a P Melopsittacusundulatus 95 59 11 10 106 69(65,09)0 / a k n o g a t a P Cyanoilseuspatagonus 1 0 0 0 1 0 / a k s ñ i h c a k r ó i p e z r P Coturnixchinensis 0 0 1 1 1 1(100,0) / a c il o ³ a i b a ll e z o R Platycercuseximius 5 0 5 0 10 0 / a d a l b a ll e z o R Platycercusadstius 0 0 1 0 1 0 / y w i s c e i w o ¿ y R Lonchuraoryizvora 1 0 0 0 1 0 / a w o n y d e l e s a k t o g r e i w Psephotushaematonotus 4 0 0 0 4 0 / y b o iz d o n o w r e z c z c a ³ k i W Quelleaquellea 1 0 1 1 2 1(100,0) / a k r e b e Z Poephliaguttata 9 0 0 0 9 0 / o k a ¯ Psittaacusertihacus 11 3 4 2 15 5(33,33) M E Z A R 317 87 59 21 376 108(28,72)0i
Tab. 2. Wystêpowanie Macrorhabdus ornithogaster u ró¿nych gatunków ptaków wolno ¿yj¹cych w próbkach ka³u oraz w preparatach odciskowych z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³owego
k e n u t a G ³ a K ¯o³¹dekgruczo³owy £¹cznie a b z c i L Liczba Liczba h c y n a d a b dodatnich badanych dodatnich badanych dodatnich(%) / ê G Anseranser 0 0 1 0 1 0 / c e i n o w z D Cardueilschloirs 2 0 0 0 2 0 / n o r w a G Corvus rfugliegus 0 0 1 1 1 1(100,0) / b ¹ ³ o G Columba ilvia 6 1 3 1 9 2(22,22) / a k r u t p a K Sylviaatircapilla 1 1 0 0 1 1(100,0) / a k w a K Corvusmonedula 0 0 1 0 1 0 / s o K Turdusmelura 1 1 0 0 1 1(100,0) / a k w ó p r e i S Srteptopeiladecaocto 1 0 0 0 1 0 / k e n o r w o k S Alaudaarvensis 1 0 0 0 1 0 / a k o r S Picapica 1 0 1 1 2 1(50,0)0 / k a w e i p Turdusphliomelos 1 0 0 0 1 0 / a n o r W Corvuscorone 0 0 1 0 1 0 / a b ê i Z Firngillacoelebs 0 0 1 0 1 0 M E Z A R 15 3 8 3 23 6(26,09)
le¿noci od roku, za w badaniach Filippich i Hen-drikz (6) odsetek ten wynosi³ od 27% do 40%. Scan-lan i Graham (19) uzyskali 70% próbek dodatnich od klinicznie zdrowych papu¿ek falistych.
Wed³ug danych pimiennictwa, kanarki oraz nieroz-³¹czki to gatunki, u których poza papu¿kami falistymi czêsto wystêpuje makrorabdoza (10, 16). W badaniach belgijskich i holenderskich odsetek kanarków, u któ-rych stwierdzono M. ornithogaster waha³ siê od 28% do 33,3% (10, 13). W badaniach w³asnych w rozma-zach ka³u wykazano, ¿e tylko 9,26% kanarków by³o zaka¿onych. W przypadku nieroz³¹czki czarnog³owej infekcjê stwierdzono u 16,7% osobników. Nale¿y jed-nak zwróciæ uwagê na fakt, i¿ w badaniach zagranicz-nych materia³ stanowi³y preparaty z b³ony luzowej ¿o³¹dka gruczo³owego, w których badany mikroorga-nizm mo¿na znaleæ czêciej (10). Zaskakuj¹co wy-soki wskanik wyników dodatnich wykazywa³y ara-rauny 22,2% pozytywnych rozmazów ka³u i 100% pozytywnych wyników dla preparatów odciskowych. Równie wysoki odsetek ptaków zaka¿onych stwier-dzono w przypadku papug ¿ako (27,3% w rozmazach ka³u oraz 50% w preparatach odciskowych) oraz nimf (22,7% w rozmazach ka³u oraz 50% w preparatach odciskowych).
W badaniach w³asnych dotycz¹cych ptaków ozdob-nych bardzo nisk¹ podatnoæ na inwazjê M. ornitho-gaster wykaza³y astryldy, na 61 przebadanych ama-dyn wspania³ych megabakterie stwierdzono tylko u jednego osobnika, nie stwierdzono ich natomiast u ¿adnej z 17 amadyn ostrosternych oraz 5 amadyn obro¿nych.
Odsetek próbek dodatnich u ptaków dzikich kszta³-towa³ siê na poziomie 26,1%, przy czym wy¿szy by³
równie¿ w przypadku preparatów odcisko-wych (37,5%) w po-równaniu do 20% uzy-skanych przy badaniu przy¿yciowym prób ka³u. Ma³o jest danych literaturowych dotycz¹-cych czêstotliwoci wy-stêpowania M. ornitho-gaster u ptaków dzi-kich. Badacze brazy-lijscy (14) stwierdzili wystêpowanie mega-bakterii u zdrowych go³êbi miejskich (lumbina talpacoti i Co-lumba livia), jednak by³a to inwazja niewiel-kiego stopnia.
Wy¿sz¹ czêstotli-woæ wystêpowania M. ornithogaster w pre-paratach odciskowych ni¿ w rozmazach ka³u mo¿na t³umaczyæ ich okresowym wydalaniem z organizmu (3, 6, 8, 16), jak równie¿ nasileniem/ujawnieniem inwazji megabakteriami pod wp³ywem stresu i chorób wspó³istniej¹cych (6).
Reasumuj¹c, wystêpowanie M. ornitogaster u pta-ków ozdobnych w Polsce jest powszechne, przy czym w zdecydowanej wiêkszoci przypadków drobnoustrój ten nie wywo³uje klinicznej postaci choroby. Nale¿y mieæ na uwadze, ¿e rozwój choroby mo¿e nast¹piæ w wyniku os³abienia odpornoci organizmu, dlatego badanie w kierunku makrorabdozy powinno byæ wy-konywane ka¿dorazowo podczas badañ kontrolnych.
Pimiennictwo
1.Baker J. R.: Causes of mortality and morbidity in exhibition budgerigars in the United Kingdom. Vet. Rec. 1996, 139, 156-162.
2.Baker J. R.: Megabacteria in diseaded and healthy budgerigars. Vet. Rec. 1997, 140, 627.
3.Baker J. R.: Megabacteriosis in exhibition budgerigars. Vet. Rec. 1992, 131, 12-14.
4.Christiansen N. H., Hunter J. E. B., Alley M. R.: Megabakteriosis in a flock of budgerigards. New Zealand Vet. J. 1997, 45, 196-198.
5.Dorrestein G. M.: Bacteriology, [w:] Altman R. B., Clubb S. L., Dorrestein G. M., Quesenberry K.: Avian Medicine and Surgery. Saunders W. B., Phila-delphia 1997, 267.
6.Filippich L. J., Hendrikz J. K.: Prevalence of megabakteria in budgerigar colonies. Australian Vet. J. 1998, 76, 92-95.
7.Filippich L. J., Parker M. G.: Megabacteria and Proventricular/Ventricular Disease in Psittacines and Passerines. Proc. Ann. Conf. Assoc. Avian Vet. 1994, 287-292.
8.Gerlach H.: Megabacteriosis. Semin. Avian Exotic Pet Med. 2001, 10, 12-19. 9.Henderson G. M., Gulland F. M. D., Hawkey C. M.: Hematological findings in budgerigars with megabacterium and trichomonas infections associated with going light. Vet. Rec. 1988, 123, 492-494.
10.Herck H. van, Duijser T., Zwart P., Dorrestein G. M., Buitelaar M., Van Der Hage M. H.: A bacterial proventriculitis in canaries (Serinus canaria). Avian Pathol. 1984, 13, 561-572.
11.Huchzermeyer F. W., Henton M. M., Keffen R. H.: High mortality associated with megabacteriosis of proventriculus and gizzard in ostrich chicks. Vet. Rec. 1993, 133, 143-144.
12.Kizerwetter M., Kruszewicz A., B³aszczak B., Binek M.: Kandydiaza u gwar-ka czczonego. Med. Weter. 2003, 59, 247-250.
13.Marlier D., Leroy C., Sturbois M., Delleur V., Poulipoulis A., Vindevogel H.: Increasing incidence of megabacteriosis in canaries (Serinus canarius dome-sticus). Vet. J. 2006, 172, 549-552.
14.Martins N. R. S., Horta A. C., Siqueira A. M., Lopes S. Q., Resende J. S., Jorge M. A., Assis R. A., Martins N. E., Fernandes A. A., Barrios P. R., Costa T. J. R., Guimarães L. M. C.: Macrorhabdus ornithogaster in ostrich, rhea, canary, zebra finch, free range chicken, turkey, guinea-fowl, columbina pigeon, toucan, chuckar partridge and experimental infection in chicken, japanese quail and mice. Arq. Bras. Med. Vet. Zootec. 2006, 58, 291-298. 15.Mutlu O. F., Seckin S., Ravelhofer K., Hildebrand R. A., Grimm F.: Eine
durch Megabakterien verursachte Drüsenmagenentzündung beim Haushuhn (Gallus gallus var. dom. L., 1758). Tierärztl. Prax. 1997, 25, 460-462. 16.Phalen D.: Diagnosis and Management of Macrorhabdus ornithogaster
(For-merly Megabacteria). Vet. Clin. Exot. Anim. 2005, 8, 299-306.
17.Ravelhofer-Rotheneder K., Engelhardt H., Wolf O., Amann R., Breuer W., Kösters J.: Taxonomische Klassifizierung von Megabakterien Isolaten aus Wellensittichen (Mellopsittacus undulatus Shaw, 1805). Tierärztl. Prax. 2000, 28, 415-420.
18.Ravelhofer-Rotheneder K., Engelhardt H., Wolf O., Krumm S.: Megabacte-ria taxonomic classification and significance as pathogen in various bird species. Proc. 6. European AAV - DVG Conference, 4. Scientific ECAMS Meeting. 2001.
19.Scanlan C. M., Graham D. L.: Characterization of Gram-positive bacterium from the proventriculus of budgerigars. Avian Dis. 1990, 34, 779-786. 20.Schulze C., Heidrich R.: Megabacteria associated proventriculitis in poultry
in the state of Brandenburg, Germany. Dt. Tierärztl Wschr. 2001, 108, 264--266.
21.Tomaszewski E. K., Logan K. S., Snowden K. F., Kurtzman C. P., Phalen D. N.: Phylogenetic analysis identifies the megabacterium of birds as a novel anamorphic ascomycetous yeast, Macrorhabdus ornithogaster gen. nov., sp. nov. Int. J. Syst. Evol. Microbiol. 2003, 53, 1201-1205.
22.Tsai S. S., Park J. H., Hirai K., Itakura C.: Catarrhal proventriculitis asso-ciated with a filamentous organism in pet birds. Jpn J. Vet. Res. 1992, 40, 143-148.
Adres autora: dr Tomasz Piasecki, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw; e-mail: tomasz.piasecki@up.wroc.pl
