A C T A U N I V E R S I T A T I S N I C O L A I C O P E R N I C I ZABYTKOZNAW STW O I KONSERWATORSTWO VII
N A U K I HUM ANISTYCZNO-SPOŁECZNE — ZESZYT 91 — 1979
Zakład Historii Sztuki
Józef Poklew ski
INW ENTARZ M ISJI JE Z U IC K IE J W LICZKOW ICACH Z 1717 ROKU
Z a r y s t r e ś c i . Autor drukuje opatrzony komentarzem rękopis inwentarza misji jezuickiej w Liczkowcach na Podolu, znajdujący się w zbiorach rękopiśmien nych Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie.
W dziale rękopisów B iblioteki U niw ersyteckiej w e Lw ow ie zn aj duje się sześć tek opatrzonych w spólną sy g n atu rą i ty tu łe m Jesuitica 1, w k tó ry ch zebrano ocalałe po kasacie zakonu dok u m en ty dotyczące ko ściołów, kolegiów/, klasztorów i m isji, zn ajd u jący ch się niegdyś n a po łudniow o-w schodnich kresach Rzeczypospolitej obojga Narodów.
Do tego zespołu ak t należy rów nież in w en tarz m isji liczkow skiej po chodzący z 1717 r. i opatrzony niew iele późniejszym i uzupełnieniam i. D okum ent ten, którego p ełn y ty tu ł brzm i: Regestr apparatów i rzeczy kościelnych m isji liczkow skiej spisany w Liczkowcach R o ku Pańskiego 1717 dnia 1 p a ź d zie rn ika 2, stanow i cenne źródło nie tylko dla badaczy szeroko pojętej h isto rii k u ltu ry , ale także dla historyków zajm ujących się p ro b lem aty k ą gospodarczą. Z tego więc w zględu nie pom inięto zaj m ującego dużo m iejsca w dokum encie w ykazu in w en tarza żywego i sprzę tów gospodarczych.
In w en tarz ten został spisany na papierze czerpanym dużego form atu, dziś już z lekka pożółkłym , k tó ry po złożeniu tw orzy sześć nie pagino- w anych k a rt o w y m iarach ok. 30X20 cm, zapisanych dw ustronnie czar nym , m iejscam i w y b lak ły m atram en tem . Regestr jest dziełem ks. M icha ła Jurkow skiego — m isjonarza w Liczkow cach — co stw ierdził w łasnym podpisem , zaś uzupełnienia są au to rstw a drugiego sygnatariusza tego do ku m en tu , rów nież jezu ity Józefa Łęszkiew icza 3. O ile spisujący in w en ta rz pisał staran n ie i czytelnie, o ty le uzupełnienia zostały poczynione niedbale i m iejscam i są tru d n e do odczytania.
1 Sygn. 1708/IV.
2 Teka nr 3, dokument nr 181.
3 Jak podaje S. Z a ł ę s k i, Jezuici w Polsce, Kraków 1906, t. 4, cz. 2, s. 990 w katalogu jezuitów prowincji małopolskiej w 1718 r. zanotowani zostali w Licz kowcach następujący misjonarze: ks. Michał Jurkowski i Gregor Leszczykiewicz. Pomyłkę w odczytaniu drugiego nazwiska należy sprostować w oparciu o czytelny podpis na inwentarzu misji liczkowskiej — chodzi o Józefa Łęszkiewicza.
86 Józef Pöklewski
Tekst dokum entu przygotow ano do d ru k u głów nie w oparciu o w zor cowe opracow anie prof. M. G ębarow icza 4 i w edług w skazań zaw arty ch w In stru k c ji w ydaw niczej dla źródeł historycznych 5. P rzy p isy do te k stu objaśniające zarów no określenia, k tó re już w yszły z użycia jak i nazw y przedm iotów litu rg iczn y ch i ubiorów zostały opracow ane n a podstaw ie słow ników i w ydaw nictw specjalistycznych 6. W łasność m isji w Liczkow - cach stanow iło także 11 książek. W dokum encie, dla ich id en ty fik acji, po dano ty lk o frag m e n ty ty tu łó w ; w większości w ypadków udało się ustalić zarówno autorów , jak i pełne ty tu ły ty ch dzieł.
$ %
Liczkowce — jak pisze Maria Danilewiczowa — leżały w jednym z najcichszych zakątków Podola, od świata zabitym deskami. Przez ich terytorium malowniczymi skrętami przewija się Zbrucz i jego dopływy Gniła i Tajna 7.
O h istorii te j m iejscow ości n ie stety niew iele m ożna znaleźć in fo rm a cji, w iadom o jedynie, że w XV w. Liczkowce w chodziły w skład królew - szczyzn, później sta ły się w łasnością rodu K alinow skich, od k tó ry ch na przełom ie X V II i X V III w. w yprocesow ali je skarbnikow stw o podolscy K atarzyn a z D rużbackich i Franciszek K a w ie c c y 8. Oni to właśnie, nie m ając potom stw a, cały swój m a ją te k przeznaczyli n a uposażenie m isji jezuickiej, k tó ra prow adziła ożyw ioną działalność, a jej członkowie do cierali niekiedy do odległych zakątków Podola 9.
Z daniem S. Załęskiego początki m isji w Liczkow cach p rzy p ad ają na pierw sze dziesięciolecie X V III w., najpraw dopodobniej ok. 1706 r. Mimo
4 M. G ę b a r o w i c z , Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki X VI— —XVIII w., Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1973.
5 Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od X VI do połowy X I X wieku, Wrocław 1953.
4 S. B. L i n d e , Słownik języka polskiego, Warszawa 1807—1814 (wyd. foto- offsetowe 1951); A. B r ü c k n e r , Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927; J. K a r ł o w i c z , A. K r y ń s k i , W. N i e d ź w i e c k i , Słownik języka pol skiego, Warszawa 1952—1953 (wznow ienie); Słownik języka polskiego, pod red.
W. D o r o s z e w s k i e g o , Warszawa 1967; Z. G l o g e r , Encyklopedia staropolska, t. 1—4, Warszawa 1958 (wznow ienie); A. B r ü c k n e r , Encyklopedia staropolska, t. 1—2, Warszawa 1939; Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. S. K o z a k i e w i c z a , Warszawa 1969; M. G ę b a r o w i c z , op. cit.
7 M. D a n i l e w i c z o w a , Tymon Zaborowski. Życie i twórczość (1799—1828). Studia z zakresu historii literatury polskiej nr 10, Warszawa 1933, s. 6.
8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5, Warszawa 1884, s. 213—215 (cyt. dalej Słownik); S. Z a ł ę s k i , op. cit., s. 990, podaje nazwisko w brzmieniu Kaweccy, zaś M. D a n i l e w i c z o w a , op. cit., s. 6 — Ko- wieccy. Poprawna wersja Kawieccy, którą stosuje Słownik. Por. K. N i e s i e c k i , Herbarz polski, powiększony dodatkami późniejszych autorów, rękopismów... wydany przez Jana Nepomucena Bobrowicza, t. 5, Lipsk 1840, s. 59 „[Kawiecki] Franciszek skarbnik podolski z Dobromirskiej urodzony z Katarzyną Drużbacką żył bezpo tomnie, fundował wraz z nią misję naszą w Liczkowcach”.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r.
/
87 posiadania sporego a re ału i licznego in w en tarza m isja liczyła najw yżej 4 z ak o n n ik ó w 10. W k atalo g u z 1718 r. w spom niani są trzej pierw si, lecz dopiero w 1719 r. stw ierdza się, że w Liczkowcach istn ieje osobny dom z su p erio rem i dw om a m isjonarzam i zależny od kolegium w K am ieńcu Podolskim u .
Po kasacie zakonu dobra Liczkowce sta ją się w łasnością Szeptyckich, n astęp n ie jako posag przechodzą w posiadanie rodziny Zaborow skich. W łaśnie w Liczkowcach w 1799 r. urodził się Tym on Zaborow ski — poeta ro m an ty czn y 12.
W 1772 r. w w y n ik u rozbioru Polski — Z brucz staje się granicą m ię dzy zaboram i: rosyjskim i austriackim . Liczkowce w chodzą w skład G a licji i stanow ią część c y rk u łu czortkow skiego w 'powiecie hu«siatyńskim 13. W okresie II R zeczypospolitej Liczkowce należały do pow iatu kopyczy- nieckiego w w ojew ództw ie ta rn o p o ls k im 14. Obecnie z n ajd u ją się w ob wodzie tarnopolskim U k rain y Radzieckiej.
R ów nie skąpe inform acje m am y o zabytkach te j miejscowości; w iem y, że istniał w Liczkowcach zam ek w zniesiony w X V II w. przez K alinow skich ł5, k tó ry „w początkach X IX w. by ł jeszcze w stanie m ieszkalnym ”, a dopiero później „naw et ru in y jego rozebrano” 16. Z najdow ał się tam ró w nież kościół „jakoby z 1728 r., ale w edług wszelkiego praw dopodobieństw a znacznie starszy i ty lk o w ty m ro k u zrestaurow any. W chodził on daw niej zapew ne w system obronny zam ku, wznosząc się na strom ym wzgórzu p an u jący m n a d okolicą” 17. J a k w ynika ze w zm ianki w Sło w n iku Geogra fic z n y m 18 konsekracja kościoła w Liczkow cach m iała m iejsce dopiero w 1838 r. O trzy m ał on w ted y w ezw anie N iepokalanego Poczęcia NMP. Cho dzi tu najpraw dopodobniej o pow tó rn ą końsekrację po resty tu o w an iu zakonu. W 1842 r. kościół w Liczkow cach został p rz y ję ty przez k ler die cezjalny 19. W najbliższym otoczeniu kościoła jeszcze do 1939 r. znajdo w ało się kilka in teresu jący ch em pirow ych nagrobków rodziny Szeptyc kich i Zaborow skich, w śród k tó ry ch w yróżniał się sw ą form ą pom nik W incentego Szeptyckiego — generała w ojsk napoleońskich. S tan zacho
Ib id .
11 Ib id ., obok wcześniej wspomnianych (por. przypis 2) ks. Michała Jurkow skiego i Józefa Łęszkiewicza występuje również „Fr. Kwolek miss. per Podoliam”.
12 M. D a n i 1 e w i c z o w a, op. cit., s. 3—4. 13 Słownik, s. 213.
14 M. D a n i 1 e w i c z o w a, op. cit., s. 5.
1SA. C z o ł o w s k i , B. J a n u s z , Zabytki w ojew ództw a tarnopolskiego, Tar nopol 1926, s. 52.
16 M. D a n i 1 e w i c z o w a, op. cit., s. 6.
17 A. C z o ł o w s k i , B. J a n u s z , op. cit., s. 145. 18 Słownik, s. 213.
15 S. Z a ł ę s k i, op. cit., s. 658; Do parafii Liczkowce w końcu XIX w. należały wsie: Horodnica, Postołówka, Rakówkąt, Samoluskowce, Seńkowce, Trybuchowce, Wojewodyńce. Por. Słownik, s. 213. Większość tych wsi stanowiła pierwotnie upo sażenie misji Hczkowskiej.
88 Józef Pöklewski
w ania zabytków n a teren ie Liczkowiec był nie najlepszy już w 1905 r. W ówczas to pow stał pom ysł re sta u ra c ji kościoła. W Spraw ozdaniach K o ła CK K onserw atorów i K orespondentów G alicji W schodniej zn ajd u jem y n o tatk ę dotyczącą kościoła podpisaną przez L udw ika Finkla:
Liczkowce (pow. Husiatyn). Grono Konserwatorów zatwierdziło przedłożone przez komitet parafialny w Liczkowcach plany restauracji kościoła parafialnego pod warunkiem, że obecna architektura i ornamentyka nie zostaną zmienione, oraz zastrzeżeniem, że pewna niezgodność pomiędzy zdjęciem fotograficznym a rysun kowym wynikła nie z chęci zmiany ale niedoskonałości rysunku 20.
P race re stau rato rsk ie nie zostały najpraw dopodobniej przeprow adzo ne, bow iem w 1933 r. pojaw iają się w zm ianki m ów iące o zaniedbaniu kościoła i cm entarza:
...kościółek i cmentarzyk tak niesłusznie zapomniane przez Urząd Konserwator ski w Tarnopolu21 [...] na zmniejszonym wskutek rozbudowy plebanii cmentarzyku niszczeją karygodnie zaniedbane piękne pomniki Szeptyckich i Zaborowskich22
T E K S T Ź R Ó D Ł O W Y
REGESTR APPARATÓW I RZECZY KOŚCIELNYCH MISJI LICZKOWSKIEJ
S P IS A N Y W LICZKOWCACH ROKU PA Ń SK IEG O 1717 D N IA 1 PA ŹD ZIERNIKA
S r e b r o
1. Puszka 23 w ew n ątrz złocista z w ierzchem , na k tó rej P an Jezus U krzy żow any
2. K ielich w ew n ątrz złocisty z koopertą srebrną. P a te n a 24 do niego sreb rn a złocista w puzdrze szarym w klianym [s.]
3. K orona sreb rn a w o łtarzu w ielkim na głowie N ajś. M atki złocista w tym że o łtarzu u nóg N ajś. M atki sznurek p ereł kałakuckich 2S, k tó ry ch jest num éro: [brak cy fry określającej ilość]
4. Tam że korali szn u rek num éro: [brak cy fry określającej ilość]
5. Tabliczka srebrna, n a k tó re j w ysztychow ana N ajś. M atka od J e j Mci P an i M iedzychow ski [s.]
20S p ra w o zd a n ia K o ła C K K o n se rw a to ró w G alicji W schodniej, [w:] Teka..., t. 3, marzec—grudzień 1905, s. 21.
21 M. D a n i l e w i c z ó w a, op. cit., s. VI. 22 Ibid.
23 Puszka — naczynie liturgiczne najczęściej w kształcie kielicha z osobną przy krywką — służy do przechowywania komunikantów.
24 Patena — płaskie okrągłe naczynie liturgiczne, używane w czasie mszy do kładzenia hostii i nakrywania kielicha.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 89
O r n a t y
1. O rn at zielony z różnem i koloram i, k o lu m n a 26 zielona z srebrnem i pasam i, stu ła i m an ip u larz 27, velum 28, bursa 29, pala 30 takież
2. O rn at szary złocisty, kolum na m orow a 31 żółta z białym , stu ła i m a nip u larz szare złociste
3. O rn at czerw ony w szystek złocisty, stu ła i m anipularz takież
4. O rn at granatow y złocisty, kolum na czerw ona złocista, m anipularz granatow y złocisty
5. O rn at k ita jk o w y 32 biały w cienie, stuła, m anipularz, velum , bursa, pala z jednejże m a te rii z galonem pom arańczow ym jedw abnym 6. O rn at biały z różnem i koloram i z m a te rii chińskiej, stu ła i m an ip u
larz takież
7. O rn at włosowy 33 kam kow y 34, kolum na biała złocista, stuła, m an ip u larz takież
8. O rn at biały z różnem i koloram i chiński, kolum na włosowa kam kowa, stuła, m anipularz z białej chińskiej m aterii
9. O rnat biały k itajk o w y w cienie z różnem i koloram i, stuła, m an ip u larz, velum , bursa, pala z jednejże m aterii
10. O rn at z czarnej m aterii, słup atłasow y iz ab e lo w y 35, k a m p a n k a 36 złota w koło niego, stuła, m anipularz, velum , bursa, pala takież 11. O rn at czarny kolum na chińska biała z różnem i koloram i, stuła, m a
nipularz, velum , bursa, pala, takież V e l a
1. V elum aksam itne karm azynow e z koronką sreb rn ą, b u rsa i pala czer w ona atłasow a złotem haw tow ana [s.]
26 Kolumna ornatu — pionowy pas z przodu i z tyłu utworzony najczyściej z haftu lub aplikacji.
27 Manipularz — część stroju kapłana, szeroka zdobiona haftem taśma, lekko rozszerzająca się, zszyta na końcach, noszona w czasie czynności liturgicznych na lewym przedramieniu; obecnie nie używany.
28 Velum — przejrzysta tkanina służąca do ujmowania lub zasłaniania mon strancji z hostią.
29 Bursa — sztywna kwadratowa torebka na korporał, otwarta z jednej strony, wyłożona wewnątrz białym płótnem lub jedwabiem; zwykle wykonana z tego sa mego materiału co ornat.
30 Pala — nakrycie kielicha z tkaniny najczęściej tej samej co ornat.
31 Mora — gatunek materii jedwabnej mieniącej swój deseń falowato.
82 Kitajka — płótno bawełniane cienkie, glansowane, pochodzenia chińskiego — stąd kitaj.
83 Włosowy — tu kosmaty, włochaty.
84 Kamka (kamcha) — tkanina jedwabna w różnych kolorach lub adamaszek. 85 Izabelowy — kolor bladoszary przechodzący w żółtobrunatny.
38 Kampanka — srebrna lub złota wzorzysta ząbkowana siateczka lub dzwon kowate kutasiki do obszycia ubioru.
90 Józef Poklewski
2. V elum atłasow e czerw one karm azynow e, k w iaty haw tow ane n a nim złociste, koronka b łęk itn a z b iałą jedw abna
3. V elum b łęk itn e atłasow e, n a drugiej stro n ie białe atłasow e, obiedwie stro n y złotem haw tow ane, koronka złota u niego, b ursa b łękitna zło cista, po drugiej stro n ie czerw ona złocista z galonem złotym
P a l e
P alek z szkaplerzów num ero: trzy , jedna haw tow ana złotem , a dwie z p a ciorków
S t u ł y
4
S tu ła kaznodziejska czerw ona bogata ze złotem , z koronką złotą, stu ła czerw ona w paski
K a p a
K apa złocista biała brzegi kam kow e włosowe, n a plecach lam a czerw ona złocista z koronką sreb rn ą
A n t e p e d i a 37
1. A ntepedium złociste a tu reck ie a czerw one na dw óch brzegach, u tegoż m ateria [słowo nieczytelne] ze sreb rem
2. A ntepedium b iałe złociste z k ita jk ą czerw oną w b ry ty 3. A ntepedium białe z różnym i koloram i z chińskiej m aterii 4. A ntepedium kitajk o w e b łęk itn e i szare kolory w b ry ty 5. A ntepedium czarne adam aszkow e z fran d zlą [s.] jedw abną O b i c i e n a a m b o n ę
Obicie na am bonę czerw one sukienne, k w iaty w yszyw ane z różnych ko lorów . Im ię JE Z U S w ielkie we śrzodku w yszyte z izabelowego atłasu Obicie czerw one tu reck ie n a am bonę z fran d zlą czerw oną
B a l d a c h i n y [s.]
1. B aldachin w ielki z chińskiej m aterii białej z różnem i koloram i z fal- baną wkoło takąż, k tó ry podczas procesji noszą
2. B aldachin pom arańczow y złocisty n a ołtarz a —a Dopisane inną ręką.
37 Antepedium — poprawnie antependium — zasłona lub zakrycie podstawy (stipes) ołtarza, wykonane z tkaniny, skóry, drewna, metalu, z reguły bogato zdo bione.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 91 3. B aldachin m niejszy bogaty n a sreb rn ej m a te rii złotem haw tow any,
boki z m a te rii białej z różnem i koloram i. F albala [s.] u niego pom a rańczow a ze sreb rem z różnem i koloram i, w szystek zaś obszyty n a le życie złotym i i sreb rn y m i koronkam i. P ostum encik b iałą i złotą m a te rią obszyty pod puszlkę do tychże baldachinów
K o r p o r a ł y 38
K orporałów z olenderskiem i koronkam i trzy K orporałów z pro sty m i koronkam i dw a K orporałów bez koronek trz y
K orporałów do cyborium 39 m ałych dwa P u r y f i k a t e r z e 40
P u r y f i k a t e r z ó w ... 27 P u ry fik aterzó w z k o r o n k a m i...4
P a l e
P alek z koronkam i cztery P alek bez koronek pięć
C hustka jedw abna z czarnym jedw abiem i sreb rem szyta jedna Item jedw abnica 41 chu stk a sam a biała jed n a
A l b y
1. A lba z rąb k iem w paski, u k tó rej u dołu koronka złota . . . 1 2. A lba rąbkow a 42 gładka, u niej korony szerokie zem bate . . . 1 3. A lba płócienna cienka z szerokiem i k o r o n a m i ... 1
4. A lba płócienna cienka, także z szerokiem i koronam i . . . . 1
5. A lba płócienna cienka z w ąskiem i k o r o n k a m i ... 1 H u m e r a ł y 43
1. H u m erał rąbkow y w ielki z k o r o n k a m i ... 1 2. H um erał rąbkow y w ielki bez k o r o n e k ... 1
ss Korporał — niewielka chusta, często haftowana, używana w czasie konsekra cji pod chleb i wino.
39 Cyborium — puszka na komunikanty.
40 Puryfikaterz — kawałek płótna używany do wycierania kielicha w czasie obrzędów liturgicznych.
41 Jedwabnica — bławat, materia jedwabna. 42 Rąbek — cienkie płótno.
43 Humerał — część stroju liturgicznego — prostokątna chusta okrywająca ra miona kapłana.
92 Józef Poklewski
3. H um erałów płóciennych s z e ś ć ...6 C hustek n a kielich szw abskich c ie n k i c h ...12 O b r u s y
O brusów w ielkich cienkich i z cienkiem i koronkam i trz y . . . 3 O brusów lnianych w ielkich dwa, jeden z koronkam i prostem i . . 2 O brusów konopnych c z t e r y ...4 T u w a l n i e 44
T uw alni szytych stary ch c z t e r y ... 4 Tuw alnia złotem szyta, z koronką złotą s z e r o k ą ... 1 R ę c z n i k i
Ręczników do zak ry stii do rą k ucierania c i e n k i c h ... 5 Ręczników konopnych grubych do z a k r y s t i i ...2 K o m ż e
Kom ża z płó tn a olenderskiego z gdańskiem i koronkam i w szystka . 1 Kom ża cienka z szerokiem i k o r o n k a m i ... 1 Komża cienka z w ąskiem i k o r o n k a m i ... 1 O b i c i e
Obicia wpół jedw abnego w cienie brytów d z ie w ię ć ... 3 O b r a z y i r e l i k w i a r z e
Obraz S. Józefa w ielki z chińskim pokostem 45 w szufladzie
Obraz Najś. P a n n y n a blasze m alow any w ram ach hebanow ych żółwiem i s z tu k a m i46 sadzony
O braz w kościele N ajś. P an n y Bolesnej na drew nie m alow any O braz P. Jezusa Ukrzyżow anego w ram kach bursztynow ych
Obrazów różnych w złocistych r a m k a c h ... 15 Obrazów w złocistych ram kach P an Jezus z N ajś. P an n ą . . . 2 O brazków S. Rozalii w ram kach drew nianych
na k tó ry ch w yrażony cały żyw ot j e j ... . 1 0 O brazek P. Jezusa d rew nian y rżnięty
P a n Jezus U krzyżow any z białej kości w ram kach czarnych
44 Tuwalnia — szeroki ręcznik. 45 Chiński pokost — laka.
4# Żółwie sztuki — szylkret — masa rogowa z pancerza żółwi morskich, po wszechnie używana jako ozdoba zwłaszcza w meblarstwie.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcaeh z 1717 r. 93
O brazek Najś. P. Bolesnej iza szkłem w ram k ach hawrtowanych R elikw iarzów w ram k ach czarnych d rew n ian y ch za szkłem n. 8
R elikw iarzów w paciorkow ych ram k ach za s z k ł e m ... 4
R elikw iarz w srebrze R elikw iarzów w pudełkach za szkłem z o s o b a m i ... 4
R elikw iarzów w ielkich i m ały ch s z y t y c h ... 12
tychże za szkłem 9, a trz y nie A gnus Dei 47 z obu stro n w filigranie Filigranow ych sztuk num . 3 B ursztynow ych s z t u k ...2
K rucyfiksów w ro c ła w sk ic h 48 we s z k l e ... 6
R ó ż n e d r o b i a z g i Pozy te w n a cztery głosy now y ...1
Mszał w ielki w szarej o p r a w i e ... 1
L ichtarzy cynow ych m a ł y c h ...6
L ich tarzy w iększych cynow ych z k ap tu rk am i d w a ... 2
L ich tarzy w ielkich drew n ian y ch o ś m ...8
Dzwonków m osiężnych d w a ...2 N aczynie cynow e na Olea S acra w p u d ełk u słom ianym
A m pułek cynow ych dwie
K repa czarna do zasłonienia n a w ielki ołtarz jed n a N akrycie n a w ielki ołtarz zielone karafow e 49
P u lp it pod m szał obity m a te rią w cienie z włóczki w yszyty Na dru g i p u lp it w orek je st szy ty włóczką
F ran dzla [s.] zielona jedw abna
Ew angelich polskich dwie. A gendka m ała jedna
K s i ą ż k i
1. Biblia Polska 50 in folio
47 Agnus Dei (agnusek) — medalik zwykle z wosku, tu z kruszcu, mający z jed nej strony wyobrażenie baranka, z drugiej św. Jana Chrzciciela, uchodził za świętość chroniącą od złego.
48 Krucyfiks wrocławski — chodzi tu prawdopodobnie o przedstawienie Ukrzy żowanego, które było umieszczone w szklanym kloszu; tego typu wyobrażenia z te renu Wrocławia znane są co prawda dopiero w II poł. XVIII w. — powyższe sfor mułowanie pozwala wnioskować, że takie przedstawienia mogły być znane już wcze śniej.
49 Karafowe — słowo o niewyjaśnionym znaczeniu.
50 Biblia polska — z pewnością chodzi tu o cieszące się największą popularno ścią tłumaczenie J a k u b a W u j k a pt. Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, Kraków 1599 wydane w drukarni Łazarzowej. Por. Bibliografia L ite ratury Polskiej „Nowy K orbut”, Warszawa 1965, t. 3, s. 421, poz. 7 (dalej cyt. Nowy Korbut).
94 Józef Poklewski
2. K siążka łacińska, k tó rej ty tu ł: P recationes M atu tin ae 51 3. K siążka polska in folio, k tó rej ty tu ł: P rzy k ład y 52 4. K siążka in 4 to, k tó rej ty tu ł: W onność N aydroższa 53
5. K siążka in 8 vo, k tó rej ty tu ł: Ecclesiastes po H ebraysku nazw any i dobrze Tobiasz w ierszam i opisany 54
6. K siążka in 4 to, k tó rej ty tu ł: K ró tk i zbiór 55
7. K siążka in 8 vo, k tó rej ty tu ł: D esiderosus albo Ścieżka do doskona łości 56
8. K siążka polska in folio z w ierszam i A rgenidy 57
9. K siążka polska in 4, to, k tó rej ty tu ł: R elacye Pow szechne 58 10. K siążka in 4 to, k tó rej ty tu ł: D em okryt Śm ieszny 59
11. K antyczki do śpiew ania
12. K siążek w ielkich in folio nie zapisanych: 2
13. K siążka m niejsza in 4 to także nie zapisana jedna M app 2
O braz K róla szwedzkiego 60 O braz C ara m oskiew skiego 61
51 Precationes Matutinae Diurnae et Vespertinae ex variis Ascetis collectae et Pietati Christianae in lucern editate Gedani 1686 i 1691. Por. K. E s t r e i c h e r , Bibliografia Polska, t. 25, s. 229.
52 Przykłady — powstające od XIII w. kazania „urozmaicone mnóstwem powia stek budujących jak i swawolnych, określanych mianem «przykładów» (exempla)”. Był to element żywy przez całe wieki — owe „przykłady”, bez których nauka ko ścielna obyć się nie mogła, w XVI w. np. J a n a z K o s z y c z e k , Historie rozmai te... (1543), czy Wielkie zwierciadło przykładów (1633), oparte na Gęsta Romanorum. Cały zbiór nie był tłumaczony zastąpiła go księga wyżej wzmiankowana, która była wznawiana parę razy i dostarczała kaznodziejom potrzebnych materiałów. Por. J. K r z y ż a n o w s k i , Historia literatury polskiej, Warszawa 1963, s. 37, 75.
68 Nie zidentyfikowana.
54 S. H. L u b o m i r s k i , Ecclesiastes po hebrajsku nazwany Coheleth, z Pisma Świętego na wiersz polski przetłumaczony, Kraków 1702, Warszawa 1706, tu Tobiasz wyzwolony. Por. N ow y Korbut, t. 2, s. 472, poz. 13; J. R u d n i c k a , Bibliografia powieści polskiej 1601—1800, Warszawa 1964, s. 188.
55 W. S. C h r ó ś c i ń s k i, K rótki zbiór duchownych zabaw, Częstochowa 1710, 1711. Zawiera modlitwy, psalmy pieśni maryjne, żywoty świętych Aleksego i Eusta- chiusza. Por. N ow y Korbut, t. 2, s. 84, poz. 6.
56 Desiderosus abo ścieżka do miłości Bożej i do doskonałości żyw ota chrześci jańskiego. Dialog dziwnie nabożny i ucieszny z hiszpańskiego przełożył Kasper Wit kowski, Kraków 1589, następne wydania: Kraków 1594, 1599, 1625. Por. N ow y Korbut, t. 3, s. 392.
57 W. P o t o c k i , Argenida, Warszawa 1697 lub wyciąg pt. Historia o Argeni- dzie, Królewnej sycylijskiej, Kraków 1704, Por. N ow y Korbut, t. 3, s. 122, poz. 12.
58 Prawdopodobnie chodzi tu o książkę Relacja a oraz suplika zboru wileńskiego saskiego do H e m Martyna Lutra za predykantem Burchardym, Wilno 1623, przypi sywaną Janowi Chądzyńskiemu.
59 M. I. K u 1 i g o w s k i, Demokryt śmieszny albo śmiech Demokryta Chrześci jańskiego z tego świata, Wilno 1699. Por. N ow y Korbut, t. 2, s. 431.
M Prawdopodobnie Karol XII (1682—1718) od 1697 r. król Szwecji. 61 Prawdopodobnie Piotr I Wielki (1672—1725).
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 95
b I książka zowie się: A rtax es z E w andrem J. W. J. P. Lubom irskiego M arszałka K oronnego 62 b
REGESTR SPRZĘTÓW I RZECZY DOMOWYCH MISJI LICZKOWSKIEJ
S P IS A N Y W LICZKOWCACH ROKU PAŃSK IEG O 1717 D N IA 1 PA ŹD ZIERNIKA
Stół w ielki jajo w y lipow y Zegarek stołow y bijący 1 Stół w ielki okrągły lipow y
Stół w ielki dłu g i Z egarek p ek to ralik 63
S tolik m ały okrągły lipow y
S tolik m ały podługow aty lipow y i z szufladą Stolik dębow y okrągły m ały, składany
S tolik m ały i z szufladą w księżej izdebce podługow aty Stół w ielki w kuchni
K rzeseł gdańskich w ielkich c z t e r y ...4 K rzeseł gdańskich m ałych d w i e ... 2 K rzesełko składane ju chtow e jedno
Stołków w ysokich drew nianych
Stołków niskich d rew n ian y ch c z t e r y ...4 Paraw anów trzy , dw a w cztery b ry ty , a jed en w sześć brytów , w szystkie
trz y m alow ane
Szafa w ielka zielona zam czysta
Szafa na szkło i fa rfu ry 64 w ielka, u k tó rej k ra ta d rew n ian a i z zam kiem S krzynia czarna w ielka, w k tó rej a p p a ra t kościelny
S k rzyn ia gdańska czarną skórą obita, w k tó rej obrazy i relik w iarze ko ścielne
Skrzynia dębowa, w k tó rej przegród trz y n a obrusy i korzenie
S krzynia w ielka z przegrodam i na le g u m in ę 65, n a folw arku z skoblem i k łó tk ą [s.]
Łóżek z sznuram i dla księży trz y
W orów zgrzebnych do tychże łóżek trz y M ateraców drelichow ych dw a
Tapczanów cztery
O brus olenderski j e d e n ...1 O brusów gdańskich n o w y c h ... 2 Obrusów now ych lnianych s z e ś ć ... 6
b—b Dopisane inną ręką.
88 S. H. L u b o m i r s k i , R o zm o w y A rta x e sa i Ew andra, w k tórych polityczn e, m oralne i naturalne u w agi za w a rte, wydania: Warszawa 1683, 1694, Częstochowa
1708, 1718. Por. N o w y K o rb u t, t. 2, s. 472, poz. 7. •* Pektoralik — zegarek do noszenia na piersiach.
94 Farfury — fajanse.,
96 Józef Poklewski
O brusów konopnych s z e ś ć ...6
S erw et now ych g d a ń s k i c h ...16
S erw et now ych l n i a n y c h ...24
Ręczników now yćh l n i a n y c h ...2
Ręczników now ych k o n o p n y c h ... 8
Koszul now ych trzy P rześcieradeł now ych lnianych trz y . . . 3
C hustek now ych pięć M agiel dębow y w sieni K r e d e n s Cyna Na w szystkiej Mis w ielkich z brzegam i d w i e ... 2
cynie Im ię Półm isków w ielkich s z e ś ć ... 6
JEZU S z li- Półm isków m ałych s z e ś ć ... 6
teram i M isji T alerzy cynow ych d w a n a ś c i e ...12
Liczkowskiej. Solniczek cynow ych d w i e ... 2
P rz y s ta w e k 66 Moździerz m osiężny i tłuczek do niego . . 1
m aleńkich dwie Moździerz żelazny i tłuczek do niego w ielki . 1 Sztuciec now y wielki, w k tórym nożów jest p a r 12 N a c z y n i a r ó ż n e K ociełek w ielki m iedziany j e d e n ... 1
Kociełków m ałych d w a ... 2
P a n e w 67 m iedziana j e d n a ...1
c w zięta do n ap raw y do Jarosław ia c P atelk a m iedziana do naleśników jedna . . ...1
Rądlów w iększych d w a ... 2
R ądel m ały j e d e n ... 1
Rożnów żelaznych t r z y ... 3
d dwa wzięto do Lwowa, jeden złam any d Ruszt żelazny j e d e n ... 1
d połam any d F ajerk a żelazna j e d n a ... 1
M iednica i nalew ka m iedziane G arnek m iedziany j e d e n ... 1
d wzięto do d K otłów gorzałczam ych w w iniarn i H orodnickiej 6 8 ... 2
c—c Dopisane ręką sporządzającego inw entarz. d—d Dopisane ręką sporządzającego Inwentarz. 66 przystawka — półmisek, misa średnia, tu salaterka.
47 Panew — naczynie odlane na kształt kociołka.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 97
w Liczkow cach kotłów w w in iarn i gorzałczanych now ych . . . 2
K otłów stary ch gorzałczanych d w a ... 2
K ocieł piw ny j e d e n ... 1
w Postołówce 69 kotłów gorzałczanych dwa, piw ny jeden A lem bik do p rzepalania wódki ze w s z y s t k i m ...1
L ijek blaszany j e d e n ... 1
L ijek m ały j e d e n ...1
P iła track a w Chorodnicy [s.] zam kowa u t r a c z a ... 1
P iła ręczna zam kow a u bednarza w L i c z k o w c a c h ...1
R zezaków do rżnięcia sieczki d w a ...2
Siekacz k a p u stn y j e d e n ... 1
K am ieni żelaznych do polew ania d w a ...2
d jednego nie masz d P iętn o do koni znaczenia 1. Do naczynia 1. P y tló w m ły n arsk ich c z t e r y ...4
Beczek do s y p a n i a ... 14
Sypanek sło m ia n y c h 7 0 ...5
Fasek r ó ż n y c h ...14
W anien do kąp an ia się . ... 3
W łók albo niew ód d o b r y ... 1
S iatk i albo rozjazdy na k u ro p atw y d w i e ... 2
S z a te r 71 n a cietrzew ie j e d e n ...1
S iatk a n a przepiórki j e d n a ...1
Skór do n ak ry cia w o z ó w ...2
e Jed n ą w zięto do Lw ow a e Linka do zaprow adzania belków k a f a r o w a ... 1
W ełny r u n ... 36
e rozdana na sieraki czeladzi w szytka e C hm ielu łuszczy 72 d w i e ... 2
e Jed en W artu ch e G arnków glinianych p r o s t y c h ... 63
O łow iu sztuka m ała na okna W arcaby z kościam i w szystkiem i S trzelb y ręcznej sztu k s i e d m ... 7
H a k o w n ic 73 pordzew iałych bez z a m k ó w ... 2
H akow nica z zam kiem j e d n a ... 1 Szkatuła m ała zam czysta jedna
d - d Dopisane ręką sporządzającego Inwentarz. e —e Dopisane ręką sporządzającego inwentarz. 69 Postołówka — wieś w pobliżu Liczkowiec.
70 Sypanka — naczynie plecione ze słomy, służące do podsypywania ziarna np. przy mieleniu.
71 Szater — namiot.
72 Łuszcz — termin nie zidentyfikowany.
78 Hakownica — wielka strzelba ręczna z hakiem pod lufą do zaczepiania za mur.
98 Józef Poklewski S zk ału ta w ielka bez zam ku sta ra
Skrzynia stara, wieko złupane
B rzytew do golenia stary ch dwie, m iska m iedziana do golenia. K am ień m arm u ro w y do ostrzenia b rzy tew i nożyczki proste
Tarcic d ę b o w y c h ...15
Tarcic osikow ych . ' ...32
K o r z e n i e Pieprz, Im bier, Szafran, Goździki, K w iat, Gałki, Cynam on, Rodzynki, Ryż, K m in, C zarnuszka, Anyż. R e g e s t r f a r f u r i s z k ł a Pułm isków [s.] jednakow ych z osobami s z e ś ć ...8
Pułm isków [s.] w ielkich jednakow ych t r z y ... 3
P rzystaw ek jednakow ych p i ę ć ... 5
M iednica z nalew ką j e d n a ... 1
W azy jednakow e dw a n a k w i a t y ...2
K redensik farfurow e, w k tó ry m octowniczek dwie i garunszków dwa Z banuszek na h erb atę C zarek w ielkich na rosół jednakow ych d w i e ...2
F a rfu rek chińskich praw dziw ych Porcellanek p a r sześć to je st fa rfu rek sześć, m iseczek sześć f far fu rk i nie m asz j e d n e jf F a rfu rek jednakow ych p ar trzy , to jest m iseczek 3, fa rfu rek 3. Taca stłuczona j e d n a ...1
M iseczek chińskich praw dziw ych n a d t ł u c z o n y c h ... 2
Zbanuszków farfu rk o w y ch z cynow ym i n ak ry w k am i . . . . 2
T alerzów farfu rk o w y ch przednich trzynaście ... 13
g Talerzów inszego g atu n k u o ś m ... 8 g Talerzów inszego g atu n k u b łęk itn y ch o ś m ... 8
Talerzów białych farfu ro w y ch c z t e r y ... 4
h Item talerzów białych c z t e r y ... ... ■ . 4 h P rzy staw k a farfu ro w a j e d n a ... 1
K ro p iln ic z k a 74 farfu rk o w a j e d n a ...1
Szklanek w ielkich kryształow ych ry so w a n y c h 7 5 ... 3
Szklanka rysow ana z n a k ry w k ą k r y s z t a ł o w ą ...1
Szklanek pom niejszych kryształow ych c z t e r y ...4
Szklanek m ałych kryształow ych r y s o w a n y c h ...2 1 jedne stłu k łe ł
f —f Dopisane inną ręką. S—g skreślone. h —h Skreślone. 1—1 Dopisane inną ręką. 74 Kropilniczka — naczynie na wodę święconą.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 99
Łódka kryształow a j e d n a ... 1
Lam peczek rysow anych kryształow ych c z t e r y ...4
j jedne stłu k łe j K ieliszek w ielki k ryształow y j e d e n ...1
K ieliszek z nakryw kiem rysow any j e d e n ... 1
Kieliszków m ałych kryształow ych gładkich d w a ... 2
O ctow niczek kryształow ych gładkich p łask aty ch z w ierzcham i . . 2
O ctow niczek dru g a p a ra rysow anych z w ie rz c h a m i... 2
Flaszeczek kryształow ych m ałych d w i e ... 2
Szklanka w ielka nadtłuczona j e d n a ...1
R e g e s t r b y d ł a i d r o b i a z g ó w w L i c z k o w c a c h Wołów robotnych . . . 14 K r ó w ... 10
Ciołek ta k ro c z n y 76 . 1 Jałów ek takrocznych 2, jedna k z d e c h łk zdechła C ieląt tegorocznych . . . 7 Owiec m atek stary ch . . 19
S k o p ... 1 M łodych owieczek . . . 4
Kóz s t a r y c h ...7 Kozieł 1. Capków m łodych 2 Ś w i n i e Sw iń rodzących . . . . 4 P ro siąt w iosennych 18, letn ich 3 k jed n a z a b ita k W ieprzów stadników . . 2
D r o b i a z g Ż ó r a w i ... 2 K aczek ...7 Gęsi ... 10 K u r ...4 I n d y k ó w ...15 K o g u t ... 1 I N W E N T A R Z H O B O D N IC K I B y d ł o W ołów r o b o t n y c h ... 5 K row a z a b o rn a 77 d o j n a ...1 J a ł o w i c ... 2 S ta d n ik 78 m łody d w u l e t n i ... 1 Byczków d w u le tn ic h ... 4 Takrocznych b y c z k ó w ...2 Jałów ka t a k r o c z n i a ... 1 3i Dopisane inną ręką. ^ ^Dopisane ręką sporządzającego inwentarz.
76 Takroczny — przeszłoroczny. 77 Zaborna — termin nie ustalony. 78 Stadnik — samiec rozpłodowy.
100 Józef Pöklewski K o n i e K lacz cisawa j e d n a ... 1 Klacz k a ra ś l e p a ...1 K laczka takrocznia od c i s a w e j ... 1 K laczka tegorocznia od t e j ż e ...1 Ś w i n i e Sw iń m atek s t a r y c h ... 2 M łodych ś w i n e k ...? W ieprzów s ta d n i k ó w ... 2 W ieprzów s t a r y c h ... 4 W k arm n ik u w i e p r z ... 1
U m łynarza w W ojew odyńcach7 9 ... 1
W ieprzów m ł o d y c h ... 4 Św inek m ł o d y c h ... ...4 O w c e Owiec s t a r y c h ...^ Skopów c z t e r y ...4 B aran j e d e n ... 1 Ja g n ią t c z t e r y ...4 K ozieł sta ry j e d e n ... 1 Kozieł m łody j e d e n ... 1 Kóz stary ch d w i e ... 2 Kóz m łodych t a r k o c z n y c h ...3
K oźląt tegorocznych dw oje ... 2
z Liczkowiec capek i kózka D r o b i a z g Gęsi s t a r y c h ... ^ Gęsi m ł o d y c h ...25 K aczek s t a r y c h ...® K aczek m łodych ... 24 Indyków s t a r y c h ...5 Indyczek starych • i ... : ^ Indyków m ł o d y c h ... 15
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 101
R ó ż n e d r o b i a z g i
P uzderko gdańskie, w k tó ry m flaszek półkw artow ych 8. z śrubam i cy no wemi.
F iran e k zielonych karafow ych do okien 3.
Wóz sk arb n y 80 na 4 konie k ry ty dobrze ze w szystkim sporządzony. Item wóz p ro sty kow any ze w szystkim sporządzony. Item w zięty do C yw -
kow a 81.
Wozów pro sty ch obodziastych 82 stary ch — 5 pięć.
Stołów gospodarskich p ro sty ch dwa. C ebrzyków m ałych trzy.
T ry fus 83 do ch u st [słowo nieczytelne] w ielki jeden. Beczek do m oczenia ch u st dwie.
Stołków niew ielkich dwa. W anienka do m ycia naczynia jedna.
T alerzy drew n ian ych 18. Flasz n a ocet garcow ych dwie. Półgarcow ych dwie.
Dzieży do chleba dw ie. B lach żelaznych do pieczenia ciast 4.
N iecek niew ielkich trzy. K o ry ta niew ielkie dwa. M aśnicy do robienia m asła dwie.
N iecułki do m asła jedne.
G U M N O L IC Z K O W IE C K IE Z E W S Z Y S T K IM
R eg estr stad a w erefikow anego w Liczkow cach 8. 8bris 1717 K obyła w ilczata 84 pod n ią konik m asłow aty e5.
K obyła płow osrokata na czele strzałka, pod n ią kobyłka płow osrokata. K obyła karosrokata, głowa w szystka czarna i ogon, pod n ią konik gnia-
dosrokaty.
K obyła płowa, n a czele gw iazdka, pod n ią konik płow y bez odm iany. K o b y ł y b e z ź r e b i ą t
K obyła płow a na czele strzałka, zadnia noga p raw a po k u t 86 biała. K obyła kara, cztery nogi białe i ogon w pół biały.
K obyła k aro srokata, n a p raw y m nozdrzu strzałk a biała.
80 Skarbny — wóz podróżny, zwykle 4-konny, służący do przewozu żywności, obroku, przyborów podróżnych. Skarbniczek — parokonny, porządniejszy, do w y jazdów reprezentacyjnych, przekształcił się następnie w rodzaj wolanta.
81 Cywków — wieś w pobliżu Liczkowiec.
82 Obod — koło z jednostajnego drzewa, obodziasty — z dobrym obodem, Por. S. B. L i n d e , op. cit., t. 3, s. 403 „...koła powinny być obodziaste”.
83 Tryfus — trójnóg, naczynie na trzech nogach. 84 Wilczata — bura, szara, szaro-bura.
85 Masłowaty — koloru izabelowego, w wypadku konia bułany.
86 Kut — pierwsza najwyższa kość w przyszwie lub przedniej części nogi, zwłaszcza u koni.
102 Józef Poklewski
M ł o d z i e ż w t r z e c i m r o k u
Źrebiec konopiaty. Źrebiec cisawy, n a p raw y m oku skałka 87. Źrebiec cisaw y bez odm iany. Źrebiec cisaw y n a czele strzałka.
Źrebiec płow y bez odm iany. Łoszyca 88 kasztanow ata, n a czele strzałka, dw ie nogi n a krzyż po k u t biały. K obyła cisaw osrokata. Łoszyca gnia- da bez odm iany.
D w u l a t k i , k t ó r e t e r a z s t r z y ż a k a m i 89
Klacza m asłow ata. K obyła cisaw osrokata. Łoszyca cisaw a na czele s trz a ł ka. Łoszyczka cisawa, dw ie nogi białe. Ź rubek k arosrokaty, p raw e oko ja s k ra w e 90. Łoszyca w ilczata bez odm iany. Ź ru b ek kasztanow aty. O gier
wilczaty.
K o n i e r o b o t n e
Koni płow ych dwa. K oni k a ry c h dwa. K lacz cisawa wołoska jedna. T akiśm y R eg estr podpisany ręk ą Je j Mci P an i Skarbnikow ej Podol skiej 91 odebrali, tak iż d ru g i i nieodm ienny ręk ą naszą podpisany O nejże oddajem y:
X. M ichał Ju rk o w sk i Soc. Je su M issionarz w Liczkow cach
Józef Łęszkiew icz Soc[ieta]tis Jesu m npr.
'W e Lw ow ie stanąw szy co się posyła do Liczkowiec od dnia 20. paź dziernika ro k u 1717. A lb a płócienna cienka z koronką w ąską, koszul sześć, chustek sześć, łyżek cynow ych sześć, prześcieradeł pięć we dwie poły. K orzenniczka blaszana: pudełek w ń i pienć z kłódką i klu czy kiem.
W roku 1719 ze Lw ow a datam do Liczkowiec m onstirancyią sry b rn ą, złocistą, kielichów dw a srybnnych z p a ty n am i złocistem i. Koszul óśan, prześciradeł óśm, ch u stek białych dw anaście, korzenia różnego. To w szy stko J. X. S u p erio r natenczas będący we Lw ow ie w ziął ze sobą w roku 1720 13 lutego 1 [boraik ostatniego w iersza te k stu spowodow any niew łaści w ym obcięciem m ikrofilm u].
1—1Dopisane inną ręką.
87 Skałka — plama na oku, bielmo. 88 Łoszyca — tu mały konik tatarski.
,9 Strzyżak — konik młody, któremu jeszcze nie odrosła postrzyżona grzywa. 90 Oko jaskrawe — u konia białe.
Inwentarz misji jezuickiej w Liczkowcach z 1717 r. 103 Józef Poklewski
L’INVENTAIRE DE 1717 DE LA MISSION DES JÉSUITES À LICZKOWCE
(Sommaire)
Conservé avec d’autres documents sauvés après la suppression des Jésuites, dans la collection des manuscrits de la Bibliothèque Universitaire de Lwów, l’inven taire de la Mission de Liczkowce établi en 1717 constitue une source intéressante aussi bien pour les chercheurs de l’histoire de la culture, largement comprise, que pour les historiens s’occupant des problèmes économiques.
