A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 154, 2001
Jadwiga Florczak-Bywalec*
KOBIETY NA RYNKU PRACY W ŚWIETLE BAEL
Z prow adzonych od lat b ad ań rynku pracy w ynika, że sytuacja k obiet n a tym rynku jest gorsza od sytuacji m ężczyzn. P racu ją one w gorzej opłacanych zaw odach, trudniej aw ansują, są bardziej zagrożone bezrobociem . Św iadczą o tym d an e dotyczące różnych krajów o odm ienn ych system ach polityczno-gospodarczych, a także b ad a n ia w ybranych p ro blem ó w pracy k obiet n a lokalnych rynkach p ra cy 1.
W iększość kobiet w krajach E u ro p y Ś rodkow ej i W schodniej kształciła się z m yślą o przyszłej pracy zaw odow ej, k tó ra stała się oczyw istym elem entem m odelu ich życia. Poziom ich aktyw ności zaw odow ej był b ard zo wysoki. C o raz lepiej w ykształcone, co raz częściej podejm ow ały pracę nie tylko ze względów ekonom icznych. Ja k w ynika z ra p o rtu B anku Św iatow ego z 1996 r., na skutek transform acji systemowej sytuacja k ob iet pogorszyła się bardziej niż sy tu acja m ężczyzn, a w olność k o b iet o g ra n ic z o n a jest w dw ojaki sposób. „K o b iety , k tó re chcą p raco w ać zaw odow o, nie m o gą tego robić z pow odu b ra k u opieki nad dziećm i, a te, k tó re chciałyby być z dziećm i w d o m u , nie m o g ą tego zro b ić z p o w o d u ciężkiej sytuacji finansow ej, zm uszającej je d o pracy zaro b k o w ej” 2. G o s p o d a rk a ryn ko w a przyniosła kobietom likwidację kolejek, ale rów nocześnie p rzestała je w spo m agać w godzeniu roli rodzinnej z zaw odow ą.
Stw ierdzenie, że kobiety są najbardziej p o szk o d o w a n ą g ru p ą społeczną, dla której zm iany system owe wiążą się ze znacznym pogorszeniem w arun kó w
* D ok tor, starszy w ykładowca w Katedrze Polityki E konom icznej, U niw ersytet Łódzki. 1 Por. M. M a r u a n i , P ozycja kobiet na rynku pracy. Tendencje zachodzące w dwunastu
krajach W spólnoty Europejskiej w latach Ш З -1 9 9 0 , „Rynek Pracy” 1992, 10(13); J. F l o r c z a k -
-B у w a l e c , R ynek pracy kobiet w Rosji, Niemczech i Polsce, „Polityka W schodnia” 1996, nr 1; Lokalna p o lityk a rynku pracy na przykładzie w ojewództwa łódzkiego, red. S. B orkow ska, P. Bohdziewicz, Ł ódź 1995.
M . H a u s m a n , K obiety w transformacji system ow ej. Ż yją dłużej, m niej zarabiają, „R zeczpospolita” 1997, nr 51.
bytow ych, znajdujem y także w opublikow anym przez szwedzkie M inisterstw o Spraw Z agranicznych w 1997 r. raporcie o kw estiach ró w n o u p raw n ien ia płci w państw ach E uro p y C entralnej i W schodniej3. A u to rk a ra p o rtu , K arin E nglund, b ad a ła sytuację kobiet w siedm iu krajach: E stonii, Ł otw ie, Litwie, R osji, Szwecji, Polsce i n a U krainie. P o ró w n a n ia p o tw ierd z ają opinie 0 mniej korzystnej sytuacji kobiet na rynku pracy. Przy wyższym poziom ie wykształcenia zarab iają one m niej, choć porów nyw ano osoby pracujące na rów norzędnych stanow iskach. W Polsce uposażenie kobiet wynosi 78% uposażenia m ężczyzn, w Rosji zaledwie 33% .
K w a rtaln e b ad a n ia ankietow e aktyw ności ekonom icznej ludności p ro w a dzone w Polsce od m aja 1992 r. d o starc zają inform acji um ożliw iających analizę sytuacji n a ry n k u pracy. Interesu je nas, czy w o k resie zm ian system ow ych d okonujących się w Polsce od ośm iu lat, sy tu acja kobiet 1 m ężczyzn n a rynku pracy zm ienia się w p o d o bn y sposób. Prześledzim y poziom aktyw ności zaw odow ej o ra z bezro bo cia w okresie od m aja 1992 do m a ja 1997 r. W szystkie d an e , jeśli nie zazn aczo n o inaczej, p o ch o d z ą z B adań A ktyw ności Ekonom icznej L udności (B A E L ) przeprow adzo ny ch w m aju w kolejnych latach od 1992 d o 1997 r.
P odstaw ow e inform acje dotyczące aktyw ności zaw odow ej ko biet w b a danym okresie przedstaw iono w tab. 1.
T a b e l a 1
A ktyw ność ekonom iczna kobiet w wieku 15 lat i więcej
Termin badania Ogółem (w tys.) Współczynnik aktywności zawodowej W skaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia Pracujące Bierne zawodowo w pełnym wniepehiym wymiarze czasu w % M a j 1992 14 856 53,7 46,1 14,1 86,8 13,2 4 6 ,3 M a j 1993 14 952 53,1 4 4 ,9 15,4 86,4 13,6 4 6 ,9 M a j 1994 14 797 53,1 4 4 ,9 15,5 86,7 13,3 4 6 ,9 M a j 1995 15 207 51,6 44,4 14,0 87,0 13,0 4 8,4 M a j 1996 15 352 51,1 4 4 ,0 13,9 86,9 13,1 4 8 ,9 M a j 1997 15 503 50,2 4 3,5 13,4 86,7 13,3 4 8 ,8
Ź r ó d ł o : Badania aktyw ności ekonomicznej ludności, m aj 1992, 1993, 1994, 1995, 1996,
K obiety na rynku pracy w świetle BAEL 1 8 7
W yraźnie w idać, że utrzym ujący się od la t4 tren d spadkow y aktyw ności zaw odow ej kobiet nie zmienił się. Pom im o w zrostu liczby k o b iet w wieku powyżej 15 lat, system atycznie spada ich współczynnik aktyw ności zawodowej o raz w skaźnik zatrudnienia. Tendencję tę obserw ujem y rów nież w o statnich dw óch latach, gdy sto p a bezrobocia zaczęła się w yraźnie obniżać. N a p o czątku badanego okresu różnica m iędzy w spółczynnikam i aktyw ności zaw odow ej mężczyzn i kobiet w ynosiła 15,6 pp., pięć lat później była zaledwie o 0,4 pp. m niejsza.
C echam i różnicującym i poziom aktyw ności zaw odow ej k o biet są prze de wszystkim : wiek, wykształcenie i stan cywilny. K o b iety zawsze rzadziej podejm ow ały pracę zaro b k o w ą niż m ężczyźni. Szczególny wpływ n a ró ż nice w poziom ie aktyw ności zaw odow ej według płci m a wiek. N ajw iększa różnica w ystępuje w śród osób w wieku 25-29 lat (praw ic 25 pp.), cz te ro kro tn ie m niejsza dotyczy osób w wieku 4 5 -4 9 lat. O znacza to , że utrw alił się bim odalny m odel aktyw ności zaw odow ej k ob iet polegający n a przery w aniu pracy wtedy, gdy trzeba zaopiekow ać się m ałym i dziećm i i p o wrocie d o pracy po ich odchow aniu. W ykształcenie w inny sposób ró ż nicuje poziom aktyw ności zaw odow ej według płci. W ystępuje tutaj p ra w id łow ość p o le g a ją c a n a tym , że im wyższy po zio m w y k szta łc en ia, tym m niejsze różnice w poziom ie w skaźników aktyw ności zaw odow ej k obiet i m ężczyzn.
N ie w ystępują praw idłow ości, jeśli chodzi o udział o sób pracujący ch w niepełnym w ym iarze czasu pracy. W wielu k rajach jest to fo rm a z a tru d nienia bard zo p o p u la rn a w śród k o b iet5. W Polsce także p racu ją one w tym system ie częściej niż m ężczyźni, ale różnica nie jest du ża. T rzeb a do d ać, że w badanym okresie udział tej grupy w śród pracujących kobiet w zasadzie się nie zmienił (bard zo nieznacznie zm alał), a udział m ężczyzn nieco wzrósł (z 9,8% w m aju 1992 do 10,5% w m aju 1997 r.).
Z p u n k tu w idzenia aktyw ności zaw odow ej w y o d ręb n io n o w an alizo w a nych b ad an iach trzy grupy: pracujących, b ez ro bo tn ych i biernych za w o d o wo. Jed n ą z istotnych cech różnicujących pracujących jest sta tu s z a tru d nienia. W edług tego kryterium w yróżniono: pracow ników n ajem nych, o so by pracujące na własny rachunek, pracodaw ców i p om ag ający ch członków rodziny. Inform acje dotyczące kobiet według statu su za tru d n ien ia zaw iera tab. 2.
N ajw iększa ich część pracow ała w ch a rak terze praco w n ik ów najem nych i udział tej grupy rósł z 71,1% w m aju 1992 d o 73,2% w m aju 1997 r. Z w raca uwagę w zrost zatru d n ien ia kobiet w sektorze pryw atn ym . Stanow iły
Por. J. F l o r c z a k - B y w a l e c , A ktyw ność zaw odow a kobiet w Polsce, „ A U L , F olia oecon om ica” 1997, 142, s. 9.
T a b e l a 2 Pracujące kobiety według statusu zatrudnienia
Termin badania Ogółem (w tys.) W tym w sektorze prywatnym Pracownicy najemni Pracodawcy i pracujący na własny rachunek Pom agający członkow ie rodzin razem w tym w rolni ctwie razem w tym w sektorze prywatnym w % Maj 1992 6 844 47,7 49,6 71,1 26,4 21,6 7,3 Maj 1993 6 719 49,7 48,3 70,3 28,4 21,6 8,0 Maj 1994 6 693 52,2 43,8 70,2 31,9 22,2 7,6 Maj 1995 6 753 52,9 40,5 71,7 34,4 20,3 7,9 Maj 1996 6 750 53,5 39,4 72,3 35,7 19,6 8,0 Maj 1997 6 742 54,6 35,9 73,2 38,0 19,7 7,0 Ź r ó d ł o : jak d o tab. 1.
one na p o czątk u 26,4% pracow ników najem nych, a pięć lat później ju ż 38% . T rz eb a dod ać, że przy znacznym wzroście udziału k obiet pracujących w sektorze pryw atnym , zm iany zatru d n ien ia w ew nątrz tego se k to ra m ają różne kierunki. Z w raca uwagę bard zo istotny spadek udziału zatru d n io n y ch k obiet w pryw atnym rolnictw ie, wyniósł on w badan ym okresie 13,5 pp.
Jed n a k analiza zm ian stru k tu ry pracujących ogółem w edług sektorów w łasności i płci w skazuje, że sy tu acja k o b iet jest g o rsza niż sy tu acja m ężczyzn. W praw dzie udział kobiet pracujących w sektorze pryw atnym systematycznie rósł, jednak wzrost ten był znacznie wolniejszy niż w przypadku m ężczyzn. O ile różnica m iędzy udziałam i kobiet w m aju 1992 i w m aju 1997 r. w ynosiła 6,9 pp., to w p rzypadku m ężczyzn było to 12,9 pp. A więc rozw ijający się sektor pryw atny, który jest głównym źródłem now ych m iejsc pracy, częściej oferuje je m ężczyznom . W sektorze pryw atnym w m aju 1997 pracow ało ju ż 63,4% zatru d n io n y ch m ężczyzn i 54% kobiet. Z n ajd u je to także w yraz w prasow ych ogłoszeniach. W praw dzie konw encje m iędzy naro d o w e zakazu ją kierow ania ofert pracy ty lk o do jednej płci, jed n ak nie jest to przestrzegane. Średnio 45% ogłoszeń adresow anych jest do m ężczyzn, 25% do kobiet, w 30% nie jest określana płeć poszukiw anych pracow ników 6. Z analizy pracujących według statu su za tru d n ien ia w ynika niek orzy stna dla kobiet zm iana polegająca na m alejącym udziale kobiet w śród pracujących n a własny rachunek i pracodaw ców . W m aju 1992 stanow iły one w tej grupie 4 0,9% , w m aju 1997 r. ju ż 38% . Jednocześnie m aleje udział tej grupy w śród ogółu pracujących kobiet z 21,6% n a p o czątk u b adan ego
T a b e l a 3
Bezrobotne kobiety według przyczyn zaprzestania pracy
Termin badania O gółem (w tys.) W tym dotychczas nie pracujące (w %) Razem (w tys.) Poprzednio pracujący przyczyny zaprzestania pracy (w %)
renta, emerytura likwidacja zakładu pracy bądź stanowiska zwolnienie z innych przyczyn niezadow ala jące warunki pracy zakończenie pracy na czas określony ze względów rodzinnych, osobistych M aj 1992 1 127 16,4 942 8,2 53,5 7,0 3,8 2,6 22,1 Maj 1993 1 224 18,5 997 9,2 54,1 7,1 3,8 4,6 19,0 M aj 1994 1 219 18,7 990 7,6 53,4 6,3 5 Л 5,2 21,5 Maj 1995 1 098 20,2 876 6,6 47,9 7,3 6,0 12,1 19,6 M aj 1996 1 094 22,2 878 6,9 45,6 7,4 6 Д 14,9 18,3 Maj 1997 1 043 18,2 852 7,4 43,8 7,2 5,6 18,2 17,0 Ź r ó d ł o : jak d o tab. 1. K ob ie ty na ry n k u p ra cy w św ie tle B A E L
okresu d o 19,7% po pięciu latach. N ajm niejszą grupę (7% w m aju 1997) stanow ią kobiety m ające statu s pom agających członków rodzin. Jej udział zm ienia się nieznacznie, a zm iany te nie w ykazują żadnych praw idłow ości.
N ajpow ażniejszym problem em współczesnego rynku pracy w Polsce jest bez w ątpienia bezrobocie. W yniki b adań dotyczące tego zjaw iska w yraźnie w skazują, że sytuacja kobiet na rynku pracy pogarsza się. Przez cały czas sto p a bezrobocia jest wyższa w p rzy padku kobiet, a p o p ra w a w o statnich dw óch latach bardziej dotyczy m ężczyzn (tab. 3).
Niepokojący jest systematyczny wzrost udziału kobiet wśród bezrobotnych, zw łaszcza w o statnich dw óch latach. W 1992 r. stanow iły on e 50% bez robo tn y ch , w 1997 już 54,1% . T e różnice są jeszcze głębsze, poniew aż kobiety stanow ią m niejszość wśród pracujących. P o p raw a sytuacji na rynku pracy dotyczy więc przede wszystkim mężczyzn.
K obiety stanowiły także rosnącą większość wśród bezrobotnych dotychczas nie pracujących (54,6% w m aju 1992 i 57,7% w m aju 1997 r.). D o m in u jąca w obu grupach przyczyna bezrobocia - likw idacja zak ładu pracy, bądź stan o w isk a, na p o cz ątk u b ad an eg o okresu częściej d o ty czy ła m ężczyzn (58,9% ) niż kobiet (53,5% ). Pięć lat później ta przyczyna u tra ty pracy była częstsza w śród kobiet (43,8% ) niż w śród m ężczyzn (37,9% ). N ajb ard ziej wzrósł udział kobiet podających, że przyczyną b ezrobocia było zakończenie pracy na czas określony lub dorywczej (z 2,6% d o 18,2% ). Przejście na rentę i em eryturę nieco rzadziej w ystępow ało u kobiet. W yn ika to zapew ne z różnic w granicach wieku em erytalnego.
Nie m o żn a m ów ić o w yraźnych praw idłow ościach zm ian w stru k tu rze b ezrobotnych kobiet według kategorii. Sytuację w tym zakresie p o k azu ją d an e tab. 4.
T a b e l a 4
B ezrobotne kobiety według kategorii
Powód bezrobocia kobiet
Termin Ogółem strata rezygnacja pow rót d o pracy podjęcie pracy
badania (w tys.) pracy z pracy po przerwie po raz pierwszy
w % Maj 1992 1 116 52,1 5,8 25,7 16,4 Maj 1993 1 191 50,2 4,7 26,5 18,6 Maj 1994 1 219 50,4 5,0 25,8 18,8 Maj 1995 1 098 52,2 5,8 21,7 20,2 Maj 1996 1 094 50,6 7,6 22,0 19,7 Maj 1997 1 043 52,9 5.9 23,0 18,2 Ź r ó d ł o : jak do tab. 1.
K obiety na rynku pracy w świetle BAEL 191
Przez cały b adany okres ponad połow ę stanow iły b ez ro b o tn e, któ re straciły pracę, a blisko czw artą część pow racające d o pracy p o przerwie. K olejność udziału bezrobotnych mężczyzn według kategorii jest p o d o b n a z tą różnicą, że pierw sza k ategoria stanow i blisko 60 % , d ru g a o k o ło 16%.
W ażnym elem entem analizy bezro b o cia jest s tru k tu ra b ez ro b o tn y ch według okresu oczekiw ania na pracę. Z m iany w tej stru k tu rze p rzedstaw iono w tab. 5.
T a b e l a 5
Bezrobotne kobiety według okresu poszukiw ania pracy
Termin badania
Ogółem (w tys.)
Okres poszukiwania pracy d o 3 miesięcy
włącznie 4 - 6 miesięcy 7 -1 2 miesięcy
pow yżej 12 m iesięcy w % Maj 1992 1 116 18,7 18,9 38,0 24,5 Maj 1993 1 191 14,9 18,4 28,6 38,1 Maj 1994 1 219 15,5 13,0 29,8 41,7 Maj 1995 1 098 14,6 15,5 26,1 43,8 Maj 1996 1 094 15,2 15,7 26,2 42,9 Maj 1997 1 043 14,7 16,5 25,6 43,1 Ź r ó d ł o : jak do tab. 1.
N ajw ażniejszą tendencją z p u n k tu w idzenia okresu p o zo staw an ia bez pracy jest system atyczny w zrost udziału kobiet po szukujących pracy dłużej niż ro k . O d 1993 r. jest to najw iększa g ru p a w śród w y o d rę b n io n y ch w tab eli. Jej udział oscyluje w okół 4 0 % . T rz e b a d o d a ć , że z p u n k tu w idzenia analizow anego kryterium sytuacja k o biet p o g arsza się szybciej niż sytuacja m ężczyzn. T ylko na początk u b adanego ok resu , w m a ju 1992 r., udziały grup poszukujących pracy najdłużej były identyczne, bez względu n a płeć, stanow iąc blisko czw artą część bezro bo tny ch. R o k później udział mężczyzn z tej grupy wzrósł o 10,3 pp., k obiet o 13,6 pp. W kolejnych latach udział m ężczyzn zm ieniał się nieznacznie, udział ko biet rósł dalej. R óżnica w m aju 1997 r. w ynosiła 9,5 pp. na niekorzyść kobiet. W yniki te potw ierdzają opinię, że kobiety m ają większe tru d n o ści ze znalezieniem pracy niż mężczyźni.
T rudna sy tu acja n a ry n k u pracy w y rażająca się przed e w szystkim w dużym bezrobociu znajduje w yraz także we wzroście liczby biernych zaw odow o, w śród których kobiety stanow ią zdecydow aną większość.
A naliza w yników B A EL wskazuje n a pogłębiające się zróżnicow anie sytuacji kobiet i m ężczyzn na rynku pracy w sposób niekorzystny dla
kobiet. M im o porów nyw alnego w ykształcenia, znacznie rzadziej zajm ują one stan o w isk a kierow nicze, częściej są n a ra ż o n e n a u tra tę p racy , tru d n iej znajd ują now ą pracę i dlatego ich bezrobocie jest częściej długotrw ałe. C hociaż zapew niona jest rów ność w obec p raw a, przejaw y dyskrym inacji kobiet n a rynku pracy dostrzec m o żn a tak w p rzyp ad k u pracujących, jak i bezrob otnych, przy czym nasilają się one w okresach w zrostu bezrobocia.
Jadwiga Florczak-Byw alec
W O M E N IN T H E LA BO UR M ARKET IN T H E LIG H T OF BAEL
The analysis o f findings yielded by BAEL reveals a deepening differentiation o f wom en's and m en’s situation in the labour m arket to disadvantage o f w om en. D espite equality guaranteed by law, sym ptom s o f discrimination o f w om en in the labour market are visible in the case o f working and jobless women.
