Pietro Scapin, Kazimierz Ryczan
Biuletyn socjologii religii
Collectanea Theologica 55/2, 129-148
1985
C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 55(1985) fase. II
BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII
Z a w a r to ś ć : I. C E N T R U M S T U D IÓ W A N T O N IA N S K IC H . 1. P ie rw s z e tr z y k o lo k w ia . — 2. B a d a n ia n a d r e lig ijn o ś c ią lu d o w ą . II . P O S T A W Y W O BEC S Y M B O L I R E L IG IJ N Y C H . 1. S y m b o l r e lig ijn y . — 2. S a k r a m e n ty ,i b ło g o s ła w ie ń s tw a . — 3. N a b o ż e ń s tw a i z w y c z a je re lig ijn e . — 4. S y m b o le o so b o w e i r z e czow e *.
I. C E N T R U M S T U D IÓ W A N T O N IA N S K IC H
P o n a d 20 la t te m u (1961) z in ic ja ty w y o. S a m u e la D o i m i (1916—1971) z a c z ą ł w y c h o d z ić p rz e g lą d a n to n ia ń s k i p t. „II S a n to ” , z a w ie r a ją c y a r ty k u ły z d z ie d z in y h is to rii, d o k tr y n y i s z tu k i. W ra z z n im p rz y b a z y lic e św . A n to n ie g o w P a d w ie ro z p o częło d z ia ła ln o ś ć C e n tr u m S tu d ió w A n to n ia ń s k ic h (CSA ) ja k o „ in s ty tu t b a d a ń n a u k o w y c h ” . G łó w n y m c e le m in s ty t u tu je s t „ p rz y g o to w y w a n ie i k o o r d y n a c ja b a d a ń , stu d ió w , s p o tk a ń n a u k o w y c h d o ty c z ą c y c h d o k tr y n y , h is to r ii, tr a d y c ji i h a g io g r a fii św . A n to n ie g o w z a k re s ie fe n o m e n o lo g ii i te o r ii w lu d o w e j p o b o żn o ści c h r z e ś c ija ń s k ie j” (por. S ta tu t, a r t . 2). Z a rz ą d C SA zło żo n y z 8 w y k ła d o w c ó w u n iw e r s y te tu p a d e w s k ie g o i 8
fr a n c is z k a n ó w z b a z y lik i, r e p r e z e n tu ją c y c h ró ż n e g a łę z ie w ie d z y (h isto ria , s z tu k a , a n tro p o lo g ia , so cjo lo g ia, p sy c h o lo g ia itd.), w y p ra c o w a ł sto p n io w o p r o g r a m cało ści. P o sz c z e g ó ln e o p ra c o w a n ia u k a z u ją s ię b ą d ź w c z a so p iśm ie „II S a n to ” , o fic ja ln y m o rg a n ie C SA , b ą d ź te ż w s e r ii z a ty tu ło w a n e j C e n tro
S tu d i A n to n ia n i. W k o n te k ś c ie o g ó ln eg o p ro g r a m u od ok. 10 l a t C SA z w ra c a
u w a g ę n a k o n ie c z n o ść p o s z e rz e n ia sw y c h b a d a ń n a u k o w y c h w d w u k i e r u n k a c h : m e to d o lo g ic z n y m i tre ś c io w y m . Z ja w is k o ta k zło żo n e j a k k u l t św . A n to n ie g o m u s ia ło s ta ć się p rz e d m io te m n o w y c h b a d a ń , n ie ty lk o h is to rii i sz tu k i, lecz je g o sp e c y fic z n ą tr e ś ć n a le ż a ło u m ie śc ić n a s z e ro k im tle r e l ig i j n o śc i lu d o w e j. S tą d d e c y z ja z a rz ą d u C SA , a b y o rg a n iz o w a ć co p e w ie n czas s p o tk a n ia m ię d z y d y s c y p lin a rn e n a te m a ty o b e jm u ją c e je d n o c z e ś n ie fe n o m e n a n to n ia ń s k i i re lig ijn o ś ć lu d o w ą .
1. P ie r w s z e tr z y k o lo k w ia
P ie r w s z e k o lo k w iu m m ię d z y d y s c y p lin a rn e o d b y ło się w P a d w ie , w sie d z i b ie C SA , w d n ia c h 10—12 c z e rw c a 1976 r., tu ż p rz e d u ro c z y s to ś c ią św . A n to n ieg o i m ia ło za t e m a t o g ó ln y F e n o m e n a n to n ia ń s k i. B y ło to w p e w n y m s e n s ie s y m p o z ju m p o d s ta w o w e . W zięło w n im u d z ia ł 28 u c z o n y c h , a ic h r e f e r a ty — p o za d w o m a o b s z e rn y m i o p ra c o w a n ia m i w s tę p n y m i — s k u p ia ły się w o k ó ł 4 s e k c ji: h is to ry c z n e j, p sy c h o lo g ic z n e j, so c jo lo g ic z n e j i te o lo g ic z n e j. P o w s ta ł z n ic h o b s z e rn y to m d o k u m e n ta c ji (S. A n to n io d i P a d o v a fr a sto ria
e p ietà . A t t i del I C o llo q u io in te r d is c ip lin a r e su „II fe n o m e n o a n to n ia n o ”,
Ed. M e s sa g g e ro , P a d o v a 1977). O k re ślo n o w n im , m . in ., z n a c z e n ie w y r a ż e n ia „ fe n o m e n a n to n i a ń s k i” . O d tą d o z n acza o n je d n o c z e ś n ie : 1) p o s ta ć św . A n to n ie g o ; 2) z a k o n n ik ó w św . A n to n ie g o ; 3) d u s z p a s te rz y o d w o łu ją c y c h się do św ię te g o ; 4) czcicieli św ię te g o ; 5) d z ie ła c h a r y ta ty w n o - s łu ż e b n e d e d y k o w a n e ś w ię te m u ; 6) s to w a r z y s z e n ia i in s ty tu c je , k tó r e , p o ś r e d n io lu b b e z p o śre d n io ,
w ią ż ą się ze św . A n to n im (tam że, s. 66).
* B iu le ty n so cjo lo g ii r e lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o c jo lo g ii R elig ii K U L p o d k ie r u n k ie m ks. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to re m n in ie j
D ru g ie k o lo k w iu m o d b y ło się w d n ia c h 9—11 k w ie tn ia 1979 r . T e m a t je g o b y ł jesz c z e śc iśle j a n to n ia ń s k i: O b r a z św . A n to n ie g o , p rz e z co ro z u m ia n o „ sp o só b , w j a k i p o jm u je się i p r z e d s ta w ia św ię te g o w ró ż n y c h ty p a c h sło w n ic tw a , n p . w b io g r a fia c h d a w n y c h i w s p ó łc z e s n y c h , w w y o b ra ż e n ia c h ik o n o g ra f ic z n y c h , w p rz e p o w ia d a n iu , w p ra s ie , w m o d litw ie litu r g ic z n e j i p a r a l it u r - g ic z n e j itd .” (I v o lti a n ttc h i e a ttu a li d e l S a n to d i P a d o v a . A t t i d e l se c o n d e
C o llo q u io in te r d is c ip lin a r e , E d. M e s sa g g e ro , P a d o v a 1980). U c z e stn ic z y ło w n im
36 u c z o n y c h , k tó r y c h r e f e r a t y p rz e d s ta w io n e b y ły w 8 s e k c ja c h , u jm u ją c y c h o b ra z św . A n to n ie g o : 1) n a tle so c jo lo g ic z n y m , 2) n a tle p s y c h o lo g ic z n y m , 3) w p r a s ie p o p u la r n e j, 4) w d a w n y c h ź ró d ła c h h is to ry c z n y c h , 5) w tr a d y c ji l i t u r g ic z n e j, 6) w M a g is te r iu m i h is to r ii p o b o żn o ści, 7) w sp o łe c z n o śc i p a d e w s k ie j X I I I w ., 8) w lu d o w e j sz tu c e i w o ta c h . T rz e c ie k o lo k w iu m C S A o d b y ło się w d n ia c h 4— 6 s ty c z n ia 1984 r., n a te m a t: P a m ię ć o s a c r u m i tr a d y c ja u s tn a . P r o b le m a ty k a ta ś w ia d c z y o p o s z e rz e n iu z a k r e s u s tu d ió w C SA . U c z e stn ic z y ło w n im 28 w y k ła d o w c ó w , z a j m u ją c y c h się te m a te m g łó w n y m w 8 s e k c ja c h : 1) s a c r u m a t r a d y c ja , 2) p a m ię ć a t r a d y c ja u s tn a , 3) p rz e k a z u s tn y , 4) p rz e k a z u s tn y , r y t i p rz e d m io ty , 5) r y t a p a m ię ć ś w ię ta , 6) ję z y k a p a m ię ć , 7) k u l t a tr a d y c je w c h r z e ś c ija ń s tw ie , 8) s a n c tu m a s a c r u m .
2. B ad an ia n ad r elig ijn o ścią lu d ow ą
C z w a rte k o lo k w iu m o d b y ło się w P a d w ie w d n ia c h 24—25 m a ja 1984 r. T e m a t o g ó ln y b rz m ia ł: R a m y p o ję c io w e b a d a ń re lig ijn o śc i lu d o w e j. P r o b le m a ty k ę tę p o d ję to z d w u p o w o d ó w : z a g a d n ie n ie to leży n a lin ii b a d a ń C SA , a z a r z ą d C SA u z n a ł, że n a d s z e d ł ju ż czas d o k o n a n ia b ila n s u s tu d ió w n a d r e lig ijn o ś c ią lu d o w ą , p ro w a d z o n y c h po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j zw ła sz c z a w E u ro p ie . N ie c h o d ziło w ię c o s tw ie rd z e n ie tr w a ło ś c i czy z m ie rz c h u r e l ig i j n o ści lu d o w e j. C el K o lo k w iu m b y ł p o d w ó jn y : p o d s u m o w a n ie d o ty c h c z a so w y c h b a d a ń o ra z w y ty c z e n ie k ie r u n k ó w d a ls z y c h p o s z u k iw a ń . K o n k re tn ie : j a k i c h n a rz ę d z i ( = p o jęć) u ż y w a n o d o ty c h c z a s w b a d a n ia c h n a d r e lig ijn o śc ią lu d o w ą ? K tó r e z n ic h o k a z a ły się n a jb a r d z ie j fu n k c jo n a ln e ? Co w te j d z ie d z in ie p rz y n ie s ie p rzy szło ść?
P r o g r a m k o lo k w iu m p o d z ie lo n o n a 5 s e k c ji: 1) r e la c je p o d s ta w o w e (g en eza h is to r y c z n o - k u ltu r a ln a b a d a ń w k o n te k ś c ie e u ro p e js k im , zw ła sz c z a w ło sk im );
2) u ję c ia a n a lity c z n e (re lig ijn o ś ć lu d o w a a n a u k i h u m a n is ty c z n e ; o cen a r e lig ijn o ś c i lu d o w e j p rz e z M a g is te r iu m i te o lo g ię k a to lic k ą ; s to s u n e k te o lo g ii p r o te s ta n c k ie j do re lig ijn o ś c i lu d o w e j); 3) b a d a n ia n a d re lig ijn o ś c ią lu d o w ą w ró ż n y c h a s p e k ta c h (r y tu a ł c o d z ie n n y , re lig ijn o ś ć lu d o w a a r u c h y r e lig ijn e w e w n ą tr z i p o za K o śc io łe m ; re lig ijn o ś ć lu d o w a , ś w ia t ro b o tn ic z y i s y tu a c ja k o b ie ty w e W ło szech p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h ); 4) a n a liz a p r z y p a d k ó w c h a r a k
te r y s ty c z n y c h (V eneto, P o ls k a , is la m ); 5) g ra n ic e re lig ijn o ś c i lu d o w e j w l a ta c h o s ie m d z ie sią ty c h . D o ro z w in ię c ia ty c h te m a tó w z a p ro s z o n o 20 u c z o n y c h z ró ż n y c h u n iw e rs y te tó w . W e w p ro w a d z e n iu d y r e k t o r C SA z w ró c ił u w a g ę n a p e w n e z a ło ż e n ia n a t u r y p sy c h o lo g ic z n e j i e p is te m o lo g ic z n e j (s e le k ty w n o ś ć , in t e r p r e ta c ja i p r z e ja s k r a w ie n ia n a sz e g o p o jm o w a n ia ; r e p r e z e n ta ty w n o ść , a p ro k s y m a ty w n o ś ć , h is to ry c z n o ś ć i tr a n s c e n d e n c ja w n a s z y m p o z n a w a n iu ). P ie r w s z y r e f e r a t w y g ło sił so cjo lo g J. R e m y z U n iw e r s y te tu L o w a ń s k ie g o , k tó r y p o w ią z a ł ro zw ó j i p rz e m ia n y re lig ijn o ś c i lu d o w e j z tłe m e k le z ja ln y m r e f o r m y litu r g ic z n e j, a n a liz o w a n y m za p o m o c ą p o ję ć so cjo lo g ii W e b e r a . W sp o łeczn o ści p o d le g a ją c e j p rz e m ia n o m re lig ia m u s i u ś w ia d a m ia ć so b ie p ro c e s y : ro z u m o w a n ia , k tó r e k w e s tio n u je lo g ik ę u c z u ć i r a c j o n a liz a c ji, k tó r a p r e f e r u je lo g ik ę n a jm n ie js z e g o w y s iłk u i n a jw ię k s z e g o z y s k u ; p rz e jś c ia od p r y m a tu k o s m ic z n e g o do p ie r w s z e ń s tw a k u lt u r y i ję z y k a sło w n e g o ; n a p ię c ia p o m ię d z y in s ty tu c ja m i s ta b iliz u ją c y m i a r u c h a m i p ro f e - ty c z n o - n o w a to rs k im i.
P . N o n i s, d z ie k a n w y d z ia łu p e d a g o g ic z n e g o U n iw e r s y te tu P a d e w s k ie g o
u w y p u k lił p rz e m ia n y za c h o d z ą c e w p o ję c ia c h „ re lig ii” i „ lu d u ” , o ra z p r z e s trz e g ł p rz e d n ie b e z p ie c z e ń s tw e m p o m ie s z a n ia k a te g o r ii so c jo lo g ic z n e j „ lu d u ” z k a te g o r ią te o lo g ic z n ą „ lu d u B o żeg o ”. W ty m sa m y m k ie r u n k u , a le z w y r a ź n y m n a s ta w ie n ie m a n tro p o lo g ic z n o -k u ltu ro w y m , E. R e n z e t t i z U n i w e r s y te tu T ry d e n c k ie g o u k a z a ła d w ie p ła sz c z y z n y , n a k tó r y c h d o k o n u je się w y m ia n a re lig ijn a : e lita m y ś lą c a i m a s a p r z y s w a ja ją c a . U czo n a t a w y k a z a ła je d n a k , że ró ż n ic a p o m ię d z y o b u p ła s z c z y z n a m i je s t b a r d z ie j te o r e ty c z n a n iż p r a k ty c z n a , p o n ie w a ż w z a c h o w a n iu r e lig ijn y m łą c z ą się n ie ty lk o w y m ia r p o z n a w c z y i u c z u c io w y , lecz ta k ż e in n e e le m e n ty , ja k n p .: p o b ożność, asceza, n a p ię c ie m isty c z n e . P r o f . С. P r a n d i z U n iw e r s y te tu P a d e w s k ie g o i C SA p rz e d s ta w ił n a b a z ie a n tro p o lo g ic z n e j p o ję c ie c z a su p rz e ż y w a n e g o w r e l ig i j n o śc i lu d o w e j. W p e r s p e k ty w ie śc iśle so c jo lo g ic z n e j G. G u i z z a r d i i E. P a c e , o b a j z U n iw e r s y te tu P a d e w sk ie g o , u k a z a li k o le jn o w zg lę d n o ść p o ję c ia lu d u i d ia le k ty k ę w y m ia n y n ie r ó w n e j w re lig ijn o ś c i lu d o w e j, p o d k r e ś la ją c , że d zisiaj ta k a re lig ijn o ś ć p r z e ja w ia się w fo r m a c h in n y c h niż d a w n ie j, n p . ja k o re lig ijn o ś ć m a s , p o ru s z o n y c h p rz e z c h a ry z m a ty c z n ą i s y m b o lic z n ą p o s ta ć p a p ie ż a w je g o p o d ró ż a c h a p o s to ls k ic h tr a n s m ito w a n y c h w ś r o d k a c h p rz e k a z u , b ą d ź te ż ja k o r u c h y o b ja w ia ją c e re lig ijn o ś ć te j d ia - le k ty k i „ c e n tr u m — p e r y f e r ia ” , k tó r a s ta je się c o ra z b a rd z ie j zło żo n a w sp o łe c z n o śc i p o s tin d u s tr ia ln e j. S zczeg ó ln ie in te r e s u ją c e b y ły r e f e r a ty is la m o lo g a z U n iw e r s y te tu R z y m sk ie g o , В. M. S c a r c i a - A m o r e t t i , o ra z p o lsk ieg o so c jo lo g a K U L W. P i w o w a r s k i e g o . P ie r w s z y n a b a z ie b o g a te j d o k u m e n ta c ji u k a z a ł n ie p r z y s ta w a ln o ś ć p o ję ć u ż y w a n y c h w s tu d iu m re lig ijn o ś c i lu d o w e j n a zac h o d z ie do s c h e m a tó w a n a liz so cjo lo g ii n a w sch o d zie. D ru g i w e d łu g sw o je j k o n c e p c ji sz e ro k o u z a s a d n ił te z ę , że w P o ls c e re lig ijn o ś ć l u d o w a fu n k c jo n u je n a d w u p ła s z c z y z n a c h : n a ro d o w e j i c o d z ie n n e j. P ie r w s z a z n ic h je d n o c z y P o la k ó w w o k ó ł d o b ra w s p ó ln e g o n a ro d u , d r u g a w ią ż e się z ż y c ie m in d y w id u a ln y m i sp o łe c z n y m , s p e łn ia ją c r o lę s y s te m u z n aczeń . P i w o w a rs k i s f o rm u ło w a ł n a s tę p u ją c ą h ip o te z ę : re lig ijn o ś ć lu d o w a w P o lsc e u tr z y m u je się n a w y s o k im p o zio m ie i w y k a z u je n a w e t te n d e n c je w z ro sto w e , lecz ty lk o w w y m ia r z e tzw . p o s ta w g lo b a ln y c h w o b e c re lig ii, w w y m ia rz e z aś k o n s e k w e n c y jn y m re lig ijn o ś ć t a u le g a w ie lo k ie ru n k o w y m p rz e m ia n o m , zw ła sz c z a w k ie r u n k u s e le k ty w n o śc i.
S zczeg ó ln y , z p u n k tu w id z e n ia m e to d o lo g ii, b y ł w y k ła d b a d a c z y z B o lo n ii (G. L a n z i — D. F e r r a r i ) , k tó r z y w y k o r z y s tu ją „ trz e c ie o k o ” , tj . k i n e m a to g r a f ię do b a d a n ia k u lt u r y lu d o w e j. D o k u m e n tu ją oni fo to g ra fic z n ie i s tu d iu ją a n tro p o lo g ic z n ie ró ż n e fo rm y , w ja k ic h w y r a ż a się d z isia j p o b o ż n o ść lu d o w a . Z p o z y c ji te o lo g a L u ig i S a r t o r i m ó g ł z a d o k u m e n to w a ć r o sn ą c e z a in te re s o w a n ie w ła d z y k o ś c ie ln e j i te o lo g ó w re lig ijn o ś c ią lu d o w ą , u z n a n ą za „ m ie js c e ” , w k tó r y m g ro m a d z ą się e c h a i r e f le k s y B oga w czło w ie k u .
J a k ie są p e rs p e k ty w y n a p rz y s z ło ść s tu d ió w n a d re lig ijn o ś c ią lu d o w ą ? P . G i u r i a t i z C SA z a p y tu je , czy s ta d iu m o b e c n ie o sią g n ię te n ie s t a n o w i b a z y d la n o w y c h h ip o te z i czy n ie ś w ia d c z y o p o g łę b ie n iu p ro c e s u r o z p a du. W k a ż d y m ra z ie tre śc io w o ść w y k ła d ó w i ży w a d y s k u s ja (z ró ż n y c h r a cji) 5 re la to r ó w w s k a z a ły n a w a ż n o ść p ro b le m a ty k i i w y so k ie z a in te r e s o w a n ie , choć n ie p rz y n io s ły w ię k s z y c h n o w o ści w d z ie d z in ie p e rs p e k ty w .
P o m im o to m o ż n a b y ło s tw ie rd z ić : 1) n ie w y s ta rc z a ln o ś ć k la s y c z n e g o p o ję c ia re lig ijn o ś c i lu d o w e j; 2) n ie m o ż n o ść u o g ó ln ia n ia s c h e m a tó w p o ję c io w y c h
w s to s u n k u do k u l t u r o d le g ły c h g e o g ra fic z n ie i h is to ry c z n ie ; 3) k o n ie c z n o ść p o sz e rz e n ia tł a p o ję c io w e g o „ re lig ii” i „ lu d u ” n a in n e k a te g o r ie a n a liz y (e m a rg in a c ja , w id o w isk o , c u d itd.). J e s t to k o n ie c z n e , je ś li c h c e m y p o s tę p u w s tu d iu m n a d re lig ijn o ś c ią lu d o w ą w je j ró ż n o r a k ic h p rz e m ia n a c h n a tle n ie k w e s tio n o w a n e j ciąg ło ści.
P ie tr o S c a p in , P a d w a d y r e k to r C S A
II. P O S T A W Y W O B E C S Y M B O L I R E L IG IJ N Y C H
W ażn o ść t a k s f o rm u ło w a n e g o p ro b le m u i je g o c ią g ła a k tu a ln o ś ć w y n ik a s tą d , że sy m b o le r e lig ijn e s t a j ą się czę śc ią ż y c ia w s p ó ln o ty r e lig ijn e j, k t ó r y m i p o s łu g u je się o n a w te o r ii i p r a k ty c e , p rz y o d p r a w ia n iu o b rz ę d ó w i w p r z e k a z a c h p is a n y c h l. S y m b o le r e lig ijn e p r z e n i k a ją życie w s p ó ln o ty r e lig ijn e j n ie ty lk o w cza sie ś w ię to w a n ia , le c z ta k ż e w cza sie p ra c y z a ró w n o n a ro li, j a k i w fa b r y c e czy w a rs z ta c ie . S ą in t e g r a l n ą częścią tr a d y c ji r e lig ijn e j 2 p rz e k a z y w a n e j z p o k o le n ia n a p o k o le n ie . S y m b o le p rz e k a z y w a n e
są w k o n k r e tn y c h w a r u n k a c h m ie js c a i c zasu , s tą d n o sz ą n a so b ie z n a m io n a u w a r u n k o w a ń p rz e s trz e n n o - c z a s o w y c h i p r z e m ia n się t a m d o k o n u ją c y c h . I n te r e s u j ą c e z a te m , n ie ty lk o d la so c jo lo g a re lig ii, a le i d la p a s to r a lis ty , ja w i się p y ta n ie : czy d w ie g e n e r a c je — m ło d sz a i s t a r s z a — ż y ją c e w je d n e j r o d z in ie m a ją p o d s ta w y p o d o b n e , czy te ż z a ry s o w u ją się ró ż n ic e m ię d z y g e n e ra - c y jn e w p o s ta w a c h w o b e c s y m b o li re lig ijn y c h . O d p o w ie d ź n a t a k s f o rm u ło w a n y p ro b le m p o p rz e d z ą u w a g i te o r e ty c z n e n a t e m a t s y m b o lu .
1. S ym b ol r e lig ijn y
Ś w ia t w a rto ś c i j e s t w y r a ż a n y za p o m o c ą sy m b o li. R o z u m s ta je się n ie - w y s ta r c z a ln y , „ a b y o b ją ć g łę b ię i ro z le g ło ść f o r m ż y c ia k u ltu r a ln e g o czło w ie k a w c a ły m ic h b o g a c tw ie i ró ż n o ro d n o ś c i” . W sz y s tk ie te fo r m y n a le ż ą do ję z y k a sy m b o li, s tą d C a s s i r e r n a z y w a c z ło w ie k a a n im a l s y m b o l i c u m 3. J ę z y k s y m b o lic z n y je s t ję z y k ie m , k tó r y m w y ra ż a m y w e w n ę trz n e d o ś w ia d cz e n ie , a b y b y ło ono d o św ia d c z e n ie m z m y sło w y m , ja k b y b y ło czy m ś, co czy n im y , czy te ż czy m ś cz y m o d d z ia łu je n a n a s ś w ia t rz e c z y . J ę z y k sy m b o lic z n y je s t ję z y k ie m , w k tó r y m ś w ia t z e w n ę trz n y s ta n o w i sy m b o l ś w ia ta w e w n ę trz n e g o , sy m b o l n a s z y c h d u s z i n a s z y c h u m y s łó w 4. R o z ró ż n ia m y sy m b o le u n iw e r s a ln e , a k c y d e n ta ln e i k o n w e n c jo n a ln e . S y m b o l u n i w e r s a l n y je s t je d y n y m , w o b rę b ie k tó re g o z ach o d zi w e w n ę tr z n e p o d o b ie ń s tw o m ię d z y sy m b o le m a ty m , co o n p rz e d s ta w ia . W ie le s y m b o li u n iw e r s a ln y c h tk w i k o rz e n ia m i w d o ś w ia d c z e n iu k a ż d e j je d n o s tk i lu d z k ie j. S y m b o l a k c y d e n t a l n y je s t to in d y w id u a ln e d o ś w ia d c z e n ie z e sp o lo n e z s y tu a c ją i c z y n ią c e z n ie j sy m b o l ja k ie g o ś n a s t r o ju . S y m b o l a k c y d e n ta l n y n ie m oże się s ta ć u d z ia łe m n ik o g o , k to n ie m a ta k ie g o s a m e g o s to s u n k u do w y d a rz e ń p o w ią z a n y c h z sy m b o le m .
S y m b o l k o n w e n c j o n a l n y s p o ty k a n y je s t p o w sz e c h n ie w m o w ie. P o w ią z a n ie w ty m p r z y p a d k u m ię d z y d ź w ię k ie m a rz e c z ą j e s t w y u c z o n e S y m b o la m i k o n w e n c jo n a ln y m i m o g ą b y ć ta k ż e o b ra z y , n p . fla g a , k rz y ż . K rz y ż m o że b y ć ty lk o k o n w e n c jo n a ln y m sy m b o le m K o śc io ła c h rz e ś c ija ń s k ie g o i p o d ty m w z g lę d e m n ie ró ż n i się od fla g i. A le sw o is ta tr e ś ć p o ję c ia k rz y ż a , k tó r a w ią ż e się ze ś m ie rc ią J e z u s a , a p o z a ty m z w z a je m n y m p r z e n ik a n ie m się s t r e f y m a t e r i a ln e j i d u c h o w e j w y n o s i z w ią z e k m ię d z y sy m b o le m a ty m , co sy m b o liz u je , p o n a d p ła s z c z y z n ę z w y k ły c h sy m b o li k o n w e n c jo n a l n y c h 2. P r z e d
13 2 BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII
1 I. G. B a r b o u r , M ity . M o d ele. P a r a d y g m a ty . S tu d i u m p o r ó w n a w c z e
n a u k p r z y r o d n ic z y c h i re lig ii, K r a k ó w 1984, 23.
2 T r a d y c ja r e l ig i jn a to zesp ó ł w a rto ś c i, w ie rz e ń n o r m i w z o ró w z a c h o w a ń o ra z sy m b o li, k tó r e m a j ą sw e u z a s a d n ie n ie w czasie o ra z są z o rie n to w a n e n a s a c r u m lu b p rz e d m io ty c h a ry z m a ty c z n e . P o r. K . R у с z a n,
C iągłość i z m ia n a tr a d y c ji r e lig ijn e j, R o c z n ik i N a u k S p o łe c z n y c h K U L 9(1981)68.
3 E s s e j o c z ło w ie k u . W s tę p d o filo z o fii k u lt u r y , W a rs z a w a 1971, 69.
4 E. F r o m , Z a p o m n ia n y ję z y k , W a rs z a w a 1972, 34.
m io t m a te r ia ln y , k tó r y u r ó s ł do ro li sy m b o lu , n a z y w a n y j e s t ta k ż e te r m in e m „ sy m b o l—ś la d ” . Z a p o m o c ą te g o s y m b o lu z o s ta je „ p o w tó rz o n e w y d a rz e n ie z p rz e s z ło śc i i n a te j z a sa d z ie z o s ta je u r u c h o m io n a w o d b io rc y s t r u k t u r a e g z y s te n c ja ln a , k tó r ą ż y li u c z e s tn ic y ta m te j c h w ili” 6. T a k ą n a t u r ę m a ją s y m b o le re lig ijn e . Z so cjo lo g iczn eg o p u n k tu w id z e n ia s y m b o la m i m o g ą się sta ć p rz y w ó d c y n a ro d ó w , b o h a te r o w ie , św ięci, p o s ta c ie lite r a c k ie , ró ż n e w y d a r z e n ia h is to ry c z n e , e p o k i, k ie r u n k i k u ltu r y , a n a w e t k o n k r e t n e s y tu a c je lu d z k o śc i i g r u p sp o łe c z n y c h 7.
O B ogu i re lig ii m o ż n a m ó w ić p o s łu g u ją c się p o ję c ia m i filo z o fic z n y m i, a le s a m a rz e c z y w is to ść r e lig ijn a m oże w y ra ż a ć się ty lk o p rz e z s y m b o le 8. S y m b o l re lig ijn y je s t c h a r a k te r y s ty c z n y m ję z y k ie m re lig ii, je s t n ie o d z o w n y m e le m e n te m k a ż d e j re lig ii. S y m b o le r e lig ijn e u ja w n ia j ą coś, co n ie m oże b y ć p rz e tłu m a c z o n e , p o n ie w a ż to, co n ie w y ra ż a ln e , o d s ła n ia się w ła ś n ie p rz e z te sy m b o le . S y m b o l n ie ty lk o k o m u n ik u je w sp o só b m o n o p o lis ty c z n y p e w n ą rz e c z y w is to ść , do k tó r e j je s t o d n ie s io n y , a le ta k ż e u c h o d z i z a je j n o sic ie la , u c z e s tn ik a czy re a ln e g o p rz e d s ta w ic ie la , św ie c i n ie ja k o je g o b la s k ie m i s t a n o w i je d y n y sp o só b p rz e k a z y w a n ia ow ego b la s k u w ie r z ą c y m 9. W ż y c iu r e lig ijn y m sy m b o le o d g r y w a ją is to tn ą ro lę , g d y ż d z ię k i n im ś w ia t s ta je się z d o ln y do „ u k a z a n ia ” t r a n s c e n d e n c j i 10.
W re lig ii p o jm o w a n e j ja k o z ja w is k o sp o łeczn e sy m b o le re lig ijn e u w i d a c z n ia ją się szczeg ó ln ie w d z ia ła ln o ś c i k u lto w e j. K u lt re lig ijn y ja k o cało ść je s t z e sp o łe m z n a k ó w i c zy n n o ści sy m b o lic z n y c h . O b rz ę d y są n ie ty lk o p r z e sy c o n e sy m b o la m i, lecz sa m e p e łn ią ro lę s y m b o li11. S y m b o le z a te m z w ią z a n e z k u lt e m b ę d ą tr e ś c ią d a ls z y c h a n a liz e m p i r y c z n y c h 12. W szczeg ó ln o ści u w a g a z o sta n ie s k o n c e n tro w a n a n a r y t a c h litu r g ic z n y c h , n a n a b o ż e ń s tw a c h i z w y c z a ja c h re lig ijn y c h o ra z n a s y m b o la c h o so b o w y c h i rzec z o w y c h . N ie b ę d z ie n a s in te r e s o w a ł sto p ie ń św ia d o m o śc i s y m b o lu i w ie d z a o s y m b o lu , g d y ż sy m b o l s p e łn ia s w o je z a d a n ie , ch o c ia ż je d n o s tk a n ie m a g łę b sz e j w ie d z y o n im , a to z te g o p o w o d u , że sy m b o l z w ra c a się do is to ty lu d z k ie j w je j in te g ra ln o ś c i, n ie zaś ty lk o do s a m e j in t e li g e n c j i ls.
2. S a k ra m en ty i b ło g o sła w ie ń stw a
R e lig ijn o ść w y ra ż a się m ię d z y in n y m i p o p rz e z u c z e s tn ic tw o w o k re ś lo n y c h r y t a c h litu r g ic z n y c h . W śró d r y tó w litu r g ic z n y c h m ie js c e u p rz y w ile jo w a n e z a jm u ją s a k r a m e n ty ś w ię te ja k o szczeg ó ln e z n a k i C h r y s t u s a 14, a o b o w ią z e k p rz y jm o w a n ia , p r z y n a jm n ie j n ie k tó r y c h s a k r a m e n tó w , w ią ż e w k a to lic y z m ie
BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII 133
6 M . M a l i ń s k i , P o co s a k r a m e n ty , P o z n a ń 1974, 89.
7 S y m b o l a n d S o c ie ty . F o u r th e n th S y m p o s iu m o f th e C o n fe re n c e on
S c ie n c e P h ilo s o p h y a n d R e lig io n (w yd. B. L y m a n i in n i), N e w Y o rk 1955.
8J . G r z e ś k o w i a k , P r o b le m z n a k u w so b o r o w e j o d n o w ie litu r g ii, L u b lin 1973, 9 (m p s B K U L ). 9 L. K o ł a k o w s k i , K u ltu r a i fe ty s z e , W a rs z a w a 1967, 240—241; J. P г о к o p i u k , C. G. J u n g c z y li g n o za X X w ie k u , w : C. G. J u n g, A r c h e ty p y i s y m b o le . P is m a w y b r a n e , W a rs z a w a 1974, 22. 19 M. E l i a d e , S a c r u m , m it, h is to ria , W a rs z a w a 1974, 134. 11 J . K e l l e r , W s tę p , w : Z w y c z a je , o b r z ę d y i s y m b o le r e lig ijn e , W a r s z a w a 1974, 5—6.
12 M a te r ia ł e m p iry c z n y p o c h o d z i z b a d a ń n a d c ią g ło śc ią i z m ia n ą t r a d y c ji r e lig ijn e j p rz e p r o w a d z o n y c h w r o d z in a c h u c z n ió w k la s m a tu r a ln y c h w R zeszo w ie — 315 w y w ia d ó w (105 o jcó w , 105 m a te k , i 105 m a tu rz y s tó w ). P o r. K . R у с z a n, C iągłość i z m ia n a tr a d y c ji r e lig ijn e j. S tu d i u m so c jo lo
g ic z n e , L u b lin 1978 (m ps B K U L).
18 М . E i 1 a d e, dz. c y t., 133.
134
BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII J a k i e z n a c z e n ie p o sia d a z d a n ie m p a n a (i) Z n a c z e n ie M łodzież N = 105 O jco w ie N = 105 M a tk i N = 105 C h rz c z e n ie dzieci b a rd z o d u że du że m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia 79.8 15.8 1,8 2,6 75,7 16,2 1,4 4,0 89,5 6,7 1,0 1,0 Z a w ie r a n ie ś lu b u k o śc ie ln e g o b a rd z o d u że du że m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia 64,9 30,7 3,5 0,9 75,7 13,5 1.4 1.4 4,0 89,5 6,7 1,9 1,0 P rz y jm o w a n ie o s t a t n ie g o n a m a s z c z e n ia b a rd z o d u ż e d u ż e m a łe b a rd z o m ałe n ie m a z n a c z e n ia 58,8 32,5 5,3 0,9 2,5 74,3 10,8 5.3 1.4 4Д 88,6 8,4 1,0 1,0 P rz y s tę p o w a n ie do sp o w ie d z i b a rd z o d u że d u ż e m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia 57,0 36,8 3,5 0,9 1,8 71,6 12,2 5.4 1.4 4,0 80,0 15,1 2,9 1,0 U częszczan ie n a m szę w n ie d z ie lę b a rd z o d u ż e du że m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia 42,1 44,7 9,6 1,8 1,8 73,0 12,2 5.4 1.4 4,0 79,0 14,3 3,7 1,0 1,0 P rz y s tę p o w a n ie do K o m u n ii b a rd z o d u ż e d u że m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia 55,3 35,0 4.4 4.4 0,9 73,0 13,5 4,1 1,4 4,0 77.1 17.1 2,9 1,0 P rz y jm o w a n ie b ie r z m o w a n ia b a rd z o d u ż e d u ż e m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia 32.5 52.6 8,8 2,6 2,6 70,3 16,2 2.7 2.7 4,0 74,3 16,2 5,7 1,9 W ta b e li n ie zaz n a c z o n o b r a k u d a n y c h .BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII 135
p o d g rz e c h e m . Z te g o te ż w z g lę d u p y ta n ie o p o s ta w y w o b e c sy m b o li s a k r a m e n ta ln y c h p o s ta w ić n a le ż y n a p ie rw s z y m m ie js c u . N ie ch o d z i t u o u s t a le n ie s ta n u p r a k ty k i ic h c z ę sto tliw o śc i, a le o to , czy p r z y jm o w a n ie s a k r a m e n tó w je s t w a r to ś c ią d la k a to lik ó w i czy p rz y p is y w a n e j e s t im zn a c z e n ie . Z a k ła d a m y , że p rz y p is y w a n ie z n a c z e n ia p o sz c z e g ó ln y m s a k r a m e n t o m je s t w s k a ź n ik ie m tr w a ło ś c i p o s ta w w o b e c sy m b o li s a k r a m e n ta ln y c h . O b y d w ie g e n e r a c je b a rd z o p o w a ż n ie o c e n ia ją u c z e s tn ic tw o w o b rz ę d a c h s a k r a m e n ta ln y c h . O jc o w ie i m a tk i częściej p r z y p is u ją r y to m s a k r a m e n t a l n y m „ b a rd z o d u ż e ” z n a c z e n ie . N ie z a u w a ż a się te ż , a b y ro d z ic e w sp o só b z n a c z n y p rz y p is y w a li je d n y m s a k r a m e n to m w ię k sz e z n a c z e n ie , a in n y m m n ie js z e . M ło d zież w sp o só b b a rd z o w y ra ź n y p r e f e r u je je d n e s a k r a m e n ty p rz e d d ru g im i. N a jw ię k s z e z n a c z e n ie m ło d z ie ż p r z y w ią z u je do c h rz tu dzieci (79,8·/«), a n a jr z a d z ie j „d u ż e z n a c z e n ie ” p rz y p is u je p r z y jm o w a n iu b ie r z m o w a n ia o ra z u c z ę sz c z a n iu n a m szę n i e d z i e ln ą 15. O p o d o b ie ń s tw ie p o s ta w g e n e r a c j i ro d z ic ó w i d z ie c i ś w ia d c z y is to tn o ś ć w s p ó łc z y n n ik ó w k o r e la c ji r a n g u s ta lo n y c h n a p o d s ta w ie w s k a ź n ik ó w o d p o w ie d z i „ b a rd z o d u ż e ” z n a c z e n ie (o jco w ie — m ło d z ie ż r h o = 0,875 p ^ 0,05; m a tk i — m ło d z ie ż r h o = 0,959 p < 0,01). M ło d zież w o c e n ie z n a c z e n ia s a k r a m e n tó w j e s t b a rd z ie j u m ia r k o w a n a od ro d z ic ó w i częściej p r z y p is u je s a k r a m e n to m „ d u ż e ” z n a c z e n ie . I w ty m „ u m ia r k o w a n iu ” n a le ż y d o p a tr y w a ć się w ie lk o ś c i ró ż n ic m ię d z y p o k o le n ia m i, co o b r a z u ją w s p ó łc z y n n ik i С P e a rs o n a . R ó żn ice w o p in ia c h i o jc ó w i m a te k m ło d zieży С P С P C h rz c z e n ie dzieci Z a w ie ra n ie ślu b u 0,030 — 0,159 0,05 k o śc ie ln e g o P rz y jm o w a n ie o s t a t 0,187 0,05 0,297 0,001 n ieg o n a m a s z c z e n ia P rz y s tę p o w a n ie do 0,233 0,01 0,344 0,001 sp o w ie d z i U c z ęszczan ie n a m szę 0,235 0,01 0,249 0,001 n ie d z ie ln ą P rz y s tę p o w a n ie do 0,322 0,001 0,329 0,001 K o m u n ii św . P r z y jm o w a n ie 0,228 0,01 0,236 0,01 b ie r z m o w a n ia 0,384 0,001 0,393 0,001 M ło d zież w p r z y p is y w a n iu z n a c z e n ia p o sz c z e g ó ln y m s a k r a m e n to m je s t b a r d z ie j p o d o b n a d o o jcó w . M ło d zież n a jb a r d z ie j w sw y c h o p in ia c h o d b ie g a od m a te k w o cen ie o s ta tn ie g o n a m a s z c z e n ia , u c z ę sz c z a n ia n a m szę n ie d z ie ln ą i p rz y jm o w a n ia b ie r z m o w a n ia . J a k k o lw ie k n a s ile n ie ró ż n ic n ie je s t z n a c z n e , p o w y ż sz e w s p ó łc z y n n ik i i ic h p o z io m is to tn o ś c i w s k a z u ją n a z a ry s o w u ją c y 15 „ E u c h a ry s tia n ie s ta n o w i c z y n n ik a w y w ie ra ją c e g o w p ły w n a p o s ta w ę k a to lik ó w w P o ls c e . W ięk szo ść s ta n o w ią lu d z ie p rz e c ię tn i, p o w ie rz c h o w n i, n ie k ie d y r e lig ijn i, a le sk ło n n i do z ru ty n iz o w a n ia i d o w id z e n ia w e m szy , k o m u n ii św . i w k a ż d y m in n y m z re s z tą s a k r a m e n c ie , zw ła sz c z a w s a k r a m e n cie p o k u ty z a m k n ię c ie p e w n e g o e ta p u p r a c y n a d s o b ą ”. P o r. R. R a k , W y c h o
w a n ie e u c h a r y s ty c z n e w d ie c e z ji k a to w i c k ie j (1922— 1972). S tu d i u m h is to r y c z - n o -p a s to ra ln e , L u b lin 1974, 340— 341.
136 B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II
się p ro c e s p rz e m ia n y w p o s ta w a c h m ło d zieży . P o le g a to g łó w n ie n a p r z y p is y w a n iu p rz e z m ło d z ie ż s y m b o lo m s a k r a m e n ta ln y m n ieco n iższeg o z n a czen ia. M a ją c n a u w a d z e c e n tr a ln e m ie js c e sy m b o li s a k r a m e n ta ln y c h w t r a d y c ji re lig ijn e j, d o k o n a n o ty p o lo g ii p o s ta w w o b e c r y t ó w s a k r a m e n ta ln y c h . W y szczeg ó ln io n o ty p a k o m o d u ją c y , do k tó r e g o n a le ż ą ci, co s a k r a m e n to m n a d a ją z n a c z e n ie „ b a rd z o d u ż e ” i „ d u ż e ” , ty p s e le k ty w n y — ci, k tó r z y je d n y m s a k r a m e n to m p rz y p is a li z n a c z e n ie „ b a rd z o d u ż e ” i „ d u ż e ” in n y m zaś „ m a łe ” , „ b a rd z o m a łe ” , lu b „n ie m a z n a c z e n ia ” , o ra z ty p o d d a la ją c y się — ci, k tó r z y sw e p o s ta w y w o b e c s a k r a m e n tó w o k re ś lili p rz e z z n a c z e n ie „ m a łe ” ,
„ b a rd z o m a łe ” , lu b „n ie m a z n a c z e n ia ” .
T y p y p o s ta w M ło d zież O jco w ie M a tk i
A k o m o d u ją c y 74,0 78,4 85,7
O d d a la ją c y się 0,9 5,4 1,9
. S e le k ty w n y 24,5 12,2 11,4
B r a k d a n y c h — 4,0 1,0
M ło d zież — o jco w ie С = 0,077
M ło d zież — m a tk i С = 0,148 p 0,05
B a d a n a p o p u la c ja p r z y jm u je w o b ec ry tó w s a k r a m e n ta ln y c h n a jc z ę śc ie j p o s ta w y a k o m o d u ją c e . M a tk i s ą do tr a d y c ji n a jb a r d z ie j p rz y w ią z a n e , m n ie j o jco w ie, a n a jm n ie j m ło d zież. W y n ik ie m ró ż n ic je s t to , że je d n a c z w a rta m ło d z ie ż y p o s ia d a w o b e c ry tó w s a k r a m e n ta ln y c h p o s ta w y se le k ty w n e . W sp ó ł c z y n n ik i С P e a r s o n a są m a ło z n a c z ą c e i św ia d c z ą o b r a k u p o w a ż n y c h ró ż n ic m ię d z y g e n e ra c y jn y c h , czyli o sią g ło śc i tr a d y c ji r e lig ijn e j w d z ie d z in ie s y m b o li s a k r a m e n ta ln y c h . T w o rz e n ie się p o s ta w s e le k ty w n y c h w s z e re g a c h m ło d zież y w s k a z u je n a z a ry s o w u ją c ą się te n d e n c ję z m ia n y p o s ta w w y r a ż a ją c ą się n a ty m e ta p ie g łó w n ie w p r z y p is y w a n iu s a k r a m e n to m m n ie js z e g o z n a c z e n ia . K o r e la c ja ty p o lo g ii p o s ta w w o b e c s y m b o li s a k r a m e n ta ln y c h z a u to d e - k l a r a c j ą w ia r y , p o c h o d z e n ie m i w y k s z ta łc e n ie m u k a z u je is to t n ą zale żn o ść T y p o lo g ia p o s ta w w o b ec sy m b o li s a k r a m e n ta ln y c h M łodzież O jco w ie M a tk i a a u to d e k la r a c ja w ia ry С P < 0,395 0,001 0,452 0.001 0,478 0,001 a p o c h o d z e n ie С P < 0,107 0,05 0,214 0,05 0,016 a w y k s z ta łc e n ie с P < X X 0,207 0,05 0,223 0,02
ty p ó w p o s ta w w o b e c s a k r a m e n tó w od a u to d e k la r a c ji w ia r y i ozn acza, że im częściej d e k la r o w a n e b y ły p o s ta w y w ia ry , ty m częściej p rz y jm o w a n e b y ły p o s ta w y a k o m o d u ją c e . Is to tn o ś ć w sp ó łc z y n n ik ó w k o r e la c ji p o c h o d z e n ia i w y
k s z ta łc e n ia w s k a z u je n a te n d e n c ję , że p o s ta w y a k o m o d u ją c e są częściej s p o ty k a n e u osób p o c h o d z ą c y c h z w io s e k i p o s ia d a ją c y c h n iższe w y k s z ta łc e n ie .
S iła z w ią z k u cecn n ie je s t d u ż a , a w p rz y p a d k u m a te k p o c h o d z e n ie n ie r ó ż n ic u je p o sta w .
P o II w o jn ie ś w ia to w e j w p ro w a d z o n y z o sta ł ś w ie c k i r y t z a w ie r a n ia ś l u b u w u rz ę d z ie s ta n u c y w iln e g o 16. R y t te n w o s ta tn ic h la t a c h z o sta ł d o w a r to ś c io w a n y i ro z b u d o w a n y . W z w ią z k u z ty m , że k a ż d y o b y w a te l z a w ie r a j ą cy m a łż e ń s tw o z o b o w ią z a n y je s t a d m in is tr a c y jn ie , n ie z a le ż n ie od w y z n a n ia , do d o p e łn ie n ia a k tu u m o w y m a łż e ń s k ie j w e d łu g p rz e p is ó w r y t u a ł u św ieck ieg o p rz e d p rz e d s ta w ic ie le m w ła d z y p a ń s tw o w e j, p o s ta w io n o p y ta n ie , czy w ty m w z g lę d z ie n a s tą p iła z m ia n a p o sta w .
M łode p o k o le n ie , k tó r e w y r a s t a w a tm o s fe r z e p o d w ó jn e g o ś lu b u — c y w iln e g o i k o śc ie ln e g o , a k c p tu je tę rz e c z y w is to ść w n a jw y ż s z y m p ro cen cie. C zęść p o k o le n ia o jc ó w (16,2%) i m a te k (12,4%) n ie z a a k c e p to w a ła p o trz e b y ś lu b u c y w iln eg o . W p o p u la c ji o jc ó w i m ło d zieży u w id o c z n iły się p o s ta w y , d la k tó r y c h ślu b k o ś c ie ln y n ie m a z n a c z e n ia . B a rd z o n ie lic z n i ty lk o u w a ż a B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II 1 3 7 C zy do te g o , b y m o ż n a b y ło p o w ie d z ie ć , że d w o je lu d z i je s t m a ł ż e ń stw e m , k o n ie c z n y je s t M łodzież O jco w ie M a tk i S lu b k o ś c ie ln y i c y w iln y 85,1 75.7 82,9 T y lk o ślu b k o ś c ie ln y 6,1 16,2 12,4 T y lk o ślu b c y w iln y 6,1 8Д 1,9 N ie p o tr z e b a ż a d n e g o ś lu b u 2,7 — 2,8 M ło d zież — o jco w ie С = 0,192 p ^ 0,05
M łodzież — m a tk i С = 0,145 p ^ 0,05
ją , że n ie p o tr z e b a ż a d n e g o ś lu b u , g d y ż „ w y s ta r c z y o d p o w ie d z ia ln o ść , a le n ie s te ty ży cie i o p in ia p u b lic z n a , z n ią się m u s im y lic z y ć ” (m t), „ w y sta rc z y d o b ra n ie c h a r a k te r ó w i zg o d n e d ą ż e n ie do w y c h o w a n ia m ło d e g o p o k o le n ia ” (m t), „ w y s ta rc z y m iło ść i w z a je m n e z a w ie rz e n ie so b ie ” (chi). P o w y ż sz e d a n e u k a z u ją , że la ic k ie f o r m y z a w ie r a n ia m a łż e ń s tw n ie sp o w o d o w a ły z m ia n y p o s ta w o ra z p r z e r w a n ia tr w a ło ś c i tr a d y c ji re lig ijn e j, w e d łu g k tó r e j do tego, a b y b y ć m a łż e ń s tw e m , p o tr z e b n y je s t ślu b k o ś c ie ln y . S lu b c y w iln y z o sta ł p rz e z w ię k sz o ść z a a k o m o d o w a n y ja k o n ie s p rz e c z n y z d ó ty c h c z a so w ą t r a d y c ją re lig ijn ą . S lu b c y w iln y j e s t je d y n ą f o r m ą z a w a r c ia m a łż e ń s tw a d la osób p o s ia d a ją c y c h p rz e s z k o d y k o n ie c z n e do z a w a r c ia ś lu b u k o śc ie ln e g o lu b d la osób o p rz e k o n a n ia c h n ie r e lig ijn y c h . R ó żn ice m ię d z y m ło d sz y m i s ta rs z y m p o k o le n ie m są m a ło z n a c z ą c e , s y g n a liz u ją je d n a k z m ia n ę p o s ta w u m ło d ej
16 P o w o jn ie o ś ro d k i p ro p a g a n d y la ic k ie j w sp o só b szczeg ó ln y z w ró c iły u w a g ę n a ro d z in y . J u ż w 1945 r. p o ja w ił się d e k r e t o a k ta c h s ta n u c y w il n e g o (d e k r e t z d n ia 25 w r z e ś n ia 1945 r., D z. U s ta w n r 48, poz. 271, n a b r a ł m o cy o b o w ią z u ją c e j z d n ie m 1 s ty c z n ia 1946 r.). P o z b a w ia ły one d u c h o w n y c h p o szczeg ó ln y ch w y z n a ń f u n k c j i u rz ę d n ik ó w s ta n u c y w iln e g o i u s t a la ły ś w ie c k ą fo r m ę z a w a rc ia m a łż e ń s tw a , je d n a k o w ą d la w s z y s tk ic h o b sz a ró w k r a ju . L a ic k i c h a r a k t e r m a łż e ń s tw a z o sta ł d o d a tk o w o z a a k c e n to w a n y p rz e z n o w e lę z 1958 r. do d e k r e t u o a k ta c h s t a n u c y w iln e g o , zg o d n ie z k tó r ą u d z ie le n ie ś lu b u k o śc ie ln e g o m oże n a s tą p ić w y łą c z n ie po u p rz e d n im z a w a r c iu m a łż e ń s tw a c y w iln e g o (Dz. U st. n r 72, poz. 358 z 1958 r.). P o r. D. M a r k o w s k a , R o d z in a w s p ó łc z e sn o śc i w ie j s k ie j — cią g ło ść i z m ia n a , W a rs z a w a 1976, 162—163.
g e n e ra c ji. W ięk sze n a s ile n ie ró ż n ic m ię d z y o jc a m i i m ło d z ie ż ą w y n ik a z b a r dziej z a c h o w a w c z y c h p o g lą d ó w o jcó w n a w y łą c z n o ść ślu b u k o ścieln eg o .
R y te m z a jm u ją c y m b a rd z o p o w a ż n e m ie js c e w ż y c iu n ie ty lk o w ie r z ą c y c h je s t o b rz ę d p o g r z e b u 17. D i n g e m a n i R e m y p r z y z n a ją o b rz ę d o w i
p o g rz e b u c h rz e ś c ija ń s k ie g o z n a c z e n ie w s k a ź n ik a re lig ijn o ś c i, z a lic z a ją c go do p r a k t y k „ o k re s o w y c h ” 1S. O ś ro d k i la ic y z a c y jn e w sp o só b szczeg ó ln y p r e f e r u j ą ś w ie c k i o b rz ę d p o g rz e b o w y , d la te g o p o s ta w io n o p y ta n ie m a ją c e n a c e lu u s ta le n ie tr w a ło ś c i tr a d y c ji r y t u p o g rz e b u re lig ijn e g o .
138 BIULETYN SOCJOLOGII RELIGtII
J a k ie z n a c z e n ie p o s ia d a u r z ą d z e
n ie p o g rz e b u re lig ijn e g o M łodzież O jc o w ie M aitki b a rd z o d uże duże m a łe b a rd z o m a łe n ie m a z n a c z e n ia b r a k d a n y c h 52,6 40,4 1,8 1,0 4,2 68.9 14.9 6,4 1,8 4.0 4.0 88,6 6,5 1,0 1,0 1,0 1,9 M łodzież M ło d zież o jco w ie m a tk i С = 0,356 С = 0,384 P < 0,01 p < 0,001 U z y sk a n e w y n ik i w s k a z u ją n a tr w a ło ś ć p o s ta w w m ło d y m p o k o le n iu p r z y z n a ją c y c h r e lig ijn e m u o b rz ę d o w i p o g rz e b o w e m u d u że z n a c z e n ie . R e lig ij n y r y t p o g rz e b o w y n ie m a z n a c z e n ia d la n ie lic z n e g o ty lk o o d s e tk a (4®/o) m ło d z ie ż y i o jcó w , co w s k a z y w a ło b y n a z m ia n ę u ty c h osób tr a d y c y jn y c h p o s ta w . M ło d zież w p o r ó w n a n iu z ro d z ic a m i p r z y z n a je n iż s z y s to p ie ń z n a cz e n ia te m u r y to w i i częściej a n iż e li ro d z ic e w y b ie r a k a te g o r ię „ d u ż e ” z n a c zen ie. R ó ż n ic e w o p in ia c h o b r a z u ją w sp ó łc z y n n ik i С P e a r s o n a , a n a s ile n ie ró ż n ic je s t g łó w n ie w y n ik ie m s y g n a liz o w a n e g o z ja w is k a .
S z e re g r y tó w litu r g ic z n y c h o b e jm u ją p o ś w ię c e n ia i b ło g o s ła w ie ń s tw a , czyli tz w . s a k r a m e n ta lia p rz e w id z ia n e p rz e z r y t u a ł n a o k re ś lo n e o k o liczn o ści ż y cio w e, ś w ię ta litu r g ic z n e lu b p o ry r o k u . W s o n d a ż u n a te m a t ty c h ry tó w zw ró c o n o się do ro d z ic ó w , a b y w s k a z a li, czy w s w o im d o m u r o d z in n y m s p o t y k a l i się z p rz e d s ta w io n y m i p o św ię c e n ia m i, a n a s tę p n ie czy s a m i k o n ty n u u ją te tr a d y c je p o św ię c e ń . M ło d zież s tw ie rd z iła o b e c n y s t a n u c z e s tn ic tw a o ra z o k re ś liła , k tó r y z r y t ó w b ę d z ie k o n ty n u o w a ć w p rz y s z ło śc i. P o k o le n ie n a js ta r s z e (d z ia d k o w ie ) n a jc z ę ś c ie j p ra k ty k o w a ło tr a d y c y jn e r y t y p o św ię c e ń , p o k o le n ie ro d z ic ó w p r a k t y k u j e je rz a d z ie j, n a jr z a d z ie j z a c h o w y w a n e b ę d ą p o ś w ię c e n ia w p rz y s z ło śc i p rz e z m ło d e p o k o le n ie . O k a z u je się, że im częściej p r a k ty k o w a li p o szczeg ó ln e p o ś w ię c e n ia d z ia d k o w ie , ty m p ro p o r c jo n a ln ie czę śc ie j p r a k t y k u j ą j e o b e c n i ro d z ic e m ło d zieży , ty m p r o p o r c jo n a ln ie częściej b ę d ą p r a k ty k o w a n e p rz e z m ło d e p o k o le n ie w p rz y sz ło śc i. R ó żn ice p r o c e n to w e w s k a z u ją n a z a n ik a n ie w ie lu tr a d y c y jn y c h p o św ię c e ń . P r z y jm u je m y z a
-17 I g n a r Z a n g e r l e s tw ie rd z ił w 1952 r., że 75°/o A u s tr ia k ó w w ię k s z ą w a r to ś ć p r z y k ła d a d o k o śc ie ln e g o p o g rz e b u n iż d o c h rz e ś c ija ń s k ie g o ży cia. P o r. W . Z a u n e r , C h a n c e n u n d G e fa h r e n ö s te r r e ic h is c h e r R e lig io s itä t,
w : D a u e r im. W a n d e l. A s p e k te ö s te r r e ic h is c h e r K u lt u r e n tw i e k lu n g (red. W . S t o l z , O. S c h a t z ) , W ie n - F r e ib u r g - B a s e l 1975, 183.
18 L . D i n g e m a n s, J . R e m y , K r y te r ia ż y w o tn o ś c i k a to lic y z m u ,
B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II
139
M łodzież o d o m u O jco w ie o d o m u M a tk i o d o m u K tó ry z w y sz c z e g ó ln io n y c h o b rz ę d ó w k o n ty n u o w a n o lu b k o n ty n u - je się w d o m u ro d z in n y m obe cnym w przy szłości daw nym obe cnym daw nym obe cnym % °//0 °//o 0/0/ °//0 °//01
. Ś w ię c o n e w ie lk a n o c n e 95,6 93,8 97,3 89,1 98,1 95,2 2. św ięc en ie w ia n k ó w 37,7 23,6 74,5 47,2 86,6 52,3 3. św ię c e n ie ziela 41,3 22,8 90,5 52,7 88,5 55,2 4. św ię c e n ie o w sa 17,5 7,0 68,9 33,7 62,8 28,5 5. św ię ce n ie w in a 9,6 11,4 41,8 21,6 39,0 14,2 6. św ięcen ie soli 24,5 12,2 62,1 37,8 60,0 40,0 7. św ię c e n ie lilii 33,3 21,0 70,2 47,3 79,0 60,0 8. św ię c e n ie g ro m n ic y 65,7 38,6 94,5 71,6 95,2 73,3 9. 10. św ię c e n ie p a lm y ś w ię c e n ie s a m o c h o d u i 58,7 29,8 93,2 54,4 90,4 52,3 1 1. m o to c y k li ś w ię c e n ie m e d a lik a i 14,0 15,7 25,6 24,3 15,2 14,2 k rz y ż y k a 68,4 62,2 90,5 66,2 91,4 73,3 12. św ię c e n ie w o d y 64,0 43,8 91,8 63,5 89,5 59,0 13. św ię c e n ie o gnia 21,0 14,9 70,2 41,8 65,7 29,5 14. św ię c e n ie n o w eg o m ie sz k a n ia 54,3 52,6 74,3 56,7 82,8 67,6 15. św ię c e n ie in n e — 1,7 4,0 1,3 3,8 — 16. b r a k od p o w ied zi 1,7 2,6 2,0 6,7 1,0 2,0 te m , że w s k a ź n ik w y n o sz ą c y p o n a d 50·/# św ia d c z y o w y ższy ch p ro p o r c ja c h tr w a ło ś c i, z aś p o n iż e j te j w ie lk o ś c i o w y ż sz y c h p r o p o r c ja c h z m ia n y . W d o m u d z ia d k ó w w s z y s tk ie n ie m a l p o św ię c e n ia p r a k ty k o w a n e b y ły w w y so k im sto p n iu . R z a d z ie j je d y n ie p r a k ty k o w a n e b y ło p o św ię c e n ie w in a i p o ja z d ó w m e c h a n ic z n y c h , co je s t u w a r u n k o w a n e lo k a ln ie i c z a so w o . W e w sp ó łc z e s n y c h d o m a c h z m n ie js z y ła s ię c z ę sto tliw o ść p o ś w ię c e ń o w sa , w in a , soli i ognia. M ło d e zaś p o k o le n ie w p rz y s z ło ś c i k o n ty n u o w a ć b ę d z ie g łó w n ie św ięco n e w ie lk a n o c n e , p o św ię c e n ie m e d a lik a i k rz y ż y k a o ra z p o św ię c e n ie n o w eg o m ie s z k a n ia . W p r z y p a d k u p o z o s ta ły c h p o ś w ię c e ń s tw ie rd z o n o z a n ik ty c h t r a d y c ji p o le g a ją c y n a b r a k u ic h k o n ty n u a c ji. C h a r a k te r y s ty c z n e je s t is tn ie n ie t r w a łości ś w ię c e n ia g ro m n ic y w p o k o le n iu ro d z ic ó w i b r a k tr w a ło ś c i w p o k o le n iu m ło d zieży . D a n e d o ty c z ą c e k o n ty n u a c ji tr a d y c ji p o św ię c e ń s ą p o śre d n io s p r a w d z ia n e m u c z e s tn ic tw a tr z e c h p o k o le ń w litu r g ic z n y c h n a b o ż e ń s tw a c h s p r a w o w a n y c h w o k re ś lo n y c h p o ra c h ro k u . P o k o le n ie d z ia d k ó w p o w sz e c h n ie u c z e stn ic z y ło w o b rz ę d a c h W ie lk ie j S o b o ty , k ie d y św ię c o n o o g ie ń i w o d ę, w p ro c e s ji N ie d z ie li P a lm o w e j, w u ro c z y s to śc i M a tk i B ożej G ro m n ic z n e j (2 lu ty ), w e m sz y W n ie b o w z ię c ia N M P i p o ś w ię c e n iu ziela, w p o św ię c e n iu w ia n k ó w w o s ta tn i d z ie ń o k ta w y B ożego C ia ła . P o k o le n ie ś r e d n ie i m ło d sze u c z e stn ic z y w ty c h o b rz ę d a c h o w ie le rz a d z ie j. S k ła d a ją się n a to w ie lo r a k ie p rz y c z y n y . Z m ia n a m ie js c a z a m ie s z k a n ia i s ty lu ż y c ia s p o w o d o w a ła z a n ik tr a d y c ji z w ią z a n y c h z ż y c ie m r o ln ik a , s tą d r y t y z ty m sty le m ży cia z w ią z a n e k o n ty n u o w a n e s ą je d y n ie p rz e z z a m ie s z k u ją c y c h n a w io s k a c h lu b p e r y f e r ia c h m ia s ta . Z d ru g ie j s tr o n y d u s z p a s te rs tw o m ie js k ie n ie k ła d z ie d u ż e g o n a c is k u n a o b rz ę d y p o św ię c e ń , k tó r e n ie m a j ą s p e c ja ln e g o z w ią z k u z c o d z ie n n y m ż y c ie m w m ieście.3. N ab o żeń stw a i zw y cza je relig ijn e
F u n k c ję s y m b o lu p e łn i z a ró w n o o b rz ę d , ja k i z w y czaj re lig ijn y . P o m ię d zy o b rz ę d e m i z w y c z a je m re lig ijn y m n ie m o ż n a p rz e p r o w a d z ić ścisłej g r a n icy . Z w y c z a je r e lig ijn e s ą u s ta lo n ą w tr a d y c ji z a s a d ą p o s tę p o w a n ia g r u p y w y z n a n io w e j n a s k u te k s y s te m a ty c z n e g o p o w ta r z a n ia p e w n y c h o b rz ę d ó w r e l i g i j n y c h 19. O b rz ę d s k ła d a się z s z e re g u ry tó w , p o w ią z a n y c h w sp ó ln y m se n s e m , tw o rz ą c y c h cało ść k o m u n ik a tu o sk o m p lik o w a n e j t r e ś c i 20. S zczegól n y m ro d z a je m o b rz ę d ó w s ą n a b o ż e ń s tw a r e lig ijn e , w k tó r y c h w y r a ż a się
p o b o żn o ść w ie rz ą c y c h . S z e re g n a b o ż e ń s tw o trz y m a ło a p r o b a tę o fic ja ln y c h w ła d z k o śc ie ln y c h , a ic h r y t y z o sta ły z n o rm a liz o w a n e w lo k a ln y c h r u b r y c e - la c h litu r g ic z n y c h . N a b o ż e ń s tw a b ę d ą c e w y ra z e m p o b o ż n o śc i w ie r n y c h i z w y
c z a je r e lig ijn e z w ią z a n e ze ś w ię ta m i i z d a rz e n ia m i c o d z ie n n e g o ży cia b ę d ą te ś c ią d a ls z y c h a n a liz . 140 B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II C zy n a s tę p u ją c e n a b o ż e ń s tw a n a le ż y k o n ty n u o w a ć o p in ia M łodzież O jco w ie M a tk i n a b o ż e ń s tw a m a jo w e ta k n ie b r a k 95,3 2,6 91,9 5,4 97,1 1,9 d a n y c h 1,8 2,7 1,0 n a b o ż e ń s tw a p a ź d z ie rn ik o w e ta k n ie b r a k d a n y c h 82,5 13,2 4,3 86,5 0,3 6,7 95,2 1.9 2.9 g o rz k ie żale ta k n ie b r a k d a n y c h 88,6 7,9 3,5 89,2 6,8 4,0 91,4 4.8 3.8 d ro g a k rz y ż o w a ta k n ie 90,4 6,1 87,8 6,3 93,3 4,8 d a n y c h 3,5 5,4 1,9 p o s y p y w a n ie g ło w y p o p io łe m ta k n ie b r a k d a n y c h 76,3 17,5 6,2 82.4 13.5 4Д 85,7 10,5 3,8 p ro c e s ja B ożego C ia ła ta k n ie b r a k 93,0 2,6 91,9 5,4 97,1 1,9 d a n y c h 4,4 2,7 1,0 p ie lg rz y m k i ta k nie b r a k d a n y c h 80,7 14,9 4,4 79,7 13,5 6,8 77.1 16.2 6,7 19 J . K e l l e r , a rt. c y t., 10. 21 T. C i o ł e k , J. O l ę d z k i , A. Z a d r o ż y ń s k a , W y r z e c z y s k o . O ś w ię to w a n iu w P o lsce, B ia ły s to k 1976, 11.
P o s ta w io n o h ip o te z ę , że p o s ta w y a p r o b a ty o k re ś lo n y c h n a b o ż e ń s tw są w s k a ź n ik ie m tr w a ło ś c i p o s ta w w o b e c ty c h sy m b o li. A p r o b a ta lu b d e z a p ro b a ta o k re ś lo n e g o n a b o ż e ń s tw a n ie je s t o b a rc z o n a ż a d n y m z o b o w ią z a n ie m m o r a ln y m i n a n e g a ty w n y m do n ic h s to s u n k u n ie c ią ż y n ie b e z p ie c z e ń stw o n ie o r to d o k s ji w o b e c w y z n a w a n e j w ia ry . Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć w o bu g e n e r a c ja c h u z n a je , że p o w y ższe n a b o ż e ń s tw a i o b rz ę d y n a le ż y k o n ty n u o w a ć . J a k k o lw ie k w s k a ź n ik i p ro c e n to w e a p r o b a ty p o sz c z e g ó ln y c h n a b o ż e ń s tw są w y so k ie , je d n a k z a z n a c z a ją się n ie z n a c z n e ró ż n ic e m ię d z y p o k o le n ia m i. N a j lic z n ie j chęć k o n ty n u o w a n ia n a b o ż e ń s tw w y r a ż a ją m a tk i. O jc o w ie częściej s ą p rz e k o n a n i od m ło d z ie ż y o p o tr z e b ie k o n ty n u a c ji n a b o ż e ń s tw p a ź d z ie rn i k o w y c h , g o rz k ic h ż a li i p o s y p y w a n ia g ło w y p o p io łe m . M łodzież z aś lic z n ie j n iż o jc o w ie a p r o b u je n a b o ż e ń s tw a m a jo w e , d ro g ę k rz y ż o w ą , p ro c e s ję B ożego C ia ła i p ie lg rz y m k i. J e d y n ą f o r m ą p o b o żn o ści, n a jr z a d z ie j a p ro b o w a n ą p rz e z m a tk i, s ą p ie lg rz y m k i. P o s ta w y d e z a p ro b a ty a z a ra z e m b r a k u tr w a ło ś c i t r a
d y c ji w o b u g e n e r a c ja c h n a jc z ę śc ie j u ja w n iły się w p r z y p a d k u p ie lg rz y m e k i p o s y p y w a n ia g ło w y p o p io łe m , u m ło d zieży n a d to w p r z y p a d k u n a b o ż e ń s tw a
p a ź d z ie rn ik o w e g o .
Z a ró w n o ro d z ic e , j a k i m ło d z ie ż n a p ie r w s z y m m ie js c u s t a w i a ją n a b o ż e ń s tw a m a jo w e do M a tk i B ożej i p ro c e s ję B ożego C ia ła . M ło d zież i o jco w ie n a d r u g im m ie js c u s t a w i a ją n a b o ż e ń s tw a z w ią z a n e z m ę k ą i ś m ie rc ią C h r y s t u s a , d la m a te k z aś b liż sz e je s t n a b o ż e ń s tw o p a ź d z ie rn ik o w e d o M a tk i B o ż e j. A n a liz y te w s k a z u ją n a b a rd z ie j m a r y jn ą p o b o żn o ść m a te k a n iż e li o jc ó w i m ło d e g o p o k o le n ia . W sp ó łc z y n n ik i k o r e la c ji ra n g o w e j S p e a rm a n a (r a n g i u s ta lo n o n a p o d s ta w ie o d p o w ie d z i „ t a k ”) w s k a z u ją , że im częściej r o d zice m a ją p o s ta w y a p r o b a ty w o b e c n a b o ż e ń s tw , ty m częściej p o s ta w y p o d o b n e p o s ia d a m ło d e p o k o le n ie (m łodzież — o jco w ie rh o = 0,920 p < 0,01; m ło d z ie ż — m a tk i rh o = 0,883 p < 0,05; m a tk i — o jc o w ie rh o = 0,821 p 0,05). P o s ta w y o jc ó w i m ło d z ie ż y s ą n a jb a r d z ie j zb ie ż n e , ro z b ie ż n o śc i z aś n a jc z ę ś c ie j z a c h o d z ą m ię d z y p o s ta w a m i o jc ó w i m a te k . D a lsz y m n a ś w ie tle n ie m p o s ta w y w o b e c n a b o ż e ń s tw je s t m o ty w a c ja a p r o b a t y lu b d e z a p ro b a ty . M o ty w y k o n ty n u o w a n ia n a b o ż e ń s tw u ję to w c z te ry k a te g o r ie p o z y ty w n e , w je d n e j zaś g ro m a d z o n o m o ty w a c je d e z a p ro b a ty n a b o ż e ń stw . B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II 141
M o ty w a c je M łodzież O jcow ’ie M a tk i
K u lt B oga, p o d tr z y m y w a n ie w i a r y , p o g łę b ia n ie w ia r y 39,5 43,2 32,4 U cz u c io w ie p rz y w ią z a n ie , p rz e ż y c ie 1,8 8,1 13,3 P o d tr z y m y w a n ie tr a d y c ji 21,1 12,2 17,1 P o m a g a ją w ży ciu 2,5 8,1 13,3 N ie n a le ż y k o n ty n u o w a ć 1,0 9,5 10,5 B ra k d a n y c h 34,2 18,9 13,3
M ło d zież — o jco w ie С = 0,315 p 0,001
M ło d zież — m a tk i С = 0,385 p ^ 0,001
N a b o ż e ń s tw a p o w in n y b y ć k o n ty n u o w a n e z d a n ie m r e s p o n d e n tó w z teg o p o w o d u , że są f o r m ą k u l t u B oga i p rz e z n ie c zło w ie k p o g łę b ia sw o ją w ia rę . N a b o ż e ń s tw a te „ p o g łę b ia ją re lig ijn o ś ć i u tr w a l a j ą w ia r ę ” (m t); „ u ła tw ia ją m o d litw ę , są z e w n ę trz n y m w y z n a n ie m w ia ry , u ła tw i a ją d u c h o w ą łącz n o ść z B o g ie m ” (O); „ o b rz ę d y te łą c z ą się z m o im i p r z e k o n a n ia m i r e lig ijn y m i” (m t). P rz e z n ie k tó r y c h ro d z ic ó w n a b o ż e ń s tw a te t r a k to w a n e są ja k o o b o w ią z k o w e p r a k t y k i; „ o b o w ią z k ie m k a ż d e g o k a to l ik a j e s t u c z ę sz c z a n ie n a te n a
b o ż e ń s tw a ” (m t), „ są to je d n e z f o r m w y p e łn ia n ia p r z y k a z a ń B o ż y c h ” (m t); „ je s t o b o w ią z k ie m k a ż d e g o c z ło w ie k a d o b re j w o li d la w ła sn e g o z b a w ie n ia , a p r z y n a jm n ie j z b liż e n ia się do B o g a ” (O).
M o ty w a c je m ło d zieży są b a rd z ie j w y w a ż o n e i w y k a z u ją w ię c e j ś w ia d o m o śc i w ty c h s p r a w a c h : „ im w ię c e j f o r m czci B oga, ty m b a rd z ie j u tw ie r d z a się w ia r ę ” (dz); „ ro z m y ś la n ie i m o d litw y p o z w a la ją le p ie j z ro z u m ie ć p e w n e p r a w d y ” (chł); „ n a b o ż e ń s tw a p o g łę b ia ją n a s z ą św ia d o m o ść p rz y n a le ż n o ś c i do C h r y s tu s a ” (chł); „ p o w o d u ją z w ię k sz e n ie p o b o żn o ści i z a w ią z y w a n ie się w s p ó ln o ty p a r a f ia l n e j” (dz).
M o ty w e m g łó w n ie p rz e z s ta r s z ą g e n e ra c ję p r z y ta c z a n y m je s t z a s p o k o je n ie e m o c jo n a ln e j s tr o n y r e lig ijn o ś c i o ra z w s p o m n ie n ia z l a t d z ie c in n y c h : „z n a b o ż e ń s tw a m i ty m i je s te ś m y z w ią z a n i od la t, to ju ż n a m w eszło w k re w , w te n sp o só b o d d a je m y B o g u i M a tc e N a jw ię ts z e j n a s z ą m iło ść i p r z y w ią z a n ie ” (m t); „czło w iek p o d n ie s io n y n a d u c h u w r a c a p o g o d n ie jsz y do c o d z ie n n y c h o b o w ią z k ó w ” (m t); „ b a rd z o lu b ię te n a b o ż e ń s tw a , od d z ie c k a zaw sze b r a łe m u d z ia ł, c h c ia łb y m , b y m o je d ziec i te ż z a w sz e c h o d z iły ” (m t); „ są p ię k n e (m a jó w k i), d o s to jn e (g o rz k ie żale), p e łn e ro z w a g i n a d ty m , co b y ło , co b ę d z ie (p o s y p y w a n ie g ło w y p o p io łem ), są częścią n a s z e j p o ls k ie j t r a d y c ji” (O); „ d a ją w y ż y c ie się r e lig ijn e d la w ie rz ą c y c h ” (O).
M o ty w e m często p r z y ta c z a n y m p rz e z m ło d zież je s t chęć p o d tr z y m a n ia t r a d y c ji. N a b o ż e ń s tw a te „ p o m a g a ją w p o d tr z y m a n iu tr a d y c ji r e l ig i jn e j” (chł); „ n a le ż y je k o n ty n u o w a ć , p o n ie w a ż to ju ż s ta ło się tr a d y c j ą ” (chł); „ w s z y s t k ie te n a b o ż e ń s tw a w e sz ły w n a w y k n a r o d u i z w ią z a n e są z je g o h is to rią ; n a b o ż e ń s tw a i o b rz ę d y są p o ls k im k a le n d a r z e m i w e sz ły do li t e r a t u r y p ię k n e j” (O); ..n a b o ż e ń stw o m a jo w e , p a ź d z ie rn ik o w e o ra z g o rz k ie żale, a p rz e d e w s z y s tk im d ro g a k rz y ż o w a to w s z y s tk o je s t b a rd z o p ię k n e i g łę b o
k ie , c zło w ie k w te d y je s t b a rd z o b lis k o B oga i p o w in ie n te tr a d y c je k o n ty n u o w a ć i u czy ć je sw o je d z ie c i” (m t).
N a b o ż e ń s tw a szczeg ó ln ie d la m a te k s t a ją się p o m o c ą w ży ciu , w t r u d n o śc ia c h ży cia : „ p r a k ty k i te p o m a g a ją zn o sić tr u d n o ś c i ży cio w e, są to n a b o ż e ń s tw a , k tó r e w p r o w a d z a ją c z ło w ie k a w n a s tr ó j s k ła n ia ją c y do m y ś le n ia o in n y m ż y c iu ” (m t); „ n a b o ż e ń s tw a te u m a c n ia ją w ię z i p o m ię d z y w ie r z ą c y m i” (m t); „ z a s p o k a ja ją p o tr z e b y p s y c h ic z n e w cię ż k ic h c h w ila c h ż y c ia ” (O).
W y p o w ie d z i m o ty w u ją c e z b y te c z n o ść w y sz c z e g ó ln io n y c h f o r m n a b o ż e ń s tw p rz y ta c z a n e b y ły g łó w n ie p rz e z ro d zicó w . U sto s u n k o w y w a li się oni p r z e w a ż n ie do o b rz ę d u p o s y p y w a n ia g ło w y n o p io łe m i do p ie lg rz y m e k . W p o s y p y w a n iu g ło w y p o p io łe m „ n ie w id z ę ż a d n e j w a ż n o śc i c h w ili” (m t); „ p o s y p y w a n ie g ło w y p o p io łe m u w a ż a m za n ie p o trz e b n e ” (m t); „ n ie u w a ż a m teg o za p rz e ż y c ie ” (o); „to n ie h ig ie n ic z n e ” (dz), „to je s t sy m b o le m n a iw n y m ” (chł).
P ie lg rz y m k i n a to m ia s t „ są m n ie j is to tn ą f o r m ą w y z n a n ia w ia r y ” (m t); „ p ie lg rz y m k i n ie , bo w sz ę d z ie j e s t B ó g ” (m t); „często u to ż s a m ia n e są z w y c ie c z k ą ” (o); „ u w a ż a m , że w d z is ie jsz y m ż y c iu p ie lg rz y m k i n ie p rz y n o s z ą ju ż ta k ie g o s k u tk u , j a k i p rz y n o s iły 100, 200 l a t te m u , s ą p o p r o s tu n ie b a r dzo p rz y s to s o w a n e do w s p ó łc z e s n y c h w a r u n k ó w ” (m t). Ci n a to m ia s t, k tó r z y w y ra z ili n e g a ty w n e p o s ta w y w o b e c w ię k sz o śc i lu b w o b e c w s z y s tk ic h n a b o ż e ń s tw , s tw ie rd z a ją , że „ n a jw a ż n ie js z a je s t M sza św ., r e s z ta m szó w , (sic!), j a k g o rz k ie ż a le lu b d ro g a k rz y ż o w a n ie m u s i by ć u c z ę sz c z a n a ” (m t); „ n ie d o s k o n a lą c z ło w ie k a ” (o); „ n ie w ie rz ę w to ” (o); „ n ie ,
bo je s t m a ła f r e k w e n c j a w ie r n y c h ” (o).
P r o p o r c je p r z y ta c z a n y c h m o ty w ó w n ie są je d n a k o w e . M ło d zież n a jlic z n ie j p rz y ta c z a m o ty w y w y n ik a ją c e czy z w ią z a n e z w ia r ą lu b p o w o łu je się n a t r w a n i e i tr a d y c ję . C h a r a k te r y s ty c z n y je s t n a to m ia s t w y s o k i o d s e te k (34,1%) b r a k ó w m o ty w a c ji. W y so k a c z ę sto tliw o ść a p r o b a ty n a b o ż e ń s tw i ró w n o c z e s n y b r a k m o ty w a c ji sw o ic h o p in ii u s p o re j ilo śc i m ło d zieży w y d a je się w s k a z y w ać, że n a p o s ta w y a p r o b u ją c e w p ły n ę ła s a m a szac o w n o ść n a b o ż e ń s tw
z w ią z a n y c h z o b rz ę d e m w y s ta w ie n ia N a jś w ię ts z e g o S a k r a m e n tu lu b z m ę k ą J e z u s a C h ry s tu s a . J e s t to w y ra z tr w a n i a w tr a d y c ji, a le b e z u z a s a d n ie n ia i p rz e k o n a n ia . W ielk o ść z a is tn ia ły c h ró ż n ic w m o ty w a c ja c h d w u p o k o le ń o b r a z u ją is to tn e s ta ty s ty c z n ie w s p ó łc z y n n ik i С P e a r s o n a i w s k a z u ją n a z a r y s o w u ją c e się z m ia n y w m o ty w a c ji tr a d y c y jn y c h n a b o ż e ń s tw . D la m ło d z ie ży n ie m a j ą n ie m a l z n a c z e n ia m o ty w y p rz e ż y c io w e i u c z u c io w e o ra z m o ty w a c je p o m o cy w ży ciu . B ra k z a ś m o ty w a c ji je s t w s k a ź n ik ie m p ro g n o s ty c z n y m z m ia n y p o s ta w w o b e c ty c h sy m b o li o z n a c z a ją c y m p o w o ln e ic h z a rz u c a n ie .
S p e c y fik ą re lig ijn o ś c i z a k o rz e n io n ą g łęb o k o w tr a d y c ji n a ro d o w e j je s t je j m a r y jn o ś ć . O g ó ln o p o lsk ie p ro g r a m y d u s z p a s te rs tw a od w ie lu l a t sk o n c e n tr o w a n e b y ły w o k ó ł k u lt u M a ry i (W ielk a n o w e n n a , w ę d ró w k a k o p ii o b ra z u М . B. C z ę sto c h o w sk ie j, p o n a w ia n e ślu b y n a r o d u itd .), a p o b o żn o ść k s z ta ł to w a ły i o b e c n ie k s z t a łt u ją m ie js c a o d p u sto w e s ły n ą c e ła s k a m i, d o k ą d z m ie r z a j ą p ie l g r z y m k i21. Z a k ła d a ją c , że ta k i m o d e l re lig ijn o ś c i fu n k c jo n u je w b a d a n y m ś ro d o w is k u , p o s ta w io n o p y ta n ie , czy d o ty c h c z a so w e fo r m y k u l t u M a tk i
B ożej n a le ż y p ro p a g o w a ć i c z y n a le ż y ro z w ija ć in n e fo rm y .
W y n ik i p o tw ie r d z a ją za ło ż e n ie , g d y ż n ie m a l c a ła p o p u la c ja u w a ż a , że d o ty c h c z a so w e f o r m y k u l t u m a r y jn e g o n a le ż y p ro p a g o w a ć w ś ró d m ło d zieży . D o w o d ziło b y to , że m o d e l o d zied z iczo n y od p o p rz e d n ic h p o k o le ń b ę d z ie p rz e k a z y w a n y n a s tę p n y m p o k o le n io m . P o ło w a b a d a n e j p o p u la c ji u w a ż a , że m a r y j n e f o r m y p o b o ż n o śc i n ie p o w in n y b y ć je d y n y m i f o r m a m i i n a le ż y p r o p a g o w a ć m ło d z ie ż y ta k ż e in n e , n o w e fo r m y p o b o żn o ści. O b y d w ie g e n e ra c je
s ta n ę ły p rz e d tr u d n o ś c ią o k re ś le n ia , co to m a ją b y ć za fo rm y . T w ie rd z ą c e o d p o w ied zi św ia d c z ą o z a p o tr z e b o w a n iu n a in n e , b y ć m oże g łęb sze fo rm y n a b o ż e ń s tw n p . „ d y s k u s y jn e s p o tk a n ia n a te m a ty b ib l ij n e ” (dz); „c z y ta n ie
B IU L E T Y N S O C J O L O G II R E L IG II 1 4 3
C zy n a le ż y p ro p a g o
w a ć w ś ró d m ło d zieży o cen a M łodzież O jco w ie M a tk i
d o ty c h c z a so w e fo r m y k u lt u M a tk i B ożej ta k n ie b r a k d a n y c h 94,6 2,6 2,7 91,9 2,7 5,4 95,2 1.9 2.9 M ło d zież — o jco w ie С — 0,007
M ło d zież — m a tk i С = 0,025 ro z w ija ć ró w n ie ż i n n e fo r m y p o b o żn o ści ta k n ie b r a k d a n y c h 49,1 14,0 36,9 51.4 13.5 35,1 67,6 11,4 21,0 M łodzież — o jco w ie С = 0,021 M łodzież — m a tk i С = 0,190 p 0,02 P is m a Ś w ię te g o ” (chł). W y so k i o d s e te k b r a k u d a n y c h w d ru g ie j części p y t a n ia je s t b y ć m oże w y n ik ie m n a p ię c ia m ięd zy ś w ia d o m o śc ią p o tr z e b y in n y c h f o r m k u ltu i n ie m o ż liw o ś c ią ic h o k re ś le n ia , lu b je s t te ż w y n ik ie m b r a k u r e f l e k s ji n a d t ą s p ra w ą .
21 N a 332 m ie js c o d p u s to w y c h 249 (75,0%) m a c h a r a k t e r m a r y jn y , 55 (16,5%) n o si ty t u ł p a tr o n a ró ż n y c h ś w ię ty c h , z a le d w ie 28 (8,5%) p o s ia d a p a t r o n a t J e z u s a . P o r. E С i u p a k , K a to lic y z m t r a d y c y jn y w P olsce, W a rs z a
!["Literatura osobna", Jerzy Cieślikowski, Wybór: R.Waksmund, Warszawa 1985 : [recenzja]]()