Biuletyn socjologii religii

Władysław Piwowarski, Janusz

Mariański, Kazimierz Ryczan

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 57/4, 113-135

1987

C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 57 (1987) fase. IV

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z a w a r to ś ć : I. P R Z E M IA N Y A K T Y W N O Ś C I R Y T U A L N E J K A T O L IK Ó W W P O L S C E W Ś W IE T L E B A D A Ń S O C JO L O G IC Z N Y C H . 1. A u to id e n ty f ik a - c ja r e lig ijn a sp o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o : d y n a m ik a p rz e m ia n . — 2. U d z ia ł w n ie ­ d z ie ln e j m szy i k o m u n ii św . w d ie c e z ja c h p o ls k ic h : d y n a m ik a p rz e m ia n . ·—· 3. U w a r u n k o w a n ia a k ty w n o ś c i r y t u a ln e j. II. R O L A W IA R Y W Ż Y C IU C O ­ D Z IE N N Y M K A T O L IK Ó W P O L S K IC H . 1. B óg ja k o p rz e d m io t d o św ia d c z e n ia re lig ijn e g o . — 2. R o la w ia r y w tr u d n y c h s y tu a c ja c h ży cio w y ch . ·— 3. R o la w ia r y w z w y k ły c h s y tu a c ja c h życiow ych.*

I. P R Z E M IA N Y A K T Y W N O Ś C I R Y T U A L N E J K A T O L IK Ó W W P O L S C E W Ś W IE T L E B A D A Ń S O C JO L O G IC Z N Y C H

„ A k ty w n o ś ć r y t u a l n a ” s ta n o w i e k s p o n o w a n y e le m e n t „ a k ty w n o ś c i r e l i ­ g ij n e j”. C h cąc to b liżej w y ja ś n ić , w a r to o d w o ła ć się do k o n c e p c ji re lig ijn o ś c i w y p ra c o w a n e j p rz e z R. R o b e r t s o n a 1. A u to r te n w y ró ż n ia d w ie s f e ry re lig ii, m ia n o w ic ie „ k u ltu r ę r e l ig ijn ą ” i „ d z ia ła n ie r e l ig i jn e ”. P rz e z k u lt u r ę r e lig ijn ą ro z u m ie się t a k i z b ió r w ie rz e ń , w a r to ś c i i sy m b o li, k tó r y je s t z w ią ­ z a n y z ro z ró ż n ie n ie m n a rz e c z y w is to ść e m p iry c z n ą i p o z a e m p iry c z n ą o ra z z p rz y p o r z ą d k o w a n ie m co do z n a c z e n ia s p r a w rz e c z y w is to ś c i e m p iry c z n e j te j d ru g ie j z n ic h ; p rz e z d z ia ła n ie r e lig ijn e ro z u m ie się ta k ie d z ia ła n ie , k tó r e z a ­ k ła d a a k c e p ta c ję rz e c z y w is to ś c i p o z a e m p iry c z n e j i je s t p rz e z n ią k s z t a łt o ­ w a n e . W ś w ie tle teg o r o z r ó ż n ie n ia m o ż n a p rz y ją ć , że a k ty w n o ś ć r e lig ijn a je s t ty m sa m y m , co d z ia ła n ie r e lig ijn e lu d z i w ie rz ą c y c h , w ty m p r z y p a d k u k a to lik ó w , p o z o s ta ją c y c h w łą c z n o śc i z K o ścio łem .

D z ia ła n ie czy a k ty w n o ś ć re lig ijn a k a to lik ó w z n a jd u je w y ra z w tr z e c h p a r a m e tr a c h : ry tu a ln y m , a p o s to ls k im i sp o łe c z n y m . P ie r w s z y z n ic h o b e j­ m u je u d z ia ł w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h , o rg a n iz a c ja c h k o śc ie ln y c h , w s p ó ln o ­ ta c h re lig ijn y c h i w ogóle w ży ciu K o śc io ła n a ró ż n y c h sz c z e b la c h jeg o u r z e ­ c z y w is tn ia n ia się — od K o śc io ła dom o w eg o do K o śc io ła p o w szech n eg o . D ru g i z n ic h to św ia d e c tw o ży cia c h rz e ś c ija ń s k ie g o o p a rte n a E w a n g e lii i n a u c e K o ś­ cioła. W y ra ż a się ono w k o n s e k w e n tn e j p o s ta w ie k a to lik ó w n a co d z ie ń — in d y ­ w id u a ln e j i sp o łe c z n e j. T rz e c i w re s z c ie d o ty c z y u d z ia łu k a to lik ó w w ró ż n y c h z a d a n ia c h sp o łe c z n y c h m a ją c y c h z n a c z e n ie w o k re ś lo n y m ś ro d o w is k u sp o łe c z ­ n y m . N o w sze e n c y k lik i sp o łe c z n e K o śc io ła p o d k re ś la ją , że k a to lic y p o w in n i „...o k azy w ać g o to w o ść do lo ja ln e j w s p ó łp r a c y w d ą ż e n iu do o s ią g n ię c ia w s p ó ln y m i s iła m i teg o , co a lb o je s t d o b re z s a m e j n a tu r y , a lb o te ż do d o ­ b re g o p ro w a d z i” 2.

* B iu le ty n so cjo lo g ii re lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o cjo lo g ii R e lig ii K U L p o d k ie r u n k ie m k s. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to r e m n in i e j ­ szego b iu le ty n u je s t ks. K a z im ie rz R у с z a n, L u b lin .

1 R. R o b e r t s o n , T h e Socio logic al I n t e r p r e t a t i o n o f R e lig io n , O x fo rd 1970, 47.

2 J a n X X II I, M a t e r et m a g i s t r a 1961, w : N a u c z a n i e s p o ł e c z n e Kościo ła.

D o k u m e n t y , W a rs z a w a 1984, n r 239; J a n X X II I, P a c e m i n t e r r is 1963, t a m ­ że, n r 157.

Z w y m ie n io n y c h tr z e c h w y m ia r ó w a k ty w n o ś c i r e lig ijn e j tu t a j zw róci, się u w a g ę ty lk o n a p ie rw s z y , tj. n a w y m ia r r y tu a ln y . P o m in ię c ie d w ó c h p o z o sta ły c h je s t u z a s a d n io n e n ie ty lk o b r a k ie m k o m p e te n tn y c h b a d a ń so c jo ­ lo g ic z n y c h w ty m z a k re s ie , a le ta k ż e p e w n ą s p e c y fik ą p o lsk ieg o k a to lic y z m u i so c ja liz m u .

W r a m a c h r y t u a ln e j a k ty w n o ś c i r e lig ijn e j k a to lik ó w u w z g lę d n i się p rz e d e w s z y s tk im s t a n p r a k t y k re lig ijn y c h . U c z e stn ic tw o w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h i z w ią z a n y z n im r y tu a liz m s ta n o w i je d n ą z p o d s ta w o w y c h c e c h k a to lic y z m u p o lsk ieg o . C o w ię c e j, je s t ono p o d s ta w ą do id e n ty f ik a c ji n a ro d o w e j i r e l ig i j ­ n e j. K a to lic y w P o ls c e b o w ie m b a rd z ie j id e n ty f ik u ją się z n a ro d e m i K o ­ śc io łe m p rz e z u d z ia ł w r y t a c h r e lig ijn y c h n iż p rz e z a k c e p ta c ję d o g m a tó w w ia r y i z a sa d m o r a ln y c h . M a ją c to n a u w a d z e tr z e b a p o d k re ś lić , że k a to l i­ cy zm p o ls k i f u n k c jo n u je o d m ie n n ie n a d w ó c h p ła s z c z y z n a c h — o g ó ln o n a r o ­ d o w e j i c o d z ie n n e j. N a p ie rw s z e j z n ic h o d z n a c z a się o n w y s o k im i w s k a ź n i­ k a m i w ie rz e ń i p r a k t y k r e lig ijn y c h i w z a sa d z ie n ie p o d le g a z m ia n o m , w p e w n y c h o k re s a c h n a w e t w z ra s ta ; n a d ru g ie j z n ic h z aś c h a r a k te r y z u je się z ró ż n ic o w a n y m i w s k a ź n ik a m i, m . in. w w y m ia r z e p r a k t y k re lig ijn y c h , i p o d ­ le g a z m ia n o m p o d o b n y m do ty c h , ja k ie w y s tę p u ją w s p o łe c z e ń s tw a c h w y so k o ro z w in ię ty c h . W y ra z e m te g o je s t p o d s ta w o w a te n d e n c ja p rz e m ia n r e l ig i jn o ­ ści p o ls k ie j, ja k ą je s t s e le k ty w n o ść .

R o z ró ż n ie n ie d w ó c h p ła s z c z y z n o d m ie n n e g o f u n k c jo n o w a n ia k a to lic y z m u p o ­ z w a la n a p o s ta w ie n ie p e w n y c h p y ta ń , m ia n o w ic ie w ja k ie j m ie rz e a k ty w n o ś ć r y t u a ln a k a to lik ó w z a k ła d a a k c e p ta c ję rz e c z y w is to ś c i p o z a e m p iry c z n e i i je s t p rz e z n ią k s z ta łto w a n a ; o ile m a o n a c h a r a k t e r m a n ife s ta c y jn y , a o ile r e l i ­ g ijn y ; w ja k im s to p n iu w ią ż e się o n a z a k c e p to w a n ie m re lig ii ja k o d o b ra w sp ó ln e g o n a ro d u , a w ja k im z a k c e p to w a n ie m re lig ii ja k o w a r to ś c i o s o b i­ s te j i p rz e ż y w a n e j. Z p e w n o ś c ią tr u d n o je s t u d z ie lić a d e k w a tn e j o d p o w ie d z i n a p o s ta w io n e p y ta n ia je d y n ie w św ie tle b a d a ń so cjo lo g iczn y ch , n ie m n ie j p o s z u k iw a n ie ty c h o d p o w ie d z i m a d o n io słe z n a c z e n ie d la z ro z u m ie n ia c h a ­ r a k t e r u k a to lic y z m u p o lsk ieg o .

P o n iż e j z o s ta n ą u w z g lę d n io n e z je d n e j s tro n y a u to d e k la r a c je r e lig ijn e d o ty c z ą c e w ie rz e ń i p r a k t y k re lig ijn y c h , z d ru g ie j z aś u c z e s tn ic tw o w w a ż ­ n ie js z y c h z p u n k tu w id z e n ia m o d e lu re lig ijn o ś c i p r a k ty k a c h re lig ijn y c h . Z d w ó c h w y m ie n io n y c h p o p rz e d n io p ła s z c z y z n fu n k c jo n o w a n ia re lig ii p ie r w ­ sze z n ic h b ę d ą o d z w ie rc ie d la ć p ła sz c z y z n ę o g ó ln o n a ro d o w a , a d ru g ie — p ła s z c z y z n ę ż y c ia co d zie n n eg o . W o b y d w u p r z y p a d k a c h z w ró c i się u w a g ę n a d y n a m ik ę p r z e m ia n d la z w e ry fik o w a n ia p r z y ję te j t u t a j h ip o te z y o g ó ln ej.

G d y ch o d zi o m a t e r ia ły ź ró d ło w e , to ob o k n ie k tó r y c h in f o r m a c ji C e n ­ t r u m B a d a n ia O p in ii S p o łe c z n e j z o s ta n ą w y k o rz y s ta n e w y n ik i lic z e n ia u c z e s tn ik ó w n ie d z ie ln e j m szy i k o m u n ii św . w e w s z y s tk ic h d ie c e z ja c h p o l­ sk ic h z l a t 1980 i 1982 z e b ra n e p rz e z Z a k ła d S o cjo lo g ii R e lig ii „ P a llo ttin u m ” w W a rs z a w ie , k ie r o w a n y p rz e z k s. doc. d r. h a b . W. Z d a n i e w i c z a o ra z w y n ik i b a d a ń o g ó ln o p o lsk ic h n a d b u d ż e te m c z a su w o ln e g o u d o s tę p n io n e w r e f e r a c ie d r. L u c ja n a A d a m c z u k a pt. S p o łe c z n o -d e m o g ra fic z n e c z y n ­ n i k i p r a k t y k r e l i g i j n y c h l u d n o ś c i P o l s k i w la ta c h 1976— 1984, w y g ło sz o n y m n a IV K o n fe re n c ji I n s ty tu t u K u ltu r y p o św ię c o n e j w y b r a n y m p ro b le m o m k u lt u r y k a to lic k ie j (R a d z ie jo w ic e , 30— 31 X 1986).

1. A u to id en ty fik a cja relig ijn a sp o łeczeń stw a polsk iego: d yn am ik a przem ian

W y n ik i b a d a ń C e n tr u m B a d a n ia O p in ii S p o łe c z n e j w W a rs z a w ie (n a z w a o ś ro d k a u le g a ła z m ian ie) d o s ta rc z a ją in f o rm a c ji, k tó r e n ie m a ją w ięk szeg o z n a c z e n ia d la d ia g n o z y s ta n u r e lig ijn o ś c i sp o łe c z e ń s tw a p o lsk ieg o . U k a z u ją o n e b o w ie m s ta n a u to id e n ty f ik a c ji r e lig ijn e j, p o m ija ją c p rz y ty m p o d s ta w o w e p a r a m e tr y re lig ijn o ś c i. W p e w n e j m ie rz e z a s tę p u ją o n e w y z n a n io w y sp is lu d n o ś c i k r a j u . P o ls k a w sp ó łc z e s n a w p o r ó w n a n iu z o k re s e m p rz e d w o je n ­ n y m je s t p od w z g lę d e m w y z n a n io w y m p ra w ie je d n o lita (2,7% in n o w ie rc ó w ).

B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

P y ta n ia o a u to i d e n ty f ik a c j ę r e lig ijn ą m a ją je d n a k n a c e lu u c h w y c e n ie n ie ty le z ró ż n ic o w a n ia w y z n a n io w e g o , ile r a c z e j z ró ż n ic o w a n ia ś w ia to p o g lą d o ­ w eg o . W iąże się to b e z p o ś re d n io z b a d a n ie m w p ły w u n a s p o łe c z e ń stw o p o l­ sk ie la ic y z a c ji s te ro w a n e j.

N ie m n ie j w y n ik i b a d a ń C B O S w p e w n e j m ie rz e p o z w a la ją ta k ż e n a u s ta le n ie w s k a ź n ik ó w fu n k c jo n o w a n ia re lig ii w p ła s z c z y ź n ie o g ó ln o n a ro d o ­ w e j. N a le ż ą do n ic h n p . a u to id e n ty f ik a c ja w ia ry , a u to id e n ty f ik a c ja p r a k t y k re lig ijn y c h , a u to r y te t i ro la K o śc io ła w ż y c iu n a ro d u , o fia rn o ś ć n a cele r e l i­ g ijn e , o b ecn o ść s y m b o li r e lig ijn y c h w ży c iu p u b lic z n y m . P o n iż e j z o s ta n ą u w z g lę d n io n e ty lk o d w a z n ic h , m ia n o w ic ie a u to id e n ty f ik a c ja w ia r y i p r a k ­ t y k re lig ijn y c h . T a b . 1. A u to id e n ty f ik a c ja w ia r y i p r a k t y k re lig ijn y c h (w % ) 3 1 A u to id e n ty fik a ć j a 1960 1984 1985 w ia ry : _{w ie ś 1 m ia s to X I I X} — g łęb o k o w ie rz ą c y 26,1 19,4 20,5 20,2 — w ie rz ą c y 57,7 56,2 62,0 64,7 — n ie z d e c y d o w a n i4 14,6 21,3 9,0 8,8 —· n ie w ie rz ą c y 1Д 3,1 7,0 1,0 b r a k o d p o w ie d z i 0,5 — 1,5 5,3 ogó łem 100,0 100,0 100,0 100,0 A u to id e n ty f ik a c ja p r a k t y k re lig ijn y c h : — s y s te m a ty c z n ie p r a k ty k . 46,7 35,6 42,0 41,7 — n ie r e g u la r n ie p r a k ty k . 33,3 34,0 37,0 36,3 — n ie k tó r e p r a k t y k i 12,8 17,9 15,0 13,0 —· n ie p r a k ty k u ją c y 6,3 12,3 5,0 7,3 b r a k o d p o w ie d z i 0,9 0,2 1,0 1,7 o g ó łem 100,0 100,0 100,0 100,0 T a b e la 1 u k a z u je a u to id e n ty f ik a c ję r e lig i jn ą z la t: 1960 (p rz y p o d z ia le n a w ie ś i m ia sto ), 1984 (g ru d z ie ń ) i 1985 (p a ź d z ie rn ik ). J a k się o k a z u je , z a ­ ró w n o w s k a ź n ik i a u to id e n ty f ik a c ji w ia ry , j a k i p r a k t y k re lig ijn y c h k s z t a ł­ t u j ą się n a w y s o k im p o z io m ie , a co w ię c e j, c h a r a k t e r y z u j ą się one tr w a ło ś c ią , m im o d łu g ie g o o k re s u czasu. M o żn a s tą d w n io s k o w a ć o cią g ło śc i „ g lo b a l­ n y c h w y z n a ń w ia r y ” 3 w s p o łe c z e ń stw ie p o ls k im .

3 P o r. E. K o p e ć , S p o ł e c z e ń s t w o w o b e c relig ii i K ościoła w ś w i e t l e

b a d a ń a n k i e t o w y c h , B iu le ty n C e n tr u m B a d a n ia O p in ii S p o łe c z n e j 2 (1986)

n r 1— 2, 125.

4 I n f o r m a c je d o ty c z ą c e s ta n u w ie rz e ń i p r a k t y k re lig ijn y c h z 1960 r. z o s ta ły z a c z e rp n ię te z a r t y k u łu A. P a w e ł c z y ń s k i e j , P o s t a w y lu d n o ś c i

w i e j s k i e j w o b e c r e l ig i i, R o c z n ik i S o c jo lo g ii W si. S tu d ia i M a te ria ły , t. V III —

1968. W r o c ła w - W a rs z a w a -K ra k ó w 1970, 73, 76. W b a d a n ia c h ty c h , z a m ia s t k a te g o r ii „ n ie z d e c y d o w a n i” , sto so w a n o d w ie in n e : „ w ła śc iw ie n ie w ie rz ą c y , lecz p rz y w ią z a n i do tr a d y c j i ” i „ o b o ję tn i”.

5 T e r m in t e n p o c h o d z i od L. D i n g e m a n s i J. R e m y ( K r y t e r i a

ż y w o t n o ś c i k a t o l i c y z m u , w : L u d z i e ·— w i a r a — K ośció ł. A n a l i z y so cjo lo g icz­ n e, W a rs z a w a 1966, 117).

G d y c h o d z i n a jp ie r w o a u to id e n ty f ik a c ję w ia r y z a u w a ż a się, że z n a c z n y o d s e te k lu d n o ś c i w P o ls c e d e k la r u je się ja k o g łęb o k o w ie rz ą c y (około 20% ). G łę b o k a w ia r a n ie p o k ry w a się zaw sz e z p o g łę b io n ą re lig ijn o ś c ią , bo — j a k w y k a z u ją b a rd z ie j k o m p le k s o w e b a d a n ia — k a to lic y d e k la r u ją c y się ja k o g łęb o k o w ie rz ą c y często m a ją n a u w a d z e tr a d y c y jn e i e m o c jo n a ln e p rz y w ią z a n ie do „ w ia ry o jc ó w ”. Ic h w ia r a je s t g łę b o k a w z n a c z e n iu siln e g o z a k o rz e n ie n ia w tr a d y c ji, zw ła sz c z a ro d z in n e j, a ta k ż e w z n a c z e n iu k o n ­ t y n u a c j i w r a m a c h r e lig ijn e j s o c ja liz a c ji w r o d z i n i e 6. R ó w n ie ż w s k a ź n ik lu d z i w ie rz ą c y c h je s t w y so k i; w o s ta tn ic h la t a c h n a w e t w z ró s ł o o k o ło 10%. B io rą c p o d u w a g ę łą c z n y w s k a ź n ik g łęb o k o w ie rz ą c y c h i w ie rz ą c y c h tr z e b a s tw ie rd z ić , że w 1960 r. w y n o s ił on d la w si 83,8% , a d la m ia s ta 75,6% w 1984 — 82,5% ; w 1985 ■— 84,5% . W y m ie n io n e w a r to ś c i w s k a ź n ik o w e p o z ­ w a la ją n a w y ra ż e n ie o p in ii, że z n a k o m ita w ię k sz o ś ć lu d n o ś c i P o ls k i z a c h o ­ w u je p o d s ta w o w ą o r ie n ta c ję n a s a c r u m , z n a jd u ją c w n ie j p o czu cie se n s u i id e n ty c z n o śc i. S a c r u m t r a k t u j e o n a ja k o w a rto ś ć o s ta te c z n ą , o ile ją a k c e p ­ tu je , k ie r u je się n ią w ży c iu i t r a k t u j e j ą ja k o w a rto ś ć o so b o w ą. N ie je s t to je d n a k c a łk o w ic ie p e w n e , s k o ro w P o ls c e p e w ie n o d s e te k lu d z i w ie rz y w B oga, a je d n o c z e śn ie o d rz u c a c h rz e ś c ija ń s k ą n a d z ie ję z b a w ie n ia w ieczn eg o .

O so b n ą g ru p ę s ta n o w ią n ie z d e c y d o w a n i. P ra w d o p o d o b n ie są to lu d z ie r e lig ijn ie o b o ję tn i. T a k a te g o r ia lu d z i w y ra ź n ie z m n ie js z a się, m . in, z u w a g i n a s y tu a c ję g o s p o d a rc z ą k r a j u . T rz e b a b o w ie m z a u w a ż y ć , że p o s ta w a o b o ­ ję tn o ś c i re lig ijn e j c h a r a k t e r y z u j e się o r ie n ta c ją n a w a rto ś c i ś w ia ta p r o f a n u m (in s tr u m e n ta ln e i k o n s u m p c y jn e ). N ie m o g ą c ic h z re a liz o w a ć , w y b ie r a j ą oni in n e o r ie n ta c je n a w a r to ś c i o s ta te c z n e . N a sz czeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją n ie w ie r z ą c y w p a ń s tw ie b u d u ją c y m so ­ c ja liz m . P o s ta w ę a te is ty c z n ą c e c h u je o r ie n ta c ja n a w a r to ś c i ś w ia ta p r o f a n u m , tr a k to w a n e ja k o o s ta te c z n e o ra z d o s ta rc z a ją c e s e n s u i id e n ty c z n o śc i. P o s t a ­ w ę tę m o ż n a tr a k to w a ć ja k o sw eg o r o d z a ju s u b s tr a t re lig ii, p o n ie w a ż z a w ie ­ r a się w n ie j te n d e n c ja do a b s o lu ty z o w a n ia w a r to ś c i h u m a n is ty c z n y c h p rz e z p rz y p is y w a n ie im sz e rs z y c h fu n k c ji, np. z n a le z ie n ie c a ło ś c io w e j p e r s p e k ty w y d la ży cia c o d zie n n eg o . J a k m o ż n a w n io s k o w a ć z s o n d a ż y o g ó ln o k ra jo w y c h , w s k a ź n ik lu d z i n ie w ie r z ą c y c h je s t n a jb a r d z ie j z m ie n n y . N ie p rz e c h o d z ą n a a te iz m n ie ty lk o lu d z ie w ie rz ą c y , a le ta k ż e r e lig ijn ie o b o ję tn i. C i o s ta tn i w y b ie r a j ą ra c z e j p e rs p e k ty w ę s a c r u m , czy li re lig ię t r a k to w a n ą p r z y n a jm n ie j ja k o d o b ro w sp ó ln e .

P o d o b n ie ja k a u to id e n ty f ik a c ja w ia ry , ta k i a u to id e n ty f ik a c ja p r a k t y k r e ­ lig ijn y c h u tr z y m u je się w s p o łe c z e ń stw ie p o ls k im n a w y s o k im p o zio m ie i n ie p o d le g a z m ia n ie . P rz e d e w s z y s tk im u d e r z a ją c e są w s k a ź n ik i p r a k t y k u ją c y c h s y s te m a ty c z n ie , p r z e k r a c z a ją c e w P o lsc e 40% , i to w c a ły m o k re s ie p o w o ­ je n n y m . W y so k ie są ta k ż e w s k a ź n ik i p r a k t y k u ją c y c h n ie s y s te m a ty c z n ie (po­ n a d 30%). O b y d w a te w s k a ź n ik i m o ż n a tr a k to w a ć łą c z n ie , p o n ie w a ż k a t o ­ lic y p r z y n a le ż n i do ty c h k a te g o r ii tw o rz ą p u b lic z n o ść tzw . k a to lik ó w n ie ­ d z ie ln y c h , tj. ta k ic h , k tó r z y p r z y n a jm n ie j je d e n ra z w m ie s ią c u b io r ą u d z ia ł w n ie d z ie ln e j M szy św . P o tw ie r d z a to a n a liz a p o ró w n a w c z a o m a w ia n y c h t u ­ t a j w s k a ź n ik ó w ze w s k a ź n ik ie m d e k la r o w a n e g o u c z e s tn ic tw a w n ie d z ie ln e j m s z y św .7. W s k a ź n ik k a to lik ó w n ie d z ie ln y c h w y n o s ił w 1960 r. d la w si 80%, a d la m ia s ta 69,6% ; w 1984 r. — 79% ; w 1985 r. — 78%. W s k a ź n ik i te u k a z u ją p e w n ą s ta b iln o ś ć z a c h o w a ń r e lig ijn y c h o ra z w y r a ź n y ic h w z ro s t w o s ta tn ic h la ta c h . T r u d n o je d n a k p o w ie d z ie ć , n a ile s ą o n e w y ra z e m a k c e p ­ t a c j i rz e c z y w is to ś c i p o z a e m p iry c z n e j i są p rz e z n ią k s z ta łto w a n e .

6 P o r. W . P i w o w a r s k i . P r z e m i a n y g l o b a l n y c h p o s t a w w o b e c relig ii

(na p r z y k ł a d z i e P u ła w ), w : R e li g ij n o ś ć l u d o w a —■ ciągłość i z m i a n a , W ro c ła w 1983, 184— 185.

7 P o r. K . D a r c z e w s k a , K i l k a u w a g o m o d e l u k a t o l i c y z m u p o ls k ie g o , w: W. Z d a n i e w i c z (red.), R e li g ia i ż y c i e spo łeczn e, P o z n a ń -W a r s z a w a 1983, 106.

B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

O bok k a to lik ó w n ie d z ie ln y c h w y s tę p u je k a te g o r ia k a to lik ó w rz a d k o p r a k ty k u ją c y c h , k tó r y c h m o ż n a z a k w a lifik o w a ć do k a to lik ó w św ią te c z n y c h . G. L e B r a s m ó w i o n ic h , że „c h o d z ą do k o śc io ła , g d y b ije d la n ic h d zw o n , b y o z n a jm ić , że p r z e s tr z e g a ją z w y c z a jó w p rz o d k ó w ” 8. W s k a ź n ik te j k a te g o r ii p r a k t y k u ją c y c h z m n ie js z a się n a k o rz y ś ć p r a k ty k u ją c y c h n ie s y s te ­ m a ty c z n ie , z w ła sz c z a w o s ta tn ic h la ta c h .

P o z o s ta je jeszcze k a te g o r ia n ie p r a k ty k u ją c y c h , o k tó r y c h m ó w i L e B r a s , że „ o d rz u c a ją p o słu g ę k a p ła n a w e w s z e lk ic h o k o lic z n o ś c ia c h ” 9. W s k a ź n ik te j k a te g o r ii lu d z i n ie je s t w y s o k i i p r a w d o p o d o b n ie k s z t a łt u je się w z a le ż n o śc i od u p o w s z e c h n ia n ia się p o s ta w lu d z i r e lig ijn ie o b o ję tn y c h i n ie w ie rz ą c y c h .

O g ó ln ie b io rą c , w s k a ź n ik i a u to i d e n ty f ik a c ji re lig ijn e j k s z t a łt u ją się n a w y s o k im p o zio m ie i o d z n a c z a ją się s ta b iln o ś c ią . W y ra ż a ją o n e je d n a k b a r ­ d z ie j „ re lig ijn o ś ć n a r o d u ” n iż „ re lig ijn o ś ć c o d z ie n n ą ”. T ru d n o p rz y ty m stw ie rd z ić , n a ile z a c h o w a n ia r y t u a ln e d e k la r o w a n e p rz e z b a d a n y c h są w y ­ r a z e m a k c e p ta c ji rz e c z y w is to ś c i p o z a e m p iry c z n e j i są p rz e z n ią k s z ta łto w a n e .

2. U d ział w n ied zieln ej M szy i K om u n ii św . w d iecezja ch p olsk ich : d y n a m ik a przem ian

M a ją c n a u w a d z e o b y d w ie w y m ie n io n e w ty t u le p r a k ty k i, L e B r a s n a p is a ł: „ W sp ó ln o ta r e l ig i jn a re a liz u je się k o n k r e tn ie p rz e z u d z ia ł w m szy i k o m u n ii. N ie w ą tp liw ie c h rz e s t w łą c z a do w s p ó ln o ty , a le o c h rz c z o n y , k tó r y n ie u c z e s tn ic z y w m sz y i n ie k o m u n ik u je , je s t m a r tw y m c z ło n k ie m . N ie p ły n ie w n im b o w ie m k r e w C h ry s tu s a . T y lk o b o w ie m p rz e z p rz y ję c ie E u ­ c h a r y s tii w ie r n i łą c z ą się z C h r y s tu s e m ” 10. T a te o lo g ic z n o -so c jo lo g ic z n a in ­ t e r p r e t a c ja w y m ie n io n y c h p r a k t y k r z u t u je n a z n a c z e n ie , ja k ie p rz y w ią z u je się do ic h w y p e łn ie n ia . N ie w y s ta r c z y z a r e je s tr o w a ć w b a d a n ia c h so c jo lo ­ g iczn y c h , czy k a to lic y b io r ą w n ic h u d z ia ł i ja k często, lecz tr z e b a ta k ż e p o s z u k iw a ć m e c h a n iz m ó w m o ty w a c y jn y c h . P o n ie w a ż je s t to sk o m p lik o w a n e z a d a n ie , so cjo lo g o w ie p r ó b u ją z n a le ź ć ro z w ią z a n ie p o ś re d n ie . T a k n p . P. D e S a n d r e sąd zi, że is tn ie je m o żliw o ść s tw ie rd z e n ia k o r e la c ji m ię d z y p r a k ­ ty k a m i r e lig ijn y m i a w e w n ę tr z n ą re lig ijn o ś c ią k a to lik ó w . K o r e la c ja t a z a ­ ch o d z i w ó w c z a s, g d y w y s tę p u je p e w n e c o n t i n u u m z a c h o w a ń r y tu a ln y c h . M o ­ że to m ie ć m ie js c e w d w ó c h p rz y p a d k a c h : po p ie rw s z e , g d y ta s a m a oso b a s p e łn ia s y s te m a ty c z n ie p r a k t y k ę re lig ijn ą w ró ż n y c h ś ro d o w is k a c h sp o łe c z ­ n y c h ; a po d ru g ie , g d y t a s a m a o so b a u c z e s tn ic z y je d n o c z e ś n ie w w ie lu p r a k t y k a c h re lig ijn y c h u. M a ją c n a u w a d z e fu n k c ję w s k a ź n ik o w ą o b y d w u p r a k ty k , p rz y jr z y jm y się n a jp ie r w , ja k p r z e d s ta w ia się s ta n d o m i n i c a n t e s w d ie c e z ja c h p o ls k ic h w la t a c h 1980 i 1982 12. N a le ż y p rz y ty m z a u w a ż y ć , że w s k a ź n ik i d o m i n i ­ c a n t e s n ie p o k r y w a ją się ze w s k a ź n ik a m i p r a k ty k u ją c y c h . P ie r w s z e u k a z u ją

lic z b ę o b e c n y c h n a M szy św . w p rz e c ię tn ą n ie d z ie lę r o k u , zaś d ru g ie d e ­ k la r a c ję u d z ia łu lu b u d z ia ł k a to lik ó w w ró ż n y c h p r a k t y k a c h re lig ijn y c h .

W ta b . 2 p r z e d s ta w io n o p o d z ia ł w s z y s tk ic h 27 d ie c e z ji p o ls k ic h n a c z te ry ty p y w z a le ż n o śc i od n a s ile n ia w s k a ź n ik ó w d o m in i c a n t e s . P o d z ia ł te n je s t

8 G. L e B r a s , É t u d e s de socio lo g ie r e lig ie u s e , t. I, P a r i s 1955, 5. 9 G. L e B r a s , I n t r o d u c t i o n à l ’h is to i r e de la p r a t i q u e re l ig i e u s e e n F ra n c e , t. I, P a r is 1942, 52.

10 G. L e B r a s , É t u d e s de sociologie relig ieu se, t. II, P a r i s 1956, 646. 11 P. D e S a n d r e , S ociologia délia religiosità. I n t r o d u z i o n e al m e t o d o

e aile t e c h n i c h e d e ll a ricerca, R o m a 1967, 18.

12 S ta n d o m i n i c a n t e s o b lic z a się w te n sposób, że od o g ó ln ej liczb y k a ­ to lik ó w w p a r a f ii o d e jm u je się p e w ie n p r o c e n t n a dziec i do la t 7, s ta ry c h , c h o ry c h i in n y c h tzw . z w o ln io n y c h . W ty c h o b lic z e n ia c h s ta n o w ią o n i o gó­ łe m 18%. P o z o s ta ły c h t r a k t u j e się ja k o 100% z o b o w ią z a n y c h .

T ab . 2. S ta n d o m i n i c a n t e s w la t a c h 1980 i 1982 (w % ) 13 1980 j 1982 T y p I: 35,1— 45,0 łó d z k a 35,3 lu b e ls k a 38,3 szc z e c iń sk a 36,6 p ło c k a 38,3 lu b e ls k a 39,2 sz c z e c iń sk a 40,2 c z ę sto c h o w s k a 40,0 łó d z k a 40,6 p ło c k a 40,3 w a rs z a w s k a 42,3

w ło c ła w s k a 41,0 w a rm iń s k a 43,5

w a rs z a w s k a 42,1 w a r m iń s k a 42,6 k o s z a liń s k a 43,6 T y p II: 45,1— 55,0 g o rz o w s k a 45,2 c z ę sto c h o w s k a 46,3 g d a ń s k a 46,6 w ło c ła w s k a 47,0 o p o lsk a 47,6 w ro c ła w s k a 47,5 D ro h ic z y n 50,5 k o s z a liń s k a 48,0 c h e łm iń s k a 51,0 ło m ż y ń sk a 50,5 w ro c ła w s k a 51,6 g d a ń s k a 51,5 ło m ż y ń sk a 52,0 B ia ły s to k 51,6 p o z n a ń s k a 52,5 D ro h ic z y n 51,6 k ie le c k a 53,3 k ie le c k a 52,4 s a n d o m ie rs k a 53,9 g o rz o w sk a 53,1 g n ie ź n ie ń s k a 54,0 s a n d o m ie rs k a 53,3 T y p III: 55,1— 65,0 B ia ły s to k 56,2 g n ie ź n ie ń s k a 55,5 k a to w ic k a 56,2 k a to w ic k a 55,6 sie d le c k a 57,6 k r a k o w s k a 56,5 p rz e m y s k a 61,9 c h e łm iń s k a 58,4 p o z n a ń s k a 59,0 o p o ls k a 60,7 sie d le c k a 62,4 T y p IV : 65,1— 75,0 k r a k o w s k a 65.7 ta r n o w s k a 66,2 L u b a c z ó w 71,4 L u b a c z ó w 67,6 ta r n o w s k a 73,2 p rz e m y s k a 78,6 n a s tę p u ją c y : ty p I: 35,1—45,0% ; ty p II: 45,1— 55,0% ; ty p II I: 55,1— 65,0% ; ty p IV : 65,1— 75,0%. W 1980 r. ro z p ię to ść m ię d z y w s k a ź n ik a m i w p o szc z e g ó ln y c h d ie c e z ja c h b y ła d u ż a , n a jn iż s z y w s k a ź n ik w y n ió sł 35,3% , a n a jw y ż s z y 73,2%. B a rd z ie j in te r e s u ją c o p r z e d s ta w ia się p o d z ia ł n a w s p o m n ia n e ty p y . W p i e r w s z y m ty p ie o n a jn iż s z y m s ta n ie d o m i n i c a n t e s z n a la z a ło się 9 d ie c e z ji: łó d z k a , szcze­ c iń s k a , lu b e ls k a , c z ę sto c h o w s k a , p ło c k a , w ło c ła w s k a , w a rs z a w s k a , w a r m iń s k a i k o s z a liń s k a . W d r u g i m ty p ie o ś r e d n im s ta n ie d o m i n i c a n t e s m ie śc i się

13 D la d ie c e z ji: lu b e ls k ie j, o p o ls k ie j i p ło c k ie j u w z g lę d n io n o d a n e z 1981, z a m ia s t z 1982 r.

B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II ₁₁₉

11 d ie c e z ji: g o rz o w sk a , g d a ń s k a , o p o lsk a , D ro h ic z y n , c h e łm iń s k a , w r o c ła w s k a , ło m ż y ń s k a , p o z n a ń s k a , k ie le c k a , s a n d o m ie rs k a i g n ie ź n ie ń s k a . W t r z e c i m ty p ie o w y ż sz y m s ta n ie d om inicant.es u p la s o w a ły się ju ż ty lk o 4 d ie c e z je : B ia ły s to k , k a to w ic k a , s ie d le c k a i p rz e m y s k a W c z w a r t y m w re s z c ie ty p ie o n a jw y ż s z y m s ta n ie d o m i n i c a n t e s z n a la z ły się 3 d ie c e z je : k r a k o w s k a , L u ­ b a c z ó w i ta r n o w s k a .

N a p o d s ta w ie p rz e d s ta w io n e j ty p o lo g ii m o ż n a s tw ie rd z ić , że n a jn iż s z y s t a n d o m i n i c a n t e s w y s tę p u je w d ie c e z ja c h c e n tr a ln y c h i w k ilk u o śc ie n n y c h , t a k d a w n y c h (np. d ie c e z ja lu b e ls k a ), ja k n o w y c h , u s y tu o w a n y c h n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h P o ls k i. N a jw y ż sz e w s k a ź n ik i w ty m z a k re s ie u z y s ­ k a ły d ie c e z je P o ls k i p o łu d n io w e j. P o z o s ta łe d ie c e z je z n a la z ły sie p o ś r o d ­ k u p o m ię d z y n im i. U z y s k a n e w y n ik i w d u ż e j m ie rz e p o k r y w a ją się z a n a ­ liz a m i s ta n u w ie rz ą c y c h i p r a k ty k u ją c y c h , p r z e p r o w a d z o n y m i w c z e śn ie j p rz e z A. P a w e ł c z y ń s k ą w o d n ie s ie n iu do m ie s z k a ń c ó w w si p o ls k ie j 14. M ożna z a s a d n ie p rz y ją ć , że w P o ls c e n a s ta n d o m i n i c a n t e s w p ły w a ją n ie ty lk o in ­ d u s tr ia liz a c ja z u r b a n iz a c ją i u rb a n iz a c ja b ez in d u s tr ia liz a c ji, a le ta k ż e , a m oże p rz e d e w s z y s tk im , s e k u la r y z a c ja s p o n ta n ic z n a .

C h a r a k te r y s ty c z n e je s t, że ju ż d w a la t a p ó ź n ie j, tj. w 1982 r. n a s tą p iły p e w n e z m ia n y w u k ła d z ie d ie c e z ji w e d łu g p r z y ję te j ty p o lo g ii. O g ó ln ie m ó ­ w ią c , n a s tą p ił w z ro s t s ta n u d o m i n i c a n t e s . W ty p ie I w y s tą p ił s p a d e k z 9 do 6 d ie c e z ji. T y p I I u tr z y m a ł się n a ty m s a m y m p o zio m ie. W ty p ie I I I r ó w ­ n ie ż n a s tą p ił w z ro s t z 4 do 7 d ie c e z ji. T y p IV p o z o sta ł bez z m ia n , je d n a k ż e ja k o fe n o m e n m o ż n a tr a k to w a ć d ie c e z ję p rz e m y s k ą , g d zie s ta n d o m i n i c a n t e s w z ró s ł o 16,7%. P r z y p a d e k te n tr u d n o je d n a k u z n a ć za tr w a ł ą te n d e n c ję , s k o ro je d n o c z e śn ie n a s tą p ił s p a d e k w s k a ź n ik a d o m i n i c a n t e s w ta k ic h d ie ­ c e z ja c h , ja k ta r n o w s k a (o 7% ), k ra k o w s k a (o 9,2%) i B ia ły s to k (o 4,6% ). P ro w a d z o n e w K U L b a d a n ia n a d p r a k ty k a m i r e lig ijn y m i w d ie c e z ja c h p o ls k ic h w s k a z u ją b a rd z ie j n a s p a d e k n iż n a w z ro s t s ta n u d o m i n i c a n t e s 15. P r z y k ła d e m m oże tu by ć d ie c e z ja k a to w ic k a i w a r m iń s k a . W d ie c e z ji k a ­ to w ic k ie j s ta n te j p r a k t y k i k s z ta łto w a ł się n a s tę p u ją c o : 1963 — 82,4%;; 1974 — 63,1% ; 1980 — 56,2% ; 1982 — 55,6%. W sk a ź n ik i te ś w ia d c z ą o z n a c z n y m s p a d k u d o m i n i c a n t e s w d ie c e z ji, g d zie d u s z p a s te rs tw o , ja k n a w a r u n k i p o l­ sk ie , s k u te c z n ie p rz e c iw d z ia ła ło s k u tk o m la ic y z a c ji. In a c z e j s y tu a c ja p r z e d ­ s ta w ia się w d ie c e z ji w a r m iń s k ie j. S ta n d o m i n i c a n t e s b y ł n a s tę p u ją c y : 1985 — 44,4% ; 1980 — 42,6% ; 1982 — 43,5% . W te j d ie c e z ji s t a n te j p r a k t y k i re lig ijn e j p r a w ie n ie u le g ł z m ia n ie . T rz e b a p rz y ty m w z ią ć p od u w a g ę s p o ­ só b o b lic z a n ia s ta n u d o m in i c a n t e s . W d a w n ie js z y c h b a d a n ia c h n a tzw . u s p r a ­ w ie d liw io n y c h o d liczo n o d la w s i 25% , a d la m ia s ta 20% , o b e c n ie o d licza się 18% d la w si i d la m ia s ta .

G d y ch o d z i o c o m m u n i c a n t e s , tr z e b a n a jp ie r w zazn aczy ć, że w s k a ź n ik i d la p o sz c z e g ó ln y c h d ie c e z ji o b liczo n o w s to s u n k u do o g ó łu u c z e s tn ik ó w n ie ­ d z ie ln e j M szy św . T a b . 3 ilu s t r u je p o d z ia ł w s z y s tk ic h d ie c e z ji p o ls k ic h n a c z te ry ty p y w z a le ż n o śc i od n a s ile n ia ty c h w sk a ź n ik ó w . P o d z ia ł te n k s z t a ł­ t u j e się n a s tę p u ją c o : ty p I: 12,1— 14% ; ty p II: 14,1— 16,0%; ty p II I: 16,1— 18,0%; ty p IV : 18,1— 20,0 i w ię c e j % .

W 1980 r. ro z p ię to ść m ię d z y w s k a ź n ik a m i b y ła dość z n a c z n a , n a jn iż s z y w s k a ź n ik w y n o s ił 10,2%, a n a jw y ż s z y 19,1%, C h a r a k te r y s ty c z n e są p rz y ty m w y m ie n io n e ty p y d iece zji. W p i e r w s z y m ty p ie zala zło się 6 d ie c e z ji: p rz e m y s k a , B ia ły s to k , ta r n o w s k a , k r a k o w s k a , p ło c k a i w ło c ła w s k a . D iecezje te p r e z e n tu ją n a jn iż s z y s ta n w s k a ź n ik ó w c o m m u n i c a n t e s . Do d r u g i e g o t y p u n a le ż y 9 d ie c e z ji: s a n d o m ie rs k a , s ie d le c k a , ło m ż y ń s k a , L u b a c z ó w , k ie

-14 A. P a w e ł c z y ń s k a , D y n a m i k a p r z e m i a n k u l t u r o w y c h n a w si. M e ­

t o d a b a d a n ia g ł ó w n y c h t e n d e n c j i , W a rs z a w a 1966, 211.

15 P o r. W. P i w o w a r s k i , P o ls k a socjolo gia relig ii w o k r e s ie p o w o ­

j e n n y m , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 48 (1978) z. 4, 48; ta k ż e W. Z d a n i e w i с z, S t a n d o m i n i c a n t e s a liczb a d u c h o w i e ń s t w a w d ie c e z ja c h p o ls k ic h , w : R e l i ­ g ij n o ś ć ludow a..., dz. cy t., 108, 11— 113.

T a b . 3. S ta n c o m m u n i c a n t e s w la ta c h 1980 i 1982 (w °/o) 1980 1982 T y p I: 12,1— 14,0 p rz e m y s k a 10,2 p rz e m y s k a 12,1 B ia ły s to k 12,1 k r a k o w s k a 12,5 ta r n o w s k a 12,2 p ło c k a 13,3 k r a k o w s k a 12,3 ta r n o w s k a 13,3

p ło c k a 13,8 w ło c ła w sk a 13,7

w ło c ła w s k a 14,0 s a n d o m ie rs k a 13,8 T y p II: 14,1— 16,0 s a n d o m ie rs k a 14,1 s ie d le c k a 14,6 sie d le c k a 14,2 L u b a c z ó w 14,7 ło m ż y ń sk a 14,4 łó d z k a 15,7 L u b a c z ó w 14,6 ło m ż y ń sk a 16,0 k ie le c k a 14,8 c z ę sto c h o w s k a 15,3 c h e łm iń s k a 15,4 łó d z k a 15,4 lu b e ls k a 15,9 T y p II I: 16,1— 18,0 D ro h ic z y n 16,4 lu b e ls k a 16,6 w ro c ła w s k a 16,5 k ie le c k a 16,7 g n ie ź n ie ń s k a 16,7 c h e łm iń s k a 16,8 g d a ń s k a 16,9 g n ie ź n ie ń s k a 17,0 w a r m iń s k a 17,0 w ro c ła w s k a 17,2 k a to w ic k a 17,2 w a r m iń s k a 17,4 w a rs z a w s k a 17,3 B ia ły s to k 17,7 D ro h ic z y n 17,7 o p o lsk a 17,8 T y p IV : 18,1--20,0 i w ięcej o p o lsk a 18,2 w a rs z a w s k a 18,7 sz c z e c iń sk a 18,2 k a to w ic k a 19,1 p o z n a ń s k a 18,3 p o z n a ń sk a 19,4 k o s z a liń s k a 19,0 g d a ń s k a 19,7 g o rz o w sk a 19,7 sz c z e c iń sk a 20,0 k o s z a liń s k a 21,7 g o rz o w sk a 22,0 c z ę sto c h o w s k a 22,7 le c k a , c z ę sto c h o w s k a , c h e łm iń s k a , łó d z k a i lu b e ls k a . W ty c h d ie c e z ja c h w s k a ź n ik i c o m m u n ic a n te s k s z t a łt u ją się ju ż n a n ieco w y ż sz y m p o zio m ie i z b liż a ją się do ś r e d n ie j k r a jo w e j. T r z e c i ty p o b e jm u je 7 d ie c e z ji: D ro ­ h ic z y n , w ro c ła w s k a , g n ie ź n ie ń s k a , g d a ń s k a , w a r m iń s k a , k a to w ic k a i w a r ­ s z a w sk a . W s k a ź n ik i c o m m u n ic a n te s w ty c h d ie c e z ja c h są w y ższe i p r z e k r a ­ c z a ją ju ż ś r e d n ią k r a jo w ą . W c z w a r t y m ty p ie u p la s o w a ło się 5 d ie ­ ce z ji: o p o lsk a , szc z e c iń sk a , p o z n a ń s k a , k o s z a liń s k a i g o rz o w sk a . D iecezje te o d z n a c z a ją się n a jw y ż s z y m i w s k a ź n ik a m i c o m m u n ic a n te s .

-B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II ₁₂₁

t e s k s z t a łt u ją się o d m ie n n ie od w sk a ź n ik ó w d o m in i c a n t e s . T r u d n o b y ło b y

s fo rm u ło w a ć p ra w id ło w o ś ć m ó w ią c ą , że im w ię k sz e n a s ile n ie w s k a ź n ik a d o ­

m i n i c a n t e s , ty m w ię k sz e n a s ile n ie w s k a ź n ik a c o m m u n i c a n t e s . B o w ie m d ie ­

cezje, np. p rz e m y s k a , ta r n o w s k a , k r a k o w s k a , k tó r e p o s ia d a ją w y s o k ie w s k a ź ­ n ik i d o m i n i c a n t e s , je d n o c z e śn ie o d z n a c z a ją się n is k im i w s k a ź n ik a m i c o m m u ­

n ic a n t e s . N a s u w a się ra c z e j o d w ro tn a p ra w id ło w o ś ć , m ia n o w ic ie im w ię c e j d o m i n i c a n t e s , ty m m n ie j c o m m u n i c a n t e s . W iąże się to z c h a r a k t e r e m p o ls k ie ­

go k a to lic y z m u m a so w e g o , z ru ty n iz o w a n e g o i m a ło p o g łęb io n eg o .

N a u w a g ę z a s łu g u ją je d n a k w y so k ie w s k a ź n ik i c o m m u n i c a n t e s w s to ­ s u n k u do w s k a ź n ik ó w d o m i n i c a n t e s n a p ó łn o c n y c h i z a c h o d n ic h z ie m ia c h P o ls k i. J a k się o k a z u je , w s z y s tk ie d ie c e z je m ieszczące się n a ty c h te r e n a c h , z n a la z ły się w I I I i IV ty p ie c o m m u n i c a n t e s . O zn acza to, że p rz e k r o c z y ły one ś r e d n ią k r a j o w ą w ty m z a k re s ie , a by ć m oże s ta ły się w io d ą c e w k s z ta łto ­ w a n iu ś w ia d o m e j i p o g łę b io n e j re lig ijn o ś c i.

N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je ta k ż e f a k t, że w 1982 r. n ie d o k o n a ły się z n a c z ą c e z m ia n y w z a k re s ie w s k a ź n ik a c o m m u n i c a n t e s . Co p r a w d a , w z ró sł on w w ię k sz o ś c i d ie c e z ji (17), a le w z ro s t te n je s t m in im a ln y p o za d w ie m a d ie c e z ja m i — B ia ły s to k (o 5,6%) i C z ę sto c h o w a (o 7,4%). S ła b y w z ro s t c o m ­

m u n i c a n t e s ś w ia d c z y o u tr z y m y w a n iu się w P o ls c e re lig ijn o ś c i tr a d y c y jn e j ,

m a s o w e j i lu d o w e j.

Z p o w y ższeg o w y n ik a , że u d z ia ł w n ie d z ie ln e j M szy i K o m u n ii św . t e ­ r y t o r ia l n ie ró ż n ic u je k a to lik ó w p o ls k ic h . W y so k ie u c z e s tn ic tw o w je d n e j n ie o z n acza ta k ie g o sa m e g o u c z e s tn ic tw a w d ru g ie j p ra k ty c e . Z p e w n o śc ią je s t to u w a r u n k o w a n e ró ż n y m i c z y n n ik a m i — s p o n ta n ic z n y m i i k ie r o w a n y m i. W ty m d ru g im p r z y p a d k u ch o d zi n ie ty le o la ic y z a c ję s te ro w a n ą , ile ra c z e j o ty p d u s z p a s te rs tw a . 3. U w aru n k o w a n ia a k ty w n o ści r y tu a ln ej

P rz e z u w a r u n k o w a n ia ro z u m ie się t u t a j cech y d e m o g ra fic z n e i sp o łeczn e b a d a n y c h o ra z n ie k tó r e c z y n n ik i śro d o w isk o w e , k tó r e w p ły w a ją p o z y ty w n ie lu b n e g a ty w n ie n a s t a n a k ty w n o ś c i r y t u a ln e j lu d z i w ie rz ą c y c h . O g ó ln ie m ó ­ w iąc, p o n iż e j z o s ta n ą u w z g lę d n io n e n a s tę p u ją c e ce c h y i c z y n n ik i: s t r u k t u r a p łci, w ie k u , w y k s z ta łc e n ia , k a te g o r ia sp o łe c z n o -z a w o d o w a , w ie lk o ś ć d o c h o ­ d u o ra z ś ro d o w isk o sp o łe c z n e z p o d z ia łe m n a w ie ś i m ia sto . K ie r u n e k w p ły ­ w u n a a k ty w n o ś ć r y t u a ln ą w y m ie n io n y c h z m ie n n y c h z n a n y je s t i s p r a w ­ d zo n y w w ie lu b a d a n ia c h so c jo lo g ic z n y c h z re a liz o w a n y c h w P o lsce. J e ś li się o b e c n ie p o w ra c a do ty c h u s ta le ń , to d la te g o , że b a d a n ia n a d c z a se m w o l­ n y m u m o ż liw ia ją r e i n te r p r e ta c j ę w y n ik ó w d o ty c h c z a so w y c h s tu d ió w w ty m z a k re s ie . Z a n im z o s ta n ą z a n a liz o w a n e cech y i c z y n n ik i w a r u n k u ją c e a k ty w n o ś ć r y tu a ln ą , tr z e b a w c z e śn ie j w y ja ś n ić te o r e ty c z n e i m e to d o lo g ic z n e z a ło ż e n ia b a d a ń . O tóż b a d a n ia n a d b u d ż e te m c z a su w o ln eg o z o s ta ły z re a liz o w a n e w l a ­ ta c h 1976 i 1984. P o z w a la ją o n e z a te m n a u c h w y c e n ie d y n a m ik i p r z e m ia n a k ty w n o ś c i r y t u a ln e j . Z e w z g lę d u je d n a k n a ic h sp e c y fik ę b a rd z ie j k o m ­ p e te n tn ie in f o r m u ją o n e o w p ły w ie z m ie n n y c h n a a k ty w n o ś ć r y t u a ln ą niż o p o zio m ie a k ty w n o ś c i r y t u a ln e j . B a d a n ia te u w z g lę d n ia ją 47 cz y n n o śc i c z a ­ s u w o ln eg o , w ty m u d z ia ł w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h . C h a r a k te r y s ty c z n ą ic h c e c h ą je s t o b ie k ty w iz m . N ie k o n c e n tr u ją się on e n a a u to d e k la r a c ja c h , ja k np. b a d a n ia C B O S, lecz n a ilo ści c z a su p o św ię c o n e g o n ie k tó r y m p r a k ty k o m re lig ijn y m , a w ię c n a fa k ta c h . S p o śró d sz e ro k ie g o w a c h la r z a p r a k t y k u w z g lę ­ d n ia ją o n e 7 e le m e n tó w : „ u c zęszczan ie n a m szę, sp o w ied ź, k o m u n ia , ślu b , p o g rz e b , p a c ie rz , p rz y jm o w a n ie k się d z a , n p . po k o lęd zie, c z y ta n ie P is m a Ś w ię te g o , le k t u r a p r a s y i li te r a t u r y r e l ig i jn e j” w. Z u w a g i n a b a d a n ie c zasu

16 L. A d a m c z u k , Z a c h o w a n i a r e l i g i j n e i s p o ł e c z n e m ł o d z i e ż y . N a p o d s t a w i e b a d a n ia b u d ż e t u cz a s u m i e s z k a ń c ó w P o ls k i, S tu d ia R e lig io z n a w c z e

p o św ię c o n e g o ty m p r a k ty k o m , n ie c o in a c z e j n iż w in n y c h teg o ty p u b a d a ­ n ia c h , b ę d ą się p rz e d s ta w ia ć w s k a ź n ik i p ro c e n to w e , m ia n o w ic ie b ę d ą one n iższe, choć „ so cjo lo g iczn ie c z y te ln e ”. W y ra ż a ją o n e tzw . „ ś r e d n ią d o b ę s t a ­ ty s ty c z n ą ” w c ią g u całeg o r o k u (w sz y stk ie d n i p o w sz e d n ie , n ie d z ie le i ś w ię ­ ta). N a le ż y jeszcze d o d ać, że w o b y d w u b a d a n y c h la ta c h w ie lk o ś ć p ró b y b y ła im p o n u ją c a : 1976 — 21 819 i 1984 — 45 087 (od 18 la t w zw yż).

P r z y s tę p u ją c do a n a liz y w y n ik ó w , tr z e b a n a jp i e r w p o d k re ś lić , że w ś w ie ­ tl e n a jn o w s z y c h b a d a ń n a p r a k t y k i r e lig ijn e p o św ię c a w P o lsc e : p r z e ­ c ię tn y P o la k ·— 10 m in u t, a p rz e c ię tn y p r a k t y k u ją c y — 1 godzinę. C h a r a ­ k te r y s ty c z n e p rz y ty m je s t, że w la ta c h 1976— 1984 n a s tą p ił m in im a ln y w z ro s t p r a k t y k re lig ijn y c h w so b o tę (10 do 11%, cz y li o 1%) i b a rd z o d u ż y w z ro s t p r a k t y k r e lig ijn y c h w n ie d z ie lę (55 do 70% czyli o 15%). N ie z a o b s e rw o w a n o w z r o s tu p r a k t y k re lig ijn y c h w d n i p o w sz e d n ie i w w o ln e so b o ty .

W d o ty c h c z a s o w y c h b a d a n ia c h p o w s z e c h n ie w s k a z y w a n o n a f a k t, że w ś ró d k o b ie t w y s tę p u je w ię k s z e n a s ile n ie p r a k t y k r e lig ijn y c h n iż w ś ró d m ężczy zn . T łu m a c z o n o to z je d n e j s tr o n y m n ie js z y m z a a n g a ż o w a n ie m k o ­ b ie t w życie sp o łe c z n e i p u b lic z n e , a z d ru g ie j p o tr z e b ą w ię k sz e g o d o w a r ­ to ś c io w a n ia ic h p o p rz e z u d z ia ł w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h . R e fe ro w a n e tu t a j w y n ik i b a d a ń w y k a z u ją , że w 1984 r. w p o ró w n a n iu z 1976 r. n a s tą p ił w z ro s t u d z ia łu w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h w ś ró d o b y d w u k a te g o r ii lu d z i z 16 do 18% (czyli o 2%). J e d n a k ż e w z ro s t te n w y s tę p o w a ł częściej w ś ró d m ęż c z y z n (12 do 15%) n iż w ś ró d k o b ie t (z 20 do 21%). Co w ię c e j, b io rą c p o d u w a g ę lu d z i ż o n a ty c h , stw ie rd z o n o , że w z ro s t u d z ia łu w p r a k t y k a c h z a z n a c z y ł się z a r ó w ­ no w ś ró d m ężc zy zn z d z ie ć m i (10 do 13%), ja k i b ez dzieci (15 do 17%); n a to m ia s t n ie stw ie rd z o n o teg o w z ro s tu a n i w ś ró d k o b ie t z d z ie ć m i (15— 15%), a n i w ś ró d k o b ie t bez dzieci (24— 23%). W ty m o s ta tn im p r z y p a d k u z a z n a c z y ł się s p a d e k u c z e s tn ic tw a w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h . B yć m oże, w z ro s t p r a k t y k re lig ijn y c h w 1984 r. w y s tą p ił p rz e d e w s z y s tk im w ś ró d ty c h k a te g o r ii lu d ­ n o ści, k tó r e p r a k ty k o w a ły rz a d z ie j w 1976 r. W ty m p r z y p a d k u n a le ż ą do n ic h m ężc zy źn i. K o b ie ty zaw sz e s p e łn ia ły p r a k t y k i r e lig ijn e n a w z g lę d n ie w y s o k im p o zio m ie. T a k n p . ks. W. Z d a n i e w i с z w o p a rc iu o lic z e n ie w ie rn y c h w k o śc io ła c h w 1979 r. w y k a z u je , że w tr z e c h d ie c e z ja c h d la k tó ­ r y c h w s k a ź n ik d o m i n i c a n t e s o b liczo n o oso b n o d la m ężc zy zn i k o b ie t (g d a ń ­ sk a , s z c z e c iń s k o -k a m ie ń s k a i p o z n a ń sk a ), k o b ie ty c h a r a k t e r y z u j ą się z n a c z n ie w y ż sz y m p o z io m e m u c z e s tn ic tw a w te j p r a k ty c e n iż m ę ż c z y ź n i17. M a ją c n a u w a d z e p o w y ż e j s f o rm u ło w a n ą p ra w id ło w o ś ć ze w z g lę d u n a s t r u k tu r ę p łc i i u d z ia ł w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h , m o ż n a z a s a d n ie p rz y ją ć , że u tr z y m u je się o n a w w a r u n k a c h tr w a n i a n a je d n a k o w y m p o zio m ie lu b s p a d k u tr a d y c y jn e j r e lig ijn o ś c i lu d o w e j. J e d n a k ż e p rz y o g ó ln y m w z ro śc ie te j lu b p o ja w ie n iu się in n y c h fo r m re lig ijn o ś c i, w y s tę p u je w ię k sz e z a a n g a ż o w a n ie w p r a k t y k i r e l i ­ g ijn e w śró d m ężc zy zn n iż w ś ró d k o b ie t.

G d y c h o d z i o s t r u k t u r ę w ie k u , p rz y jm o w a n o tzw . „ k rz y w ą ” , m ó w ią c ą , że n a jw y ż s z y p o zio m p r a k t y k r e lig ijn y c h w y s tę p u je w ś ró d dziec i i m ło d z ie ­ ży, n a s tę p n ie s p a d a w ś ró d lu d z i w k a te g o r ii w ie k u 25— 45 la t, w z r a s ta zaś w ś ró d lu d z i s ta rs z y c h , n ie o s ią g a ją c ju ż teg o s ta n u , ja k i b y ł w p u n k c ie w y j­ ścia. P ra w id ło w o ś ć tę tłu m a c z o n o w ie k ie m p ro d u k c y jn y m , z a a n g a ż o w a n ie m w p ra c ę z a w o d o w ą , tr u d n o ś c ia m i ży cia ro d z in n e g o itp . W b a d a n ia c h n a d b u d ż e te m c zasu w o ln e g o b r a k je s t d a n y c h za ro k 1976. T r u d n e w ię c je s t u k a z a n ie d y n a m ik i w z a le ż n o śc i od w ie k u . S ą je d n a k in f o rm a c je d o ty c z ą c e s t r u k t u r y w ie k u i p łci. P o tw ie r d z a ją o n e w s p o m n ia n ą p ra w id ło w o ś ć , p o n ie ­ w a ż n a jn iż s z e w s k a ź n ik i s p e łn ia n ia p r a k t y k re lig ijn y c h u z y s k a li m ężc zy źn i i k o b ie ty w w ie k u 25—44 la t, po n ic h u p la s o w a li się lu d z ie s ta r s i, zaś n a j ­ m ło d si w w ie k u 18— 24 la t z a ję li ś r o d k o w ą p o z y c ję . J e ś lib y się o b ję ło b a ­ d a n ia m i dziec i i m ło d z ie ż p rz e d 18 ro k ie m życia, z p e w n o śc ią ta k a te g o r ia w ie k u z a ję ła b y w y ższą p o zy cję . C h a r a k te r y s ty c z n e je s t p rz y ty m , że w ś ró d

B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II m ęż c z y z n w e w s z y s tk ic h k a te g o r ia c h w ie k u n a s tą p ił w z ro s t u c z e s tn ic tw a w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h , n a jb a r d z ie j w w ie k u 35— 44 l a t a (z 9 do 13%) i 45— 54 l a t a (z 11 do 15%), n ie c o m n ie j w w ie k u 18—24 la t a (z 10 do 13%) i 25— 34 la t a (z 8 do 11 % ), n a jm n ie j z aś w w ie k u 55—64 la t a (z 15 do 16%) o ra z 65 i w ię c e j l a t (z 23 do 24% ). Z k o le i g d y ch o d zi o k o b ie ty , z n a c z n ie j­ szy w z ro s t u c z e s tn ic tw a w p r a k ty k a c h re lig ijn y c h z a z n a c z y ł się w k a te g o ­ r i a c h w ie k u 18— 24 la t a (z 12 do 15%) o ra z 45— 54 la t a (z 19 do 22% ), n ieco m n ie js z y w z ro s t w y s tą p ił w k a te g o r ia c h w ie k u 25— 34 la t a (z 11 do 13%) o ra z 35— 44 la t a (z 14 do 16%); w p o z o s ta ły c h k a te g o r ia c h w ie k u u ja w n ił się s p a d e k u d z ia łu w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h , m ia n o w ic ie w w ie k u 55— 64 la t a (z 28 do 26% ) o ra z 65 i w ię c e j la t (z 42 do 40% ). P rz y to c z o n e w s k a ź n ik i p o ­ tw ie r d z a ją w y s u n ię te p o p rz e d n io p rz y p u s z c z e n ie , że w z ro s t o d s e tk a s p e łn ia ją ­ cy c h p r a k t y k i r e lig ijn e w 1984 r. w y s tą p ił zw ła sz c z a w ś ró d osób p r z y n a ­ le ż n y c h do ty c h k a te g o r ii w ie k u , k tó r e w 1976 r. rz a d z ie j je sp e łn ia ły .

W z a k re s ie s t r u k t u r y w y k s z ta łc e n ia stw ie rd z o n o , że im w y ższy p o zio m w y k s z ta łc e n ia , ty m n iż sz y s ta n p r a k t y k re lig ijn y c h . P ra w id ło w o ś ć t a tł u m a ­ czy się ty m , że ro z w ó j in te le k tu a ln y s p r z y ja k s z ta łto w a n iu się p o s ta w y k r y ­ ty c z n e j w o b e c re lig ii i d y s ta n s u w o b e c K o ścio ła. D o d ać trz e b a , że w P o lsc e p o zio m w y k s z ta łc e n ia „ św ie c k ie g o ” je s t o d w ro tn ie p ro p o r c jo n a ln y do p o ­ z io m u w ie d z y r e lig ijn e j. Z a s y g n a liz o w a n a p ra w id ło w o ś ć w z a sa d z ie s p r a w d z a się w ś w ie tle b a d a ń n a d b u d ż e te m c z a su w o ln eg o . O k a z u je się je d n a k , że w 1984 r. w porów naniu z 1976 r. n a jw ię k s z y w z ro s t u c z e s tn ic tw a w p r a k t y ­ k a c h re lig ijn y c h w y s tą p ił w śró d lu d z i z w y k s z ta łc e n ie m w y ż sz y m (z 6 do 12%) i n iż s z y m n iż p o d s ta w o w e (z 28 do 34%), n ieco m n ie js z y w ś ró d lu d z i z w y k s z ta łc e n ie m ś r e d n im (z 10 do 14%) i jeszcze m n ie js z y w ś ró d lu d z i 0 w y k s z ta łc e n iu z a s a d n ic z y m (z 11 do 14%) o ra z p o d s ta w o w y m (z 18 do 21%). W s tr u k tu r z e w y k s z ta łc e n ia n a jb a r d z ie j z a s łu g u je n a p o d k re ś le n ie k a te g o r ia o sób z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m , w ś ró d k tó r y c h u d z ia ł w p r a k ty k a c h r e l i ­ g ijn y c h w z ró sł o 50% . W s k a ź n ik te n z p e w n o ś c ią r z u t u je n a s y tu a c ję is tn i e ­ ją c ą w m ia s ta c h p o lsk ic h . W s y tu a c ji sp o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o h ip o te z a p o w y ż sz a p o z o s ta je w p e w ­ n y m z w ią z k u z n a s tę p n ą , d o ty c z ą c ą k a te g o r ii sp o łe c z n o -z a w o d o w y c h . O gólnie p r z y jm u je się, że im n iższa k a te g o r ia sp o łe c z n o -z a w o d o w a , ty m w y ższy s ta n p r a k t y k re lig ijn y c h . Z n a c z y to, że ro ln ic y są b a rd z ie j r e lig ijn i n iż ro b o tn ic y , ro b o tn ic y n iż p ra c o w n ic y a d m in is tr a c y jn i, ci o s ta tn i z k o le i b a rd z ie j niż in te lig e n c ja h u m a n is ty c z n a . H ip o te z a ta z n a la z ła ró w n ie ż p o tw ie r d z e n ie w b a ­ d a n ia c h n a d b u d ż e te m c zasu w o ln eg o . N ie m n ie j in te r e s u ją c e je s t, że n a j ­ w y ższy w z ro s t u d z ia łu w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h w y s tą p ił w ś ró d u c z n ió w 1 s tu d e n tó w , tj. p rz y s z łe j in te lig e n c ji p o ls k ie j (z 10 do 15%) o ra z w ś ró d in ­ te lig e n c ji h u m a n is ty c z n e j (z 8 do 14%). T a o s ta tn ia k a te g o r ia b y ła t r a k t o ­ w a n a w d o ty c h c z a so w y c h b a d a n ia c h ja k o n a jb a r d z ie j z la ic y z o w a n a . D ość z n a c z n y w z ro s t u c z e s tn ic tw a w p r a k ty k a c h r e lig ijn y c h w y s tą p ił ta k ż e w ś ró d p ra c o w n ik ó w a d m in is tr a c y jn y c h (z 9 do 12%). N ieco m n ie js z y w z ro s t u d z ia łu w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h z a z n a c z y ł się w ś ró d ro b o tn ik ó w p rz e m y s ło w y c h (z 10 do 12%), r o b o tn ik ó w n ie w y k w a lif ik o w a n y c h (z 12 do 14%) o ra z e m e ­ r y tó w i re n c is tó w (z 24 do 26%). N a jb a rd z ie j c h a r a k te r y s ty c z n e je s t, że r o l ­ n ic y w b a d a n y c h la ta c h p o z o sta li n a ty m s a m y m p o zio m ie u c z e s tn ic tw a w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h (23— 23%). W d o ty c h c z a so w y c h b a d a n ia c h n ie w ie le u w a g i z w ra c a n o n a s ta n u c z e s­ tn ic tw a w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h w z a le ż n o śc i od w ie lk o ś c i d o ch o d ó w . A n a ­ liz o w a n e tu t a j w y n ik i b a d a ń n ie p o d a ją in f o r m a c ji „ o g ó łe m ” za ro k 1976. W o p a rc iu o d a n e z 1984 r. z a u w a ż a się w y r a ź n ą p ra w id ło w o ś ć m ó w ią c ą , że im n iższe d o ch o d y , ty m w y ższe u c z e s tn ic tw o w p r a k ty k a c h re lig ijn y c h . P o d ­ c zas g d y sp o ś ró d n a jn iż e j z a r a b ia ją c y c h u c z e stn ic z y w p r a k t y k a c h r e l i­ g ijn y c h 21% , to w s k a ź n ik te n w ś ró d n a jw y ż e j z a r a b ia ją c y c h w y n o s i 16% (a w ięc m n ie j o 5% ). P o n ie k ą d p o tw ie r d z a się „ te z a k o m p e n s a c y jn a M a r k s a ”, •który u w a ż a ł, że w y o b ra ż e n ia i cz y n n o śc i r e lig ijn e s ta n o w ią r e k o m p e n s a tę

z ie m sk ic h n ie d o s ta tk ó w , w p ły w a ją n a p o z o rn e ro z w ią z a n ie k o n flik tó w spo ­ łe c z n y c h , p rz y c z y n ia ją się do p e w n e j b ie rn o ś c i w w a r u n k a c h k rz y w d y . B o ­ w ie m lu d z ie b ie d n i liczą n a n a g ro d ę w p rz y s z ły m św iecie 18. G o d n y u w a g i je s t f a k t, że w ś w ie tle w y n ik ó w o m a w ia n y c h t u t a j b a d a ń , n a jw y ż s z y s p a d e k u d z ia łu w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h w y s tą p ił w ś ró d n a jn iż e j z a ra b ia ją c y c h k o ­ b ie t (1976: 29% ; 1984: 23% ; a w ię c o 6% ). W śró d lu d z i o w y ż sz y c h i n a j ­ w y ż sz y c h d o c h o d a c h w y s tą p ił w z ro s t u d z ia łu w p r a k t y k a c h r e lig ijn y c h (m ęż­ czy źn i 1976: 5% ; 1984: 13% ; k o b ie ty 1976: 10% ; 1984: 18%). M a ją c n a u w a ­ d ze o g ó ln ą p ra w id ło w o ś ć , p rz y to c z o n e f a k ty w s k a z u ją n a sw o is tą d ia le k ty k ę . W a rto jeszcze z w ró c ić u w a g ę n a s t a n u c z e s tn ic tw a w p r a k ty k a c h r e l i ­ g ijn y c h ze w z g lę d u n a ty p śro d o w is k a sp o łeczn eg o . O g ó ln ie m ó w ią c , z n a n a je s t p ra w id ło w o ś ć w ty m z a k re s ie m ó w ią c a , że im b a rd z ie j o tw a r te i h e te ­ ro g e n ic z n e śro d o w isk o sp o łe c z n e , ty m n iższy s ta n p r a k t y k r e lig ijn y c h 19. B a ­ d a n ia n a d b u d ż e te m c z a su w o ln eg o ró w n ie ż ją p o tw ie r d z a ją . J e d n a k ż e d y ­ n a m ik a p r z e m ia n je s t z a s k a k u ją c a . O k a z u je się, że w 1984 r. w p o ró w n a n iu z 1976 r. w ię k s z y w z ro s t u c z e s tn ic tw a w p r a k ty k a c h re lig ijn y c h w y s tą p ił w m ia s ta c h , zw ła sz c z a w d u ż y c h i śre d n ic h , n iż w ś r o d o w is k a c h w ie js k ic h . W s k a ź n ik t e n w z ró sł: w w ie lk ic h m ia s ta c h z 12 do 15%, w ś r e d n ic h z 14 d o 17% , w m a ły c h m ia s ta c h z 16 do 18%; zaś w ś ro d o w is k a c h w ie js k ic h o d d a ­ lo n y c h od n a jb liż s z e g o m ia s ta : od 30 m in u t z 19 do 2Ö%-, od 31 do 60 m i n u t z 20 do 21% , p o w y ż e j 60 m in u t s p a d ł on z 24 do 17%. O k a z u je się, że d u że o d le g ło śc i od m ia s ta , a z p e w n o ś c ią ta k ż e od k o ścio ła, p o w o d u ją w y r a ź n y s p a d e k u c z e s tn ic tw a w p r a k t y k a c h re lig ijn y c h .

C h a r a k te r y s ty c z n e je s t, że m im o p o tw ie r d z a n ia p ra w id ło w o ś c i d o ty c z ą ­ cy c h w p ły w u o m a w ia n y c h cech i c z y n n ik ó w n a p o zio m a k ty w n o ś c i r y t u ­ a ln e j, w o s ta tn ic h la ta c h n a s tą p iły z n a c z ą c e z m ia n y , k tó r e o b ję ły zw ła sz c z a k a te g o r ie lu d z i i ś r o d o w is k a sp o łeczn e, k tó r e d a w n ie j b y ły m n ie j a k ty w n e p o d w z g lę d e m ry tu a ln o - r e lig ijn y m . O zn acza to n ie w ą tp liw ie ilo ścio w y w z ro s t re lig ijn o ś c i. P o z o s ta je je d n a k do r o z w ią z a n ia p ro b le m , n a ile w z ro s t te n je s t w y n ik ie m p rz e m ia n y w e w n ę tr z n e j p o s ta w y re lig ijn e j k a to lik ó w , a n a ile z a is tn ie n ia s p e c y fic z n y c h w a r u n k ó w z e w n ę trz n y c h . R o d zi to p o tr z e b ę d a l­ szy ch , p o g łę b io n y c h b a d a ń , szczeg ó ln ie w o d n ie s ie n iu do p e w n y c h k a te g o r ii d e m o g ra fic z n y c h i sp o łeczn y ch .

Z p r z e p r o w a d z o n y c h p o w y ż e j a n a liz n a s u w a się w n io se k , że re lig ijn o ś ć p o ls k a , w ty m p r z y p a d k u w p a r a m e tr z e p r a k t y k re lig ijn y c h , f u n k c jo n u je n a d w ó c h p ła s z c z y z n a c h — o g ó ln o n a ro d o w e j i ży cia co d zie n n eg o . O d w y s o k ic h w s k a ź n ik ó w w ie rz e ń i p r a k t y k re lig ijn y c h , o p a r ty c h n a a u to d e k la r a c ja c h , o d b ie g a ją w y ra ź n ie w s k a ź n ik i fa k ty c z n e g o u c z e s tn ic tw a w p r a k t y k a c h r e l i­ g ijn y c h . Ś w ia d c z ą o ty m w s k a ź n ik i d o m i n i c a n t e s i c o m m u n i c a n t e s — d w ó ch e k s p o n o w a n y c h p r a k t y k re lig ijn y c h w k a to lic y z m ie . N ie m n ie j in te r e s u ją c e są w y n ik i u z y s k a n e w r a m a c h b a d a ń n a d b u d ż e te m c z a su w o ln eg o . D o k o ­ n u ją c y się w z ro s t re lig ijn o ś c i w w y m ia r z e p r a k t y k r e lig ijn y c h ta k w ś ró d p e w n y c h k a te g o r ii d e m o g ra fic z n o -sp o łe c z n y c h , ja k i p e w n y c h ś ro d o w is k sp o ­ łe c z n y c h , m oże p ro w a d z ić do p o d w a ż e n ia h ip o te z y o g ó ln e j, o ile w z ro s t te n je s t fa k ty c z n ie m o ty w o w a n y w e w n ę trz n ą re lig ijn o ś c ią . Do teg o d o ch o d zi jeszcze je d e n p ro b le m , m ia n o w ic ie n a ile w ś ró d k a to lik ó w d o k o n u je się

18 W e w s tę p ie do P r z y c z y n k a do k r y t y k i h e g l o w s k i e j fi l o z o f i i p r a w a K . M a r k s n a p is a ł: „ N ęd za r e lig ijn a je s t je d n o c z e ś n ie w y ra z e m rz e c z y ­ w is te j n ę d z y i p r o te s te m p rz e c iw n ę d z y rz e c z y w is te j. R e lig ia je s t w e s tc h n ie ­ n ie m u c iś n io n e g o s tw o r z e n ia , s e rc e m n ie c z u łe g o ś w ia ta , ja k je s t d u sz ą b e z ­ d u s z n y c h sto su n k ó w . R e lig ia je s t o p iu m lu d u ” (w : K . M a r k s , F. E n ­ g e l s , D zieła, t. I, 458). 19 W. Z d a n ie w ic z p isze: „ P a r a f ie m ie js k ie m a ją n iż s z y p ro c e n t d o m i ­

n i c a n t e s n iż c a ła d ie c e z ja (In o w ro c ła w , W a łb rz y c h , C zęsto ch o w a), n a to m ia s t

B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II ₁₂₅

w z r o s t re lig ijn o ś c i in s ty tu c jo n a ln e j (w p ły w K o ścio ła), a n a ile w z ro s t r e l i ­ g ijn o ś c i p o z a in s ty tu c jo n a ln e j (w p ły w w a r to ś c i re lig ijn y c h ).

R e lig ia m oże b y ć z m ie n n ą z a le ż n ą i z m ie n n ą n ie z a le ż n ą od s p o łe c z e ń ­ s tw a . Z a le ż y to od w a r u n k ó w „ m ie js c a i c z a s u ”. P ra w d o p o d o b n ie w sp o ­ łe c z e ń s tw ie p o ls k im u ja w n ia się d r u g a z ty c h a l t e r n a t y w , a le n a le ż a ło b y e m p iry c z n ie sp ra w d z ić , co k a to lic y r o z u m ie ją p rz e z re lig ię , ty m b a rd z ie j, że z n a c z n a część z n ic h n e g u je d o g m a ty w ia r y i n o rm y m o r a ln e K o ścio ła.

ks . W ł a d y s ł a w P i w o w a r s k i , L u b l i n

II. R O L A W IA R Y W Ż Y C IU C O D Z IE N N Y M K A T O L IK Ó W P O L S K IC H W ia r a r o z u m ia n a ja k o p o z n a n ie i u z n a n ie A b so lu tu , ja k o o d czu cie sa c ­

r u m , ja k o u ja w n ie n ie z w ią z k u c z ło w ie k a z B o g iem , o d g ry w a o k re ś lo n ą ro lę

w ż y c iu c o d z ie n n y m c z ło w ie k a w ie rz ą c e g o . Z n a jd u je o n a o d b icie z a ró w n o w o so b is ty c h p rz e ż y c ia c h je d n o s te k ja k o z a s a d n ic z y f a k t ż y c ia w e w n ę trz n e g o , j a k ró w n ie ż p r z e ja w ia się w rz e c z y w is to śc i sp o łe c z n e j. S ocjolog, k tó r y z a j­ m u je się b a d a n ie m sp o łe c z n e j p o s ta c i w ia ry , n ie d o ch o d zi do u ję c ia ty c h w a r s tw re lig ijn o ś c i, w k tó r y c h d o k o n u je się o so b o w e s p o tk a n ie c z ło w ie k a z B o g iem i w e w n ę tr z n a o d p o w ie d ź c z ło w ie k a n a w e z w a n ie B oga (e le m e n ty n a d p rz y r o d z o n e w p rz e ż y c iu re lig ijn y m ). M oże je d n a k c h a ra k te r y z o w a ć ś w ia ­ do m o ść r e lig ijn ą w ie rz ą c y c h ta k , ja k o n a ja w i się w w e r b a ln y c h i n ie w e r ­ b a ln y c h w y p o w ie d z ia c h lu d z i w ie rz ą c y c h , p rz e ż y w a ją c y c h w k ro c z e n ie t r a n s ­ c e n d e n c ji w ic h d o św ia d c z e n ie ży cio w e *.

B a d a ją c ro lę w ia r y w ży ciu k a to lik ó w so cjo lo g w k ra c z a w r e jo n y r e l i ­ g ijn o ś c i o k re ś la n e p rz e z p sy c h o lo g ó w ja k o d o św ia d c z e n ie r e lig ijn e , czyli d o ty k a w y m ia r u re lig ijn o ś c i, „w k tó r y m w sz y stk o je s t ro z u m ia n e z p e r s ­ p e k ty w y b y tu w z b u d z a ją c e g o cześć” 2. T e sp e c y fic z n e p rz e ż y c ia r e lig ijn e z a ­ k ła d a j ą p rz e k o n a n ie je d n o s tk i ja k o p o d m io tu d o ś w ia d c z e n ia o is tn ie n iu s a c ­ r u m i g o to w o ść p rz y ję c ia jeg o p o s ła n ia . D o św ia d c z e n ie r e lig ijn e p r z e k r a c z a z a w sz e r a m y c o d zie n n eg o d o św ia d c z e n ia , a le w ią ż e się z n im i je p rz e n ik a . „ D o św ia d c z e n ie r e lig ijn e — z a u w a ż a J. F i s h e r — m oże b y ć ró w n ie ż s c h a r a k te r y z o w a n e ja k o p o d p a d a ją c e p o d o g ó ln ą k a te g o r ię d o św ia d c z e n ia . T o w a rz y s z y m u p o czu cie d o n io sło śc i i ra d o s n e g o u n ie s ie n ia , co zaw sz e p r z y ­ w o d z iło ty c h , k tó r z y c h c ie li je ja k o ś w y tłu m a c z y ć , do u ż y w a n ia k a te g o r ii ta k ic h , ja k «św iętość», « tr a n s c e n d e n c ja » . N ie k ie d y ra d o ś ć je s t e k s ta ty c z n a , n ie k ie d y c h a r a k te r y z u je ją b a rd z o in te n s y w n e o d czu cie «O becności». W t r a n ­ s c e n d e n c ji i o b ecn o ści u p a t r u j ą sp e c y fic z n e cech y , k tó r e u s p r a w ie d liw ia ją u ż y c ie te r m in u r e l ig i jn e ” 3.

R e lig ijn o ść w y r a s t a ze s f e ry d o w ia d c z e n ia s u i g e n e r i s i s ta n o w i o d p o ­ w ie d ź n a s p e c y fic z n e p o tr z e b y lu d z k ie . P sy c h o lo g ic z n e i sp o łe c z n e p r z e j a ­ w y teg o d o ś w a d c z e n ia ró ż n ią się in te n s y w n o ś c ią , c h a r a k te r e m , g e n e z ą i t r w a ­ n ie m 4. W y ra ż a ją się w p rz e ż y c ia c h z a u fa n ia , n a d z ie i, m iło ści, m o d litw y , lę k u 1 M. J a w o r s k i , D o ś w ia d c z e n i e re lig ijn e , Z e sz y ty N a u k o w e K U L 16 (1973) n r 3— 4, 22; W. G a w l i k , O s o b is te d o ś w i a d c z e n i e r e lig ijn e , Z n a k 25 (1973) 1259— 1265. 2 J. E. S m i t h , D o ś w i a d c z e n i e i Bóg, W a rs z a w a 1971, 61. 3 J . I ' i s h e r, D o ś w ia d c z e n i e e s t e t y c z n e a d o ś w i a d c z e n i e re lig ijn e , w: E t h o s s z t u k i . M a t e r i a ł y z O g ó l n o p o ls k ie j S e s j i E s t e t y c z n e j M o g i la n y , m a j 1983, p o d re d . M. G o ł a s z e w s k i e j , W a rs z a w a - K r a k ó w 1985, 145. 4 C h. D. B a t s o n , W. L. V e n t i s , T h e R e li g io u s E x p e r ie n c e . A S o ­ c ia l - P s y c h o l o g ic a l P e r s p e c t iv e , N ew Y o rk 1982; M. K l e s s m a n n , I d e n t i t ä t u n d G laube. Z u m V e r h ä l t n i s v o n p s y c h i s c h e r S t r u k t u r u n d G laube, M ü n ­ c h e n -M a in z 1980; N. M e t t e , R e li g iö s e S o z i a l i s a t i o n u n d E n t w i c k l u n g des Ichs, w : S o z i a li s a ti o n — I d e n t i t ä t s f i n d u n g — G l a u b e n s e r f a h r u n g , Z ü r ic b - -E in s i.e d e ln -K ö ln 1979, 136-—146.