Międzynarodowa bibliografia religioznawstwa

Roman Nir

Międzynarodowa bibliografia

religioznawstwa

Collectanea Theologica 47/1, 219-224

Collectanea Theologica 47(1977) f. I

MIĘDZYNARODOWA BIBLIOGRAFIA RELIGIOZNAWSTWA

Z serii m iędzynarodow ych 'bibliografii doszła nowa pozycja inform ująca 0 piśm iennictw ie religiozn aw czym 1. Celem bibliografii religioznawstwa, w -opracowaniu Josepha F. M i t r o s a (polskiego jezuity, w ięźn ia Dachau, obecnie przebywająco w USA), jest dostarczenie dobrego przewodnika po literaturze dla naukow ców i studentów interesującyh się religioznaw stw em .

We w prowadzającej części książka podaje rozwój zorganizowanej, a póź­ niej zinstytucjonalizow anej m etody badania, studiów , ich w ażności oraz cha­ rak terystyk i i sposobu postępow ania w studiach i badaniach religiozn aw ­ czych. Autor podaje w ybraną i bardzo dobrze sklasyfikow aną bibliografię w ielkich religii św iatow ych. B ibliografia obejm uje religie ludów pierwotnych 1 starożytnych z w ielk im i religiami' Indii, Chin, Japonii, islam u, judaizmu, chrześcijaństw a w raz ze starożytn ym i religiam i Mezopotamii, Egiptu, Grecji i Rzymu. Odnośnie chrześcijaństw a, b ibliografia obejm uje jego historię, o d ­ łamy, różne aspekty życia; szczególna uwaga poświęcona jest jego początkom w form ie studiów biblijnych i patrystycznych. Z punktu w idzenia selekcji — bibliografia inform uje o podręcznikach o charakterze ogólnego religiozn aw ­ stw a, o czasopism ach, o źródłach pierw otnych i wtórnych. Wybór książek opiera się na ich w artości, w ażności i m ożliw ości łatw ego otrzym ania. P o ­ zycje, posiadające w ybitn e znaczenie dla poszczególnej dyscypliny "teologicz­ nej, zaopatrzył autor w krótkie adnotacje. M ateriał do bibliografii dostar­ czyły zbiory bibliotek w yznaniow ych, jak rów nież zbiory b ibliotek p aństw o­ wych na Zachodzie.

Na początku w yjaśnienie pojęcia religiozn aw stw a. D efin icje można po­ dzielić na trzy głów n e kategorie, w zależności od filozoficznych założeń ich autorów. Jedna grupa definicji, o charakterze negatywnym , odzwierciedla radykalne odrzucenie religii- w im ię nauk przyrodniczych i społecznych. In ­ na grupa ukazuje apologetyczny charakter i postaw ę ich autorów, opartą na teologii egzystencjalnej, personalistycznej lub transcendentalnej f i­ lo z o fii W reszcie ostatnia grupa d efin icji religii jest w ynikiem rozw oju serii nauk em pirycznych religijnych, takich jak historia, fenom enologia i socjo­ logia religii. Te rozróżnienia są w ażn e w o d n iesien iu do k la sy fik a c ji lite r a ­ tury, a z drugiej strony — by wskazać w bibliografii jakie zjaw iska będą uważane za religijne, by je studiow ać i rozumieć.

R eligię m ożna rozpatrywać z punktu w id zen ia subiektywnego-, jako po­ staw ę w ew nętrzną albo jako dośw iadczenie, albo z punktu w idzenia o b iek ­ tyw nego, jako rodzaj w yrażen ia w ew n ętrznego przeżycia. R eligia w tym pierw szym se n sie uważana jest przez literaturę jako odpow iedź człow ieka na w ezw anie „Św iętego” lub „Boga”, w którego w ierzy, że realnie istn ieje i d,zia­ KS. ROMAN NIR, LUBLIN

1 Joseph F. M i t r o s , Religvon$. A S eleęt, C la ssified B ibltiogm phy, Lou1- vain 1973, Edlitions N auw elaerts, s. 435.

2 2 0 K S . R O M A N N IK

ła. J est to odpow iedź „całego” człow ieka, a w ięc jego rozumu, w oli 'i uczuć. Odpowiedź ta jest uroczysta, gorąca, Im pulsyw na, dostarczająca potężnego źródła pobudek i natchnień do różnorodnych przedsięwzięć człow ieka w służ­ bie Boga i ludzi. Czasami nazywana jest orientacją człow ieka w kierunku Boga.

R eligia z punktu w id zen ia ob iek tyw n ego m oże być opisana jako całość w ierzeń, zasad, praw, .reguł zachow ania i rytuałów , regulujących stosun ek człow ieka do św iętości lub Boga, albo krócej ■— jako całość w iary, przepisów i kultu. R eligia w tym se n sie jest różnorodnym w yrazem religijnego do­ znania, wyrazem , który przyjm uje form ę m yśli (wiedza religijna, m ity, dok­ tryny, Pism a św., tradycje, w ierzenia itd. dotyczące Boga, człow ieka i świata) lub form ę czynu (rytuał, życie moralne, społeczne i religijne), w reszcie formę religijnego związku, zjednoczenia. Literatura przedstaw ia w yżej w ym ien ion e zjaw iska z punktu w idzenia historycznego, fenom enologicznego, p sych olo­ gicznego lub socjologicznego. Prace h istoryczne badają różne form y w iedzy religijnej, służby społecznej i religijnej, zajm ują się stowarzyszeniam i i in ­ stytucjam i religijnym i. U stalają pew ne określone formy, w spólne w szystkim religiom.

M etody badawcze religioznawstw a

Z k o lei autor zastanaw ia się nad m etodam i pracy naukowej w studium religiozn aw stw a. P ierw szym k rok iem jest studium 1 filologiczn e — studium języka oryginalnego, którym są spisane dokumenty, następnie trzeba oce­ nić ich autentyczność, ich historyczną pew ność i w iarygodność, w reszcie u sta ­ lić ich oryginalny sens- i znaczenie. Służą tem u krytyczne studia tekstu. K rytyka tek stu stara się odtworzyć słow ne ujęcie oryginalnego rękopisu, krytyka literacko-hiistoryczna próbuje ustalić osobę autora lub redaktora i jego źródła, m iejsce i czas pisania, cel dzieła. L iteracko-historyczny k ry­ tycyzm u stala typ dokum entu lufo k siążki, czy są to p oezje, czy proza, mit, legenda, przepow iednia, zaklęcia, litu rgia, apokalipsa, dramat, parabola, a le­ goria, list, kronika, prawo, zw yczaj itd. R eligia jest zw sze integralną częścią kultury, z k tórej pochodzi i w której się rozw ija, m oże być odpowiednio zrozum iana tylko w obrębie tej kultury, pod której w pływ em się znajduje. Biorąc pod u w agę fakt, że kultura jest całością w yuczonych w zorów zacho­ w ania się charakterystycznych dla członków danego społeczeństwa trzeba badać historyczno-kulturalne środowisko religii. Badając daną religię, ko­ niecznie trzeba uw zględnić literaturę opisującą w arunki ekonom iczne, sp o­ łeczne, polityczne, intelektualne, literackie, lingw istyczne, historyczne da­ nego środow iska. Często m usim y przeglądnąć literaturę pom ocniczą z archeo­ logii, num izm atyki, paleografii, epigrafii, literatury porów naw czej, historii sztuki, architektury, geografii, socjologii. Historyk religii n ie m oże ograni­ czyć sw ej w iedzy tylko do literatury tej religii, którą jest zainteresow any. Musi znać całą h istorię różnych religii ii k ultur, by m6c rozróżnić u n iw er­ saln e w zory, praw a, w zajem ne w pływ y. Z pow yższych stw ierdzeń jasno w y ­ nika, że żadein badacz nie jest w stan ie opanować tych w szystk ich nauk, ani op anow ać całej literatu ry i dlatego k on ieczn e są p rzew odn ik i po lite r a ­ turze w p o sta d dobrych zestaw ień bibliograficznych.

'Filozofia religii odgryw a n ajw ażniejszą rolę w studium religii i w jej zrozum ieniu i ocenie. Tradycyjnie, filozofię religii uważa się za analityczne badanie i krytyczną ocen ę ogólnego przedm iotu religii, jej charakteru, fu n k ­ cji, natury, w artości religii. Bada problem Boga i jego istn ien ia, problem człow ieka, jego naturę, jego nadzieje, przeznaczenie, sens istn ien ia człow ie­ ka, stosunek etyki i religii, bada problem zła, język religijny wierzącego itd. Z p ostaw ionych problem ów w idać, że badacz m usi dysponow ać obszerną li ­ teraturą, co w ym aga długiego, czasu studiow ania.

M IĘ D Z Y N A R O D O W A B IB L IO G R A F IA R E L IG IO Z N A W S T W A _{2 2 1}

Podział bibliografii

Całość literatu ry religioznaw czej została rozplanow ana i sklasyfikow an a w następujących częściach i rozdziałach. Część II:

podręczniki z zakresu re­

ligioznawstwa.

Religie niechrześcijańskie.

aa) tek sty, bb) stud ia w stępne, cc) Dhamm apada, dd) M ilindapanha, d) bud­ dyzm północny (M ahajana), aa) tek sty , bb) stud ia w stępne, cc) buddyzm t y ­ betański, dd) buddyzm Zen (C h W ), ee) Prajina-Param ita Sutras — antologie, w stępy, ff) Lotus Sutra — Saddharm a Pundarika Sutra, gg) V ajracćhedika Diam ond Cutter, hh) B odhicaryavatara Shantideva, ii) tek sty m ongolskie, jj) buddyzm chiński (Mahajana). 4. Budda. Rozdział X. J a i n i s m . Roz­ dział XI. R e l i g i e c h i j ń s k d e . 1. B ibliografie. 2. Studia obejm ujące całość problem atyki, a) kultura, b) sy stem y filozoficzno-teologiczne. 3. K on fu cja­ nizm, a) prace wprow adzające, b) pism a Konfucjusza, c) neokonfucjanizm. 4. R yw ale konfucjanizm u: m ohizm , legalizm i hedonizm . Mo Tzu or Mo Ti — mohizm, Han F ei Tzu — legalizm , Yang Chu — hedonizm. 5. Taoizm, a) stu ­ dia obejm ujące całość problem atyki, b) pism a taoistyczne ogólne, Tao Te Ching, Chuang Tzu, Liiech Tzu. 6. Buddyzm . Rozdział X II. R e l i g i e j a p o ń ­ s k i e . 1. B ibliografie, czasopism a. 2. Studia obejm ujące całość problem atyki, a) kultura, b) religie. 3. Buddyzm . 4. K onfucjanizm . 5. Shintto. Rozdział XIII. J u d a i z m . 1. B ibliografie. 2. Studia obejm ujące całość problem atyki, a) stu ­ dia w stępne, b) encyklopedie. 3. Starożytne stud ia judaizm u, a) w prow adze­ nie do tekstów niebiblijnych — literatura rabinistyczna, b) teksty niebiblij- ne literatury rabinistycznej. 4. Judaizm i hellenizm . Rozdział XIV. I s l a m 1. Bibliografie. 2. Studia obejm ujące całość problem atyki, a) en cyk lop ed ie, atlasy, b) kultura,, e) teologiczn o-filozoficzn e system y. 3. Kult, życie re lig ij­ ne. 4. Mahomet. 5. K oran, H adith. 6. T eologia i filozofia. 7. Sekty. 8. N ow o­ czesny islam . Rozdział XV. R e l i g i e s t a r o ż y t n e . 1. Egipt i środkow y Wschód — Egipt — środkow y Wschód. 2. Starożytna P ersja. 3. Grecja i Rzym. Część IV: Chrześcijaństwo. Rozdział XVI. C h r z e ś c i j a ń s t w o • r z y m s k o k a t o l i c k i e . 1. Historia Kościoła, a) podręczniki, teksty źródłow e do h istorii K ościoła, (historiografia, b) historia czasów starożytnych, c) historia średniow ieczna, podręczniki i źródła, podręczniki szkolne, h ere­ zje i inkw izycja, Bizancjum , c) h istoria now ożytna. 2. Sobory pow szechne, a) źródła i opracow ania, historia i teologia soborów , b) Sobór Trydencki, c) W atykański I, d) W atykański II, bibliografia. 3. Papieże, a) źródła, w

y-2 y-2 y-2 K S . R O M A N N IR

pow iedzi papieży, b) papieże czasów starożytnych, c) papieże czasów średnio­ w iecznych, d) papieże -czasów 'nowożytnych. 4. Biskupi. 5. H istoria doktryn chrześcijańskich, a) rozwój nauki chrześcijańskiej w czasach starożytnych,. b) rozwój nauki chrześcijańskiej w czasach średniow iecznych, c) rozwój n au ­ ki chrześcijańskiej w czasach now ożytnych. 6 .A rcheologia, architektura i sztu ka chrześcijańska, a) -opracowania ogólne tych dziedzin dotyczące cz a ­ sów starożytnych, b) studia średniow ieczne, renesan s, barok, rokoko, c) stu ­ dia czasów nowożytnych. 7. Liturgia. 8. Teologia moralna, a) teologia m oral­ na w czasach starożytnych, b) teologia m oralna w czasach średniow iecznych,. c) teo lo g ia m oraln a w czasach now ożytnych. 9. A scetyka i m istyka chrześci­ jańska, a) studia ogólne tych zagadnień, b) m-anastycyzm, c) hagiografia. 10. M isje chrześcijańskie. 11. Ekum enizm. 12. Praw o k ościelne, a) studia ogól­ ne z praw a kościelnego, podręczniki i ogólne, 'wstępy, b) h istoria prawa,, c) źródła. 13. Laicy. 14. Kler. 15. Kuria rzym ska i k olegium kardynałów.. 16. W ładza w K ościele. Rozdział XVII. C h r z e ś c i j a ń s t w o p r o t e ­ s t a n c k i e . 1. Okres przed reform acją. 2. Ref-ormacja, a) źródła b ib liogra­ ficzne, b) studia ogólne dotyczące reform acji, c) źródła. 3. Luter i reform a­ cja w N iem czech, a) źródła b ibliograficzne, -b) studia ogólne dotyczące tego zagadnienia, c) m onografie. 4. K alw in i kalw inizm , a) K alw in, b) prace ogól­ ne, c) kalw inizm . 5. Zwingli, prace. 6. Hugonoci. 7. Reform acja w Anglii, i Szkocji, a) A nglia, b) Szkocja. 8. R eform acja w i.nnych krajach europ ej­

skich. 9. H istoria protestantyzm u, a) studia ogólne z h istorii protestantyzm u,. b) X IX - i X X -w ieczn y protestantyzm w Europie, c) religia w czasach now ożyt­ nych w A nglii, aa) stud ia ogóln e z tego zakresu, fab) duch oxfordski, d) póź­ niejsze K ościoły protestanckie, aa) m etodyści, bb) ew angelicy, cc) unitaria- n ie-socyn ian ie, dd) purytanie, ee) kw akrzy, e) p rotestantyzm w Niemczech, w czasach now ożytnych, f) -protestantyzm w A m eryce, aa) źródła bibliogra­ ficzne, bb) studia ogólne dotyczące tego zagadnienia, cc) teologia śm ierci Boga.. Rozdział XVIII. C h r z e ś c i j a ń s t w o p r a w o s ł a w n e . 1. Źródła -biblio­ graficzne. 2. Studia ogólne dotyczące tego zagadnienia. 3. L iturgia p raw o­ sławna, ascetyka i m istyka, teologia, a) liturgia, b) ascetyka i m istyka, c) teologia. 4. H istoria chrześcijaństw a praw osław nego, a) h istoria ogólna,, b) Grecja, c) Rosja. R ozdział XIX . C h r z e ś c i j a ń s t w o a i n n e r e :1 i- g i e. 1. Źródła bibliograficzne. 2. Studia ogólne dotyczące tych zagadnień. Część V.

Studia patrystyczne.

Pisma Święte.

R ozdział X X III. P i s m o ś w i ę t e — s -tu d 'li a o g ó l n e . 1. Źródła b ib lio ­ graficzne, a) Stary- T estam ent, b) Stary i N ow y Testam ent, c) N ow y T esta ­ m ent. 2. S łow nik i biblijne. 3. O ryginalne tek sty drukow ane, a) Stairy T esta­ m ent, b) N ow y T estam ent, c) w prow adzenie do tek stó w Starego i N ow ego Testam entu, Stary Testam ent, N ow y Testam ent. 4. Pom oce lin gw istyczn e.

M IĘ D Z Y N A R O D O W A B IB L IO G R A F IA R E L IG IO Z N A W S T W A

₂₂₃

a) Stary Testam ent: hebrajski i aram ejski, b) Septuagilnta i N ow y T esta­ ment: grecki. 5. W spółczesne w ydan ia an gielskie, a) historia wydań, b) tek sty angielskie i synopsy. 6. W prowadzenie do Pism a św., a) Stary Testament, b) N ow y T estam ent, c) ogólne w prow adzenia. 7. T eologia biblijna, a) Stary T estam ent, b) N ow y Testam ent, c) zagad n ien ie hiistoryczności Jezusa, d) w ia ­ ra w zm artw ychw stanie Jezusa. 8. A rcheologia, geografia i 'historia biblijna.. R ozdział XXIV. P i e r w o t n e c h r z e ś c i j a ń s t w o n a t l e h i s t o ­ r y c z n y m . 1. Starożytny judaizm pobiblijny, a) studia ogólne, b) odkrycia papiausów nad Morzem M artwym — Qumran, c) apokryfy — pseudoepi­ grafy Starego Testam entu. 2. Chrześcijaństw o p ierw otne, judaizm i gn osty- cyzm, a) chrześcijaństw o p ierw otn e i judaizm , b) apokryfy N owego T esta ­ m entu, e) gnostycyzm . 3. Tło Starego i N ow ego T estam entu, a) tło Starego Testam entu, b) tło N ow ego Testam entu. Rozdział XXV. I n t e r p r e t a c j a . P i s m a ś w., zgodności i kom entarze. 1. Interpretacje, a) ogólne (St. Test. i Now. Test.), b) Stary Testam ent, c) Nowy Testament. 2. Konkordancje hebrajskie, greckie, łacińskie, angielskie, hebrajsko-greckie, greckie — Septuaginta, grecki N ow y Testam ent, łacińska, grecko-angielska, an giel­ ska. 3. Komentarze, a) Stary Testament, b) Stary i N ow y Testam ent, c) Nowy Testament. Część VII: Czasopisma. Rozdział X XVI C z a s o p i s m a , z h i s t o r i i r e H g i i. R ozdział XXVII. C z a s o p i s m a i w y d a w ­ n i c t w a c i ą g ł e z p a t r y s t y k i i P i s m a ś w . 1. Czasopism a z p a­ trystyki i h istorii K ościoła. 2. Pism a św. 3. Teologii. W yżej podana k la sy ­ fikacja w yczerpuje w całości problem atykę zwłiązaną ,z religioznaw stw em .

Do bibliografii nie w eszła p o lsk a literatura religioznaw cza ani czaso­ pism a teologiczne. B ibliografia jest bardzo przydatnym inform atorem po roz­ ległej literaturze religioznaw czej dla badaczy i studentów . W P olsce dotąd: n ie posiadam y takiego inform atora. Zajm ujący się religiozn aw stw em mogą korzystać z ukazującej się b ib liografii teologii i prawa kanonicznego 2. P o ­ siadam y rów n ież bibliografię b ibliografii te o lo g ic z n e j3. Gdy chodzi o< lite ra ­ turę zagraniczną, ukazuje się publikacja ks. Romana N i r a pt.: Zagraniczne'

bibliografie teologicznie4.

Zestaw zagranicznych bibliografii teologicznych ks. N i r a obejmuje po­ zycje w ydane w ostatnich 30 latach, przy czym są pew ne w yjątki, gdzie w celu ukazania całości danej bibliografii podano rok ukazania się tom u pierwszego. Natom iast w tych dyscyplinach teologicznych, w których nie w y ­ dano w ostatnich latach żadnych bibliografii, podano starsze bibliografie.. Z tych w zględów w w ielu w ypadkach zam ieszczono bibliografie z I p o le w y

tego wieku.

W ykaz zagranicznych b ibliografii teologicznych p od zielon y został na trzy zasadnicze częśdi: 1. R eligioznaw stw o, 2. Teologia system atyczna, 3. Teologia, praktyczna. R eligioznaw stw o obejm uje b ibliografie ogólne teologii, b ib lio­ grafie narodowe, czasopism a i encyk lop ed ie, h istorię religili, teologii; b ib li-2 J. B a r , A. S c h 1 e t z, Polska bibliografia teologiczna za lata 1940—

1948, W arszawa 1969, s. 210; J. B a r , R. S o b a ń s k i , Polska bibliografia te o ­ logii i praiaa kanonicznego za la ta 1949— 1968, W arszaw a 1972, s. 455; P olska bibliografia teolo g ii i p ra w la kan onicznego za fo k 1969, pod red. J. B a r a ,

J. F r a n k o w s k i e g o , W arszawa 1971, s. 168; P olska bibliografia teo lo g ii

i p fa w a kanonicznego za rok 1970, pod red. J. B a r a , W arszawa 1972, ś. 80; P olska bibliografia n auk ko ścieln ych za rok 1971, pod red. J. B a r a , R. S o-

b a ń s k i e g o , W arszaw a 1973, s. 104; Zob. om ów ienie: R. N .ir , P olska b i­

bliografia teologii i p raw a kanonicznego za lata 1940—1970, Collectanea T h eo-

ilogica 43 (1973) z. 4, 169— 174.

8 R. N i r, P olskie b ibliografie teologiczne, Colloquium Salutis 4 (1973) 247—268.

224

stykę, historię K ościoła, patrologię, historię zakonów, hagiografię i refor­ m ację. Teologia system atyczn a obejm uje b ibliografie ■dotyczące teo lo g ii fu n ­ dam entalnej, ekum enizm u, teologii dogm atycznej, m ariologii, teologii m oral­ nej i teologii życia w ew nętrznego. T eologia praktyczna, objęła sw y m za się­ giem bibliografie z teologii pastoralnej, liturgiki, katechetyki, hom iletyki, misjologiii, m uzykologii i praw a kanonicznego. W poszczególnych d y scy p li­ nach n auk teologicznych zastosow ano następujący układ: najp ierw w y m ie­ n ia się b ibliografię ogólną, potem encyklopedie i bibliografie szczegółow e oraz b ibliografie osobow e teologów z tej dziedziny. W o p isie poszczególnej pozycji b ibliograficznej w ym ien ia się p ełn y tytu ł, rok początkow ego tomu i bieżącego oraz — w miarę m ożliwości — zw ięzły opis zawartości bibliogra­ fii. Wykaz jest pierwszą próbą inform acji o zagranicznych bibliografiach teologicznych na gruncie polskim.