Streszczenie
Artykuá odnosi siĊ do uwzglĊdnienia róĪnych aspektów problematyki przestrzeni w ramach e-gospodarki. PojĊcie przestrzeni rozumiane jest wieloaspektowo. W roz-waĪaniach ujĊto aspekt geograficzny (który nawet w e-gospodarce musi byü brany pod uwagĊ), wykorzystanie metodologii systemów informacji przestrzennej do opisu pro-cesów zachodzących w ramach e-gospodarki, a takĪe uwzglĊdniono problematykĊ przestrzeni abstrakcyjnych. W rozwaĪaniach wybrano kilka wątków, które wskazują moĪliwoĞci wykorzystania problematyki przestrzeni do deskrypcji procesów zachodzą-cych w ramach gospodarki elektronicznej (m.in. geograficzna analiza przedsiĊwziĊü elektronicznych, reguáa Toblera czy przestrzenna deskrypcja modeli procesów w e-gospodarce).
Sáowa kluczowe: zarządzanie przestrzenią, e-gospodarka, GIS, modelowanie procesów, reguáa Toblera
1. Wprowadzenie
Wspóáczesną gospodarkĊ coraz czĊĞciej postrzega siĊ przez pryzmat przestrzeni elektronicznej, w której zachodziü ma coraz wiĊcej procesów. Tymczasem nawet gospodarka elektroniczna moĪe byü postrzegana przez róĪne wymiary przestrzeni [17]. MoĪna teĪ na nią nakáadaü róĪnorodne kon-strukcje przestrzenne, wedáug których moĪna opisywaü zachodzące w niej procesy, dokonywaü róĪnego typu analiz czy planowaü nowe rodzaje aktywnoĞci. Przykáad przestrzeni informacyjnej zaproponowaá Stefanowicz [14].
Mapy są jednym z najstarszych narzĊdzi uáatwiających czáowiekowi opis oraz modelowanie otaczającej go rzeczywistoĞci. Przez wieki tworzone byáy podstawy kartografii, które rozwijaáy siĊ wraz z poszerzaniem siĊ wiedzy geograficznej, dokonywanej w trakcie odkryü geograficznych, a wspóáczeĞnie w związku z podjĊciem wypraw kosmicznych. Wspomniane zjawiska znacząco zwiĊkszyáo zakres wiedzy ludzkiej o otaczającym Ğwiecie.
Druga poáowa XX wieku zapisaáa siĊ w historii ludzkoĞci zastosowaniem i rozpowszechnie-niem narzĊdzi technologii informacyjnej. Zastosowanie komputerów i technologii sieciowych nie pozostaáo bez wpáywu na rozwój kartografii i przyczyniáo siĊ do powstania i upowszechnienia Geo-graficznych Systemów Informatycznych (GIS – ang. Geographic Information System) – m.in. [5], a nastĊpnie ich rozszerzonej wersji w postacji Systemów Informacji Przestrzennej (SIP) – rodzaje systemów opisują m.in. Litwin i Myrda [9]. RównoczeĞnie kartografowie oprócz narzĊdzi informa-tycznych, zaczĊli peániej wykorzystywaü równieĪ dorobek innych dziedzin wiedzy, takich jak m.in.: matematyka i statystyka, geologia, nauki przyrodnicze, ekonomia i inne.
Niniejszy artykuá poĞwiĊcony zostaá problematyce wykorzystania wybranych narzĊdzi analizy przestrzennej do opisu i modelowania procesów biznesowych zachodzących w gospodarce elektro-nicznej. W rozwaĪaniach wykorzystano wybrane zagadnienia z metodologii kartograficznej, takie jak: sposoby definiowania przestrzeni, symbolizacja i wizualizacja obiektów w przestrzeni oraz reguáĊ Toblera do opisywania róĪnego typu zbiorowoĞci [11]. Wspomniane zagadnienia zostaną wykorzystane do opisu i modelowania zjawisk zachodzących w ramach gospodarki elektronicznej. Artykuá ma charakter rozwaĪaĔ teoretycznych, mających na celu rozpoznanie moĪliwoĞci zastoso-wania wspomnianych narzĊdzi w zarządzaniu wybranymi aspektami gospodarki elektronicznej. 2. Charakterystyka Ğrodowisk w gospodarce elektonicznej
Przy opisie procesów zachodzących w ramach gospodarki elektronicznej pojĊcie przestrzeni jest przedstawione gáównie w kontekĞcie przestrzeni wirtualnej. Ukáad komputerów, technologii sieciowej i mobilnej tworzy infrastrukturĊ komunikacyjną, w której zachodziü mogą róĪnego typu procesy. Wspomniana infrastruktura wspiera ludzkie dziaáania i realizowane procesy. Pozwala ona takĪe na tworzenie nowych rodzajów relacji bazujących na stworzeniu nowego typu rzeczywistoĞci (ang. virtual reality) równolegáej do Ğwiata rzeczywistego (jej wczesne koncepcje prezentowaá Heim – [6]). Maáo tego procesy rzeczywiste i generowane w rzeczywistoĞci wirtualnej mogą siĊ wzajemnie przenikaü.
Z punktu widzenia gospodarczego, procesy realizowane z wykorzystaniem narzĊdzi technologii informacyjnej mogą mieü róĪnorakie znaczenie. Do potencjalnych dziaáaĔ moĪna zaliczyü m.in.:
x realizacjĊ procesów biznesowych z wykorzystaniem narzĊdzi technologii informacyj-nej,
x dziaáania mające na celu rozbudowĊ infrastruktury gospodarki elektronicznej, x budowĊ spoáecznoĞci wirtualnych.
Podstawowa czĊĞü dziaáalnoĞci w e-gospodarce polega na realizacji realnych procesów bizne-sowych z wykorzystaniem narzĊdzi IT. Wspomniane narzĊdzia są wykorzystywane m.in.: do komunikacji, szeroko rozumianego marketingu, organizowania dziaáalnoĞci logistycznej, przepáywu zasobów informacyjnych (gáównie pod postacią dokumentacji elektronicznej) oraz rozliczeĔ miĊdzy partnerami gospodarczymi i klientami.
Rozbudowa infrastruktury przebiega w dwóch podstawowych kierunkach: rozbudowy infra-struktury sieciowej oraz przedsiĊwziĊü elektronicznych. Rozbudowa infrainfra-struktury sieciowej to budowa i modernizacja sieci teleinformatycznych i mobilnych, doskonalenie oprogramowania, wy-miana sprzĊtu komputerowego. W związku z ciągle rosnącymi wymaganiami uĪytkowników jest to proces ciągáy, warunkujący utrzymanie i rozwój gospodarki elektronicznej. Warto zwróciü uwagĊ, Īe omawiane procesy generują nie tylko zmiany iloĞciowe, ale równieĪ jakoĞciowe (np. wprowa-dzanie nowych technologii przesyáania danych czy nowe standardy usáug sieciowych).
Na bazie infrastruktury teleinformatycznej mogą powstawaü róĪnego typu spoáecznoĞci, przed-siĊwziĊcia, procesy, które mają charakter wyáącznie wirtualny. JednakĪe mogą one przynosiü efekty w wymiarze realnym. Jako przykáady moĪna przytoczyü róznego typu portale spoáecznoĞciowe, gry oparte o funkcjonowanie w Ğwiecie wirtualnym, itp. Bardzo czĊsto udziaá w tego typu przedsiĊwziĊ-ciach związany jest z koniecznoĞcią ich finansowania w Ğwiecie realnym.
Jak widaü, procesy realizowane w ramach e-gospodarki są bardzo zróĪnicowane i mogą obej-mowaü róĪne Ğrodowiska. ĝrodowiska mogą byü tworzone na bazie jednego podmiotu
gospodarczego. Podmiot dziaáający w warunkach e-gospodarki moĪe mieü zróĪnicowaną strukturĊ organizacyjną i przestrzenną. ĝrodowisko moĪe byü rozszerzone o podmioty Ğwiadczące róĪnego typu usáugi na rzecz danego podmiotu (mowa tu o róĪnych odmianach outsourcingu wspieranego narzĊdziami IT). MoĪe ono równieĪ obejmowaü wiele podmiotów realizujących wspólnie przedsiĊ-wziĊcia gospodarcze. Wspomniane Ğrodowisko moĪe mieü charakter páynny ze wzglĊdu na fakt, Īe poszczególne podmioty mogą mieü swobodĊ angaĪowania siĊ w dane przedsiĊwziĊcia lub wycofy-wania siĊ z nich. Ponadto wraz ze spadkiem rentownoĞci dane przedsiĊwziĊcia mogą siĊ skoĔczyü, likwidując przy tym Ğrodowisko wspóápracy.
Tymczasem w e-gospodarce Ğrodowiska mogą byü równieĪ budowane przez spoáecznoĞci funk-cjonujące wokóá róĪnego typu portali spoáecznoĞciowych lub przedsiĊwziĊü organizowanych na bazie technologii chmury (CC – ang. CloudComputing) – patrz m.in. [12] czy spoáecznoĞci w CC – [8].
Dla celów zarządzania, rozwoju czy modyfikacji dziaáalnoĞci omawianych organizacji, proce-sów bądĨ spoáecznoĞci niezbĊdne jest gromadzenie danych, a nastĊpnie ich analiza. DziĊki niej kierownictwa organizacji, bądĨ integratorzy mogą okreĞlaü wyniki prowadzonej dziaáalnoĞci, a w efekcie ją racjonalizowaü.
Elementem konstytuującym Ğrodowiska e-gospodarki są narzĊdzia IT i funkcjonujące w ich ramach systemy informatyczne. Wspomniane narzĊdzia i systemy umoĪliwiają nawiązywanie no-wych kontaktów biznesono-wych czy wyszukiwanie potencjalnych partnerów. Nawiązywane kontakty umoĪliwiają podjĊcie wspólnych przedsiĊwziĊü biznesowych, gdzie przestrzeĔ geograficzna prze-staje byü czynnikiem ograniczającym. Pojawia siĊ wiĊc pytanie: czy problematyka przestrzeni moĪe byü wykorzystywana w badaniach procesów zachodzących w ramach gospodarki elektronicznej?
Zanim podjĊta zostanie próba odpowiedzi na powyĪsze pytanie warto zwróciü uwagĊ na pod-stawowe obszary funkcjonalne związane z dziaáalnoĞcią w ramach e-gospodarki. Do podstawowych obszarów naleĪy zaliczyü:
x organizacjĊ i zarządzanie, x procesy biznesowe, x marketing,
x logistykĊ.
Organizacja przedsiĊwziĊü w ramach e-gospodarki, podobnie jak w ramach gospodarki trady-cyjnej wymaga odpowiednich dziaáaĔ przedsiĊbiorczych oraz trafienia w odpowiedni ukáad potrzeb potencjalnych uĪytkowników. Ponadto wymaga integratora, który nie tylko okreĞli zasady dziaáania danego przedsiĊwziĊcia, ale bĊdzie równieĪ nazorowaá jego funkcjonowanie. Wyznaczy on równieĪ kryteria oceny przedsiĊwziĊcia (w ramach gospodarki elektronicznej nie zawsze muszą byü oce-niane gáównie przez pryzmat efektywnoĞci ekonomicznej) i na tej podstawie powinien dąĪyü do zwiĊkszania jego efektywnoĞci.
AtrakcyjnoĞü danego przedsiĊwziĊcia zaleĪy gáównie od funkcjonalnoĞci i moĪliwoĞci realiza-cji okreĞlonego typu procesów. Dodatkowym elementem zwiĊkszającym atrakcyjnoĞü moĪe byü rodzaj narzĊdzi technologicznych, jakie zostaną w nim zastosowane. Z jednej strony stosowanie nowoczesnych rozwiązaĔ pozwala na uzyskanie przewagi konkurencyjnej, z drugiej integrator musi zadbaü o to, aby wokóá przedsiĊwziĊcia nie wytworzyáo siĊ zjawisko wykluczenia technologicz-nego, co skutkowaü bĊdzie zmniejszeniem siĊ liczby potencjalnych uĪytkowników. W tej sytuacji opracowywane modele procesów powinny zaspokajaü potrzeby uĪytkowników, przy okazji porząd-kując zakres funkcjonalny przedsiĊwziĊcia. Istotną kwestią przy modelowaniu procesów powinno
byü okreĞlenie wszelkiego typu zasobów, jakie niezbĊdne są do realizacji poszczególnych procesów, a nawet wskazanie ich z dokáadnoĞcią do pojedynczych operacji tworzących poszczególne algo-rytmy procesów. Tego typu zadanie moĪe byü trudne ze wzglĊdu na róĪnorodnoĞü wymaganych zasobów. MoĪe jednak w przyszáoĞci uáatwiü realizacje poszczególnych procesów, umoĪliwiając dokonanie inwentaryzacji dostĊpnych i niezbĊdnych dla nich zasobów.
Trzecia kwestia to marketing przedsiĊwziĊcia. Poszczególne organizacje, które chcą funkcjo-nowaü w e-gospodarce, przedsiĊwziĊcia, a takĪe portale spoáecznoĞciowe muszą zadbaü o swój marketing w sieci. Ponadto dziaáalnoĞü marketingowa w sferze elektronicznej jest znacznie bardziej czuáa na wszelkiego typu wady, báĊdy czy niepowodzenia. UĪytkownicy czĊsto po wstĊpnych nie-powodzeniach stosunkowo áatwo zniechĊcają siĊ i rezygnują z korzystania z danego przedsiĊwziĊcia. A wtedy znacznie trudniej moĪna ich pozyskaü ponownie. W tej sytuacji istotna staje siĊ koniecznoĞü monitorowania stanu obecnoĞci przedsiĊwziĊcia w sieci (gáównie poprzez ocenĊ witryny przedsiĊwziĊcia – patrz m.in. [1]).
Mimo iĪ narzĊdzia technologii informacyjnej umoĪliwiają przesyáanie wybranych typów zaso-bów drogą elektroniczną (np. przepáywy finansowe, dokumentacji róznego typu, praca i kooperacja elektroniczna), w dalszym ciągu pewne grupy zasobów wymagają fizycznego przemieszczania. Przepáyw fizyczny zasobów stanowi uzupeánienie modeli e-biznesowych obejmujących róĪne grupy uĪytkowników (A – administracja, B – biznes, C – klient, E – pracownik, F – instytucja finansowa, itp.). W niektórych sytuacjach rola logistyki w gospodarce elektronicznej moĪe nawet ulegaü zwiĊk-szeniu. Wspomniane zjawisko jest związane m.in. z otwartoĞcią granic wspóáczesnych przedsiĊbiorstw, gdzie czĊĞü dziaáalnoĞci moĪe byü prowadzona przez inne podnioty. Nawiązywane porozumienia gospodarcze mogą obejmowaü coraz wiĊkszą liczbĊ podmiotów gospodarczych, umoĪliwiając przy tym zwiĊkszenie terytorialnego obszaru oddziaáywania danego podmiotu gospo-darczego.
3. Znaczenie przestrzeni w opisywaniu zjawisk zachodzących w gospodarce elektonicznej W niniejszych rozwaĪaniach problematyka przestrzeni w e-gospodarce nie zostaáa ograniczona wyáącznie do przestrzeni wirtualnej. NaleĪy zwróciü uwagĊ na fakt, Īe przepáywy zasobów mate-rialnych podlegają przepáywom geograficznym, które naleĪy zorganizowaü w taki sposób, aby zadowoliü klientów elektronicznych. Tworzenie wĊzáów sieci i powiązaĔ logistycznych w dalszym ciągu stanowią problem organizacyjny dla integratorów przedsiĊwziĊcia.
Wraz z rozwojem narzĊdzi technologii informacyjnej, coraz wiĊksze zastosowanie znalazáy one w kartografii, powodując powstanie i rozwój geograficznych systemów informacyjnych (GIS – ang. Geographic Information System). WspóáczeĞnie GIS to nie tylko narzĊdzia umoĪliwiające tworzenie i prezentacjĊ elektronicznych map, ale dziedzina wiedzy zajmująca siĊ opisem i wizualizacją prze-strzenną. Natomiast GIS podlegają ciągáemu rozwojowi prowadząc do powstania systemów informacji przestrzennej (ang. Spatial Information System) – patrz m.in.[10]. Wspomniane systemy zajmują siĊ nie tylko odtwarzaniem przestrzeni geograficznych, ale mogą byü wykorzystane do wi-zualizacji dowolnych zjawisk (np. mapy nieba w atronomii, mapy ciaáa w medycynie, itp.). Wspomniane systemy mogą byü równieĪ wykorzystywane do kartowania zupeánie abstrakcyjnych przestrzeni (np. przestrzenii matematycznych lub heurystycznych – patrz m.in. [15]).
Zastosowanie technologii przestrzennej do opisu zjawisk zachodzących w e-gospodarce moĪe bazowaü na synergii korzyĞci wynikających z wykorzystania metodologii kartograficznej oraz roz-wiązaĔ informatycznych. W niniejszych rozwaĪaniach wybrano wziĊto pod uwagĊ gáównie trzy nastĊpujące aspekty:
x przestrzeĔ geograficzną,
x wybrane aspekty metodologii GIS, x przestrzenie abstrakcyjne.
Funkcjonowanie w ramach e-gospodarki nie oznacza caákowitego abstrahowania od struktury przestrzennej, w ramach której dziaáaü bĊdzie dane przedsiĊwziĊcie. Problematyka przestrzeni geo-graficznej w przedsiĊwziĊciach elektronicznych powinna byü postrzegana przynajmniej z dwóch punktów widzenia:
x struktury przestrzennej tworzonego Ğrodowiska biznesowego,
x geograficznego zakresu oddziaáywania procesów, w które zaangaĪowana jest dana organizacja.
Struktura przestrzenna budowana jest na podstawie wáączania siĊ we wspóápracĊ kolejnych podmiotów. W początkowej fazie chodzi o pozyskiwanie jak najwiĊkszej liczby kooperantów i klientów. Dopiero po rozwiniĊciu prowadzonej dziaáalnoĞci moĪna podjąü próby racjonalizowania ukáadów poszczególnych procesów biznesowych w oparciu o kryteria geograficzne. Mowa tu za-równo o geograficznej lokalizacji podmiotów wspóápracujących, jak i koniecznoĞci uwzglĊdnienia uwarunkowaĔ logistycznych (m.in. ukáadów komunikacyjnych czy wystĊpowania niezbĊdnej sieci magazynowej).
Tworzenie przedsiĊwziĊü elektronicznych zazwyczaj ma na celu poszerzenie przestrzennego zakresu oddziaáywania. Chodzi gáównie o pozyskiwanie klientów w nowych rynkach. MoĪna to robiü wáasnymi siáami, jednakĪe w ramach gospodarki elektronicznej moĪna tworzyü porozumienia gospodarcze. DziĊki temu zwiĊkszają siĊ moĪliwoĞci pozyskiwania zasobów, a takĪe roĞnie siáa oddziaáywania na rynku. W niektórych segmentach rynku podjĊcie aktywnoĞci w zakresie gospo-darki elektronicznej oznacza przyjĊcie strategii defensywnej mającej na celu utrzymanie dotychczasowej pozycji biznesowej.
Do ewidencji, analizy i wizualizacji struktury przestrzennej oraz organizacyjnej wykorzystaü moĪna systemy GIS. Mogą one opisywaü nie tylko stan Ğrodowiska danego przedsiĊwziĊcia, ale takĪe prezentowaü stan otoczenia, o ile dostawca systemu posiada odpowiednie Ĩródáa danych, które bazowaü bĊdą na zasobach informacyjnych odpowiedniej jakoĞci (muszą byü m.in.: prawdziwe, spójne, peáne, itp.). Zarówno metody pozyskiwania zasobów informacyjnych, jak i ich przetwarza-nie moĪe bazowaü na technologii GIS. Analiza i wizualizacja moĪe dotyczyü zarówno statycznych ukáadów (takich jak opis stanu Ğrodowiska), jak i dynamicznych (wizualizacja przebiegu realizacji konkretnych procesów).
Wizualizacja realizowanych procesów w ramach e-gospodarki w oparciu o przestrzenie geo-graficzne moĪe byü niezrozumiaáa lub nieczytelna dla uĪytkowników. Dlatego deskrypcjĊ wspomnianych procesów moĪna dokonaü w oparciu o przestrzenie astrakcyjne. Wspomniane prze-strzenie mogą byü zdefiniowane dla potrzeb danego przedsiĊwziĊcia. MoĪna je zbudowaü na podstawie zdefiniowanego ukáadu wspóárzĊdnych, rachunku macierzowo-wektorowego, bądĨ sztucznej przestrzeni heurystycznej zbudowanej np. na podstawie struktury organizacyjnej z uwzglĊdnieniem map przepáywów miĊdzy jednostkami organizacyjnymi.
Definiowanie powiązaĔ miĊdzy jednostkami moĪe siĊ odbywaü na podstawie peánych modeli biznesowych opracowanych w trakcie kodyfikacji procesów w Ğrodowisku. Modele biznesowe mogą byü opisane w narzĊdziach sáuĪących do modelowania procesów takich jak m.in.: UML (Uni-fied Modeling Language), BPMN (Business Process Modeling Notation), BPEL (Business Process Execution Language) czy OWL (Web Ontology Language) – odwoáania do zastosowania wspo-mnianych narzĊdzi m.in. w [2], [3], [4]. JednakĪe przy modelowaniu procesów opracowanie wyáacznie algorytmów jest obecnie dalece niewystarczające. W związku z tym przy opracowywaniu instrukcji dla przedsiĊbiorstwa lub danego Ğrodowiska niezbĊdny staje siĊ peániejszy opis modelu procesu (patrz tab.1).
Tabela 1. Elementy opisu modelowanych procesów biznesowych
Sytuacja wywo áu-jąca operacjĊ Operacja Efekt operacji
Aktor Zasoby
Dokumen-tacja WskaĨniki efektyw-noĞci CzĊĞü czynno-Ğciowa CzĊĞü ar-gumentow a W1 O1 E1-1 E1-n1 W2 = E1-1 O2 E2 -1 E2-n2 Wskazanie czynnika wywo áują-cego operacjĊ
CzynnoĞü Argument Opis moĪliwych efektów operacji Wskazany aktor Wymagane zasoby Genero-wane doku-menty Warunki konieczne WskaĨniki oceny
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [7].
Przedstawione w tablicy 1 tytuáy kolumn prezentują elementy opisujące zaprojektowane pro-cesy. Tabele opisujące instrukcje realizacyjne do procesów mogą byü czytelne dla uĪytkowników. Inaczej sprawa ma siĊ z prezentacją stanu realizacji bieĪących procesów. W tym wypadku descryp-cja przestrzenna pozwala na równoczesną wizualizacjĊ stanu realizacji wielu procesów. Wspomniana wizualizacja moĪe siĊ odbywaü z wielu róĪnych punktów widzenia, co uzaleĪnione jest jedynie od posiadania odpowiednich danych.
4. Podstawowe narzĊdzia IT stosowane w zarządzaniu przestrzeniami w e-gospodarce Funkcjonowanie e-gospodarki z zaáoĪenia bazuje na wykorzystywaniu technologii informacyj-nej. W niniejszych rozwaĪaniach stosowane narzĊdzia IT podzielono wedáug dwóch kryteriów:
x infrastrukturalnego, x uĪytkowego.
W ramach podziaáu infrastrukturalnego narzĊdzia IT podzielone zostaáy wedáug ich roli peánio-nej w ramach infrastruktury informacyjno-komunikacyjpeánio-nej. Wspomniane narzĊdzia moĪna podzieliü na: rozwiązania sieciowe, zastosowania mobilne i stacjonarne systemy informatyczne.
Rozwiązania sieciowe związane są z organizacją i funkcjonowaniem caáej infrastruktury sie-ciowej. WspóáczeĞnie znaczna czĊĞü e-gospodarki bazuje na sieci Internet. Stosowane protokoáy sieciowe okreĞlają zasady adresacji uĪytkowników w sieci. DziĊki temu moĪna identyfikowaü
w przybliĪeniu do kraju, regionu a czasami nawet miasta skąd pochodzą uĪytkownicy, którzy weszli z daną organizacją w kontakt elektroniczny. Stąd wspomniane narzĊdzia moĪna wykorzystywaü do geograficznej analizy zakresu oddziaáywania danego przedsiĊwziĊcia.
Rozwiązania mobilne miaáy w zamierzeniach uáatwiü procesy komunikacyjne. Mogą to byü róĪne urządzenia, począwszy od telefonów komórkowych, poprzez smartfony, tablety i inne urzą-dzenia mobilne. Do tych ostatnich moĪna równieĪ zaliczyü lokalizatory bazujące na technologii GPS (a takĪe GLONASS czy Beidou, a w przyszáoĞci takĪe Galileo – patrz m.in. [13]). Wspomniane urzadzenia pozwalają na usprawnienia procesów komunikacji i transportu, ale umoĪliwiają one rów-nieĪ moĪliwoĞci analizy geograficznej róĪnego typu dziaáaĔ realizowanych w ramach e-gospodarki. Stacjonarne systemy informatyczne stosowane przez poszczególnych uĪytkowników – uczest-ników przedsiĊwziĊü elektronicznych stanowią podstawowe Ĩródáo danych o procesach zachodzących w danym Ğrodowisku. Ich celem jest ewidencja danych o wszystkich istotnych zda-rzeniach gospodarczych. Lokalizacja poszczególnych komputerów moĪe jednoznacznie wskazywaü geograficzne miejsca zachodzenia zdarzeĔ istotnych dla danego przedsiĊwziĊcia. Dodatkowo opis zdarzeĔ moĪe zawieraü dane przestrzenne zwiĊkszające zakres informacyjny potencjalnych analiz o charakterze geograficznym.
Z punktu widzenia uĪytkowego systemy informatyczne funkcjonujące w ramach e-gospodarki moĪna podzieliü na:
x systemy informatyczne przedsiĊbiorstw,
x usáugi sieciowe i przedsiĊwziĊcia elektroniczne funkcjonujące w sieciach rozlegáych, x narzĊdzia do modelowania procesów biznesowych.
W przedsiĊbiorstwach mogą byü stosowane róĪne typy systemów informatycznych takich jak m.in.: (MRP/ERP i jego nadbudowa w postaci systemów klasy Business Intelligence, CAD/CAM, CRM, SCM czy GIS – o potrzebie ich integracji patrz [16]). Wspomniane systemy umoĪliwiają gro-madzenie i przetwarzanie danych. DziĊki nim moĪna równieĪ analizowaü opisywane przez nie zjawiska w wymiarze przestrzennym. Wspomniane systemy są coraz mocniej ze sobą integrowane w ramach poszczególnych organizacji, a takĪe posiadają odpowiednie interfejsy umoĪliwiające ich komunikacjĊ z systemami partnerów gospodarczych.
Podstawowy ciĊĪar realizacji procesów w ramach e-gospodarki spoczywa na usáugach siecio-wych i przedsiĊwziĊciach elektronicznych. W ich ramach dokonuje siĊ m.in.: pozyskiwanie partnerów gospodarczych, dziĊki nim dokonuje siĊ transferu wiedzy, organizuje przedsiĊwziĊcia, itp. Bardzo czĊsto dane o zachodzących procesach są nastĊpnie przekazywane do wewnĊtrznych systemów informatycznych poszczególnych partnerów (np. elektroniczne operacje finansowe).
Trzeci element stanowią narzĊdzia modelowania procesów biznesowych. W związku z tym, Īe procesy zachodzące w e-gospodarce w znacznej mierze są realizowane przez systemy informa-tyczne, niezbĊdne jest ustalenie odpowiedniego poziomu automatyzacji realizowanych procesów. W tym celu moĪna modelowaü procesy, a nastĊpnie stosowaü je jako dziaáania powielarne. Dyspo-nując jednolitymi procedurami realizacji procesów, moĪna je w okreĞlony sposób analizowaü (np. z punktu widzenia ich skutecznoĞci, efektywnoĞci czy aktualnego stanu realizacji). Wspomniane procedury mogą byü równieĪ analizowane z zastosowaniem narzĊdzi umoĪliwiających wizualizacjĊ przestrzenną (zarówno w przestrzeniach geograficznych, jak i heurystycznych). W ten sposób na bieĪąco moĪna wizualizowaü stan opisanych w systemach informatycznych procesów.
5. Wybrane aspekty geograficznej prezentacji dotyczące e-gospodarki
Potrzeby ekonomiczne wymuszają zwiĊkszenie jakoĞci procesów logistycznych realizowanych w ramach e-gospodarki. Coraz wiĊkszy wysiáek jest káadziony na skutecznoĞü, punktualnoĞü i bez-pieczeĔstwo przesyáek. Podmioty logistyczne wspierające procesy zachodzące w e-gospodarce muszą byü przygotowane na wspomniany wzrost wymagaĔ. Do ich bieĪącej dziaáalnoĞci niezbĊdne staje siĊ zastosowanie narzĊdzi wykorzystujących oprogramowanie GIS. Nie chodzi tu zresztą tylko o mapy, ale równieĪ o narzĊdzia pokazujące stan szlaków komunikacyjnych on-line. Ponadto wiele podmiotów udostĊpnia narzĊdzia umoĪliwiające bieĪące Ğledzenie transportu przesyáki.
Biorąc pod uwagĊ powyĪsze rozwaĪania, trudno pominąc problematykĊ przestrzeni geograficz-nej w zarządzaniu przedsiĊwziĊciami realizowanymi w ramach e-gospodarki. Zwáaszcza chodzi o te przedsiĊwziĊcia, w których istotną rolĊ odgrywa fizyczny przepáyw zasobów materialnych (począwszy od surowców poprzez póáfabrykaty, wyroby gotowe, a skoĔczywszy na gospodarce
odpadami, gdzie wspóáczeĞnie wątek ekologiczny nabiera coraz wiĊkszego znaczenia).
JednakĪe nie tylko w ramach przepáywów materialnych znaczenie ma przestrzeĔ geograficzna. Istotna jest ona równieĪ w dziaáaniach marketingowych. Wizualizacja zasobów relacyjnych, badanie potrzeb i gustów klientów, szukanie wspólnych cech to zadania sáuĪb marketingowych dziaáających w ramach e-gospodarki. Ich dziaáalnoĞü wymaga m.in. dbania o wizerunek przedsiĊwziĊcia, nawią-zywania relacji w ramach tworzonych spoáecznoĞci czy poszukiwanie nowych klientów. W tych dziaáaniach równieĪ przydatne mogą byü narzĊdzia GIS, które umoĪliwiają analizĊ rozkáadu prze-strzennego oddziaáywania danego przedsiĊwziĊcia. W krĊgu zainteresowaĔ sáuĪb marketingowych powinny byü m.in. spoáecznoĞci elektroniczne o pokrewnych zainteresowaniach, które mogą prze-nosiü przedkáadane oferty w ramach wáasnych Ğrodowisk. MnogoĞü wystĊpujących Ğrodowisk wystĊpujących w Internecie, czasami ich wzajemne antagonistyczne nastawienie wzglĊdem siebie wymusza na marketingowcach koniecznoĞü wyboru. Jednym z czynników moĪe byü analiza geo-graficzna, która uáatwi oszacowanie zakresu oddziaáywania, spoistoĞü spoáecznoĞci oraz jej liczebnoĞü. Dobór odpowiednich spoáecznoĞci do wspóápracy moĪe uáatwiaü wchodzenie na kolejne lokalne rynki.
Ekspansja na kolejne regiony moĪe byü realizowana etapami: 1. Nawiązanie relacji elektronicznych,
2. Powstanie punktów sprzedaĪy,
3. Tworzenie punktów obsáugi klienta (serwisowych), 4. Lokalizacja podmiotów produkcyjnych.
Wspomniana ekspansja moĪe odbywaü siĊ wáasnymi zasobami lub poprzez pozyskiwanie part-nerów gospodarczych na danym terenie. W kaĪdym razie podjĊcie stosownych dziaáaĔ powinno byü poprzedzone analizą geograficzną z uwzglĊdnieniem potencjaáu danego regionu oraz analizami eko-nomicznymi i przestrzennymi (np. zamoĪnoĞü terenu, warunki demograficzne, komunikacyjne, moĪliwoĞci pozyskania partnerów czy terenów inwestycyjnych).
W podobny sposób moĪna oceniaü funkcjonowanie poszczególnych jadnostek organizacyj-nych. Efekty dziaáalnoĞci moĪna prezentowaü na mapach przedstawiających wyniki poszczególnych jednostek lub histodiagramy wizualizujące wyniki dziaáalnoĞci w poszczególnych regionach. Wykorzystując systemy informatyczne, w których ewidencjonowane są dane dotyczące zdarzeĔ go-spodarczych mapy mogą byü na bieĪąco aktualizowane, przedstawiaü wyniki w wybranych
przedziaáach czasowych i wedáug róĪnych kryteriów (o ile tylko odpowiednie dane Ĩródáowe są ewidencjonowane).
6. Wybrane aspekty geograficznej prezentacji dotyczące e-gospodarki
Wykorzystanie metodologii przestrzennej do opisu procesów zachodzących w ramach e-gospo-darki nie odnosi siĊ wyáącznie do wizualizacji na mapach. Obserwacje i badania, metody zbierania danych czy wreszcie sam proces tworzenia map doprowadziáy do powstania dziedziny wiedzy dys-ponującej wáasną metodologią. Kartografia, a wspóáczeĞnie technologie GIS dysponują caáoksztaátem metod stosowanych na kaĪdym etapie tworzenia i wizualizacji map. Wspóáczesne metodologie GIS obejmują zakresem swoich zainteresowaĔ m.in. takie zagadnienia jak:
x OkreĞlanie Ĩródeá danych,
x Szacowanie jakoĞci danych i analizĊ poziomu báĊdów, x GeneralizacjĊ danych i skalowanie map,
x Badanie wáaĞciwoĞci kartowanych obiektów, x SymbolizacjĊ obiektów na mapie.
Podstawową zaletą wizualizacji kartograficznej jest moĪliwoĞü prezentacji stanu wielu róĪnego typu obiektów równoczeĞnie. MoĪna wskazaü równieĪ ich znaczenie w ramach prezentowanej zbio-rowoĞci, a takĪe uzyskaü peániejszy opis poszczególnych obiektów wykorzystując np. hiperáącza podpiĊte pod elektroniczne mapy.
W niniejszych rozwaĪaniach jako przykáad wykorzystania elementu metodologii kartograficz-nej do opisu zjawisk zachodzących w e-gospodarce wykorzystano reguáĊ Toblera. Nazywana jest ona pierwszym prawem geografii i mówi „wszystkie obiekty są ze sobą powiązane, a siáa tych po-wiązaĔ maleje wraz ze wzrostem odlegáoĞci miĊdzy nimi” [11, s.67].
W geografii zastosowanie wspomnianej reguáy wynika z realnej lokalizacji poszczególnych obiektów. Definiowanie przestrzeni polega na okreĞleniu reguá odwzorowania danego wycinka po-wierzchni ziemi. Przy deskrypcji Ğrodowisk e-gospodarki sytuacja jest bardziej skomplikowana. Wizualizacji moĪna dokonywaü na bazie realnych przestrzeni geograficznych, ale moĪna równieĪ definiowaü przestrzenie heurystyczne, gdzie lokalizacja obiektów na mapie moĪe odbywaü siĊ na zasadzie losowej.
Wizualizacja na bazie przestrzeni geograficznych moĪe obejmowaü bardzo wiele cech. Lokali-zacja obiektów na mapie odbywa siĊ na bazie ich realnego poáoĪenia. Obiekty wizualizowane są na podstawie wartoĞci atrybutu opisującego (czyli wedáug wartoĞci kryterium na podstawie którego dany obiekt jest wizualizowany). Zmieniając atrybut opisujący okreĞlający wizualizacjĊ danej zbio-rowoĞci na mapie moĪna zmieniaü rolĊ i znaczenie prezentowanych obiektów (przykáad Nowy Jork i Los Angeles na mapach USA: ogólnogeograficznej i administracyjnej – jak wiadomo te dwa naj-ludniejsze miasta kraju nie są stolicami stanów, na terenie których leĪą).
Drugą kwestią, jaką naleĪy braü pod uwagĊ, są relacje zachodzące miĊdzy zbiorowoĞciami pre-zentowanymi na mapie. Wspomniane relacje moĪna opisywaü wykorzystując reguáy logiki deskrypcyjnej patrz m.in. [18]. JednakĪe budowanie modeli bazujących na duĪej liczbie róĪnorod-nych zbiorowoĞci moĪe prowadziü do tworzenia bardzo skomplikowaróĪnorod-nych modeli, które na maáoskalowych mapach mogą utrudniaü procesy wizualizacji.
Zastosowanie reguáy Toblera do opisu zjawisk e-gospodarki polega na wskazaniu zasad powią-zaĔ miĊdzy poszczególnymi typami obiektów oraz wystĊpowania podobnych wartoĞci cech
w ukáadach regionalnych. Jak wspomniano, mapy umoĪliwiają wizualizacjĊ wielu typów zbiorowo-Ğci równoczeĞnie. Stosując technologiĊ GIS moĪna zmieniaü kryteria wizualizacji poszczególnych zbiorowoĞci. DziĊki wielokryterialnej wizualizacji moĪna wyszukiwaü na mapach zgromadzenia obiektów symbolizowanych przy pomocy podobnych symboli. Dane dziaáania moĪna wykonywaü manualnie lub stosowaü narzĊdzia wyszukiwania geometrycznego w edytorach map (wspomniane narzĊdzia dziaáają na podobnych zasadach jak procedury wyszukiwania okreĞlonych typów POI – ang. Point of Interest). Innym sposobem wyszukiwania podobieĔstw moĪe byü wskazywanie wy-stĊpowania podobnych relacji obiektów jednego typu zbiorowoĞci z obiektami innych typów zbiorowoĞci (np. do domów na danej ulicy podpiĊte zostaną media od tych samych dostawców).
Z kolei na mapach heurystycznych moĪna bĊdzie wykorzystywaü reguáĊ Toblera do prób kla-syfikacji obiektów wybranych zbiorowoĞci. Wykorzystując zasady podobnej wizualizacji lub podobnych relacji moĪna klasyfikowaü obiekty w ramach zbiorowoĞci. PowyĪsze metody klasyfi-kacji moĪna wykorzystywaü do szacowania oceny poszczególnych elementów Ğrodowiska w skali przedsiĊwziĊcia elektronicznego.
7. Przestrzenna wizualizacja procesów biznesowych w e-gospodarce
W gospodarce elektronicznej wiele operacji w ramach procesów odbywa siĊ automatycznie. Ingerencja ludzka odbywa siĊ wówczas tylko w sytuacji pojawienia siĊ zakáócenia lub w sposób losowy. Znaczna czĊĞü dziaáaĔ odbywa siĊ na bazie zautomatyzowanych procedur. Wspomniane procedury czĊsto są opracowywane z wykorzystaniem narzĊdzi modelowania biznesowego. Zapro-jektowane procedury mają stanowiü elektroniczną instrukcjĊ realizowanych w danym Ğrodowisku procesów. Dla integratora przedsiĊwziĊcia elektronicznego istotne jest okreĞlenie stanu realizowa-nych procesów oraz efektywnoĞü zaangaĪowanych aktorów.
Zastosowanie map elektronicznych do zarządzania procesowego paradoksalnie nie odwoáa siĊ wyáącznie do map procesów, które de facto są schematami. Zadaniem proponowanych map bĊdzie wizualizacja aktualnie realizowanych w ramach Ğrodowiska procesów. Wspomniane zadanie moĪna realizowaü na trzy róĪne sposoby, wykorzystując w tym celu:
x mapy (schematy) procesów,
x mapy geograficzne z prezentacją realnej lokalizacji zaangaĪowanych aktorów, x przestrzenie heurystyczne.
Mapy (schematy) procesów są przygotowywane gáównie z myĞlą o projekcie algorytmu pro-cesu. Wszelkie dodatkowe dane (typu aktor czy wymagane zasoby) są rozwiniĊciem klasycznych map procesów. W sytuacji realizacji wielu róĪnych procesów równoczeĞnie czytelnoĞü zapisu sche-matu czy tablicy opisującej wiele procesów moĪe byü niewystarczająca, zwáaszcza gdy wymagane bĊdzie wskazanie konkretnych aktorów.
Mapy geograficzne umoĪliwiają wizualizacjĊ kilku aspektów w zarządzaniu procesowym. Po-zwalają na wskazanie aspektów logistycznych w realizowanych procesach, wskazują na obciąĪenie aktorów w ramach danego przedsiĊwziĊcia, szacując ich efektywnoĞü. Gáówną zbiorowoĞcią wizu-alizowaną na omawianych mapach bĊdą aktorzy. To do nich dopasowany bĊdzie sposób prezentacji. Ich rozmieszczenie na mapie uzaleĪnione bĊdzie od ich fizycznej lokalizacji. JednakĪe sama wizu-alizacja moĪe siĊ odbywaü wedáug wielu róĪnych kryteriów. Dodatkowo w trakcie wizualizacji mogą byü zaprezentowane zasoby, jakie zostaáy wykorzystane przez poszczególnych aktorów.
Przestrzenie heurystyczne mogą byü zastosowane, gdy przy wizualizacji waĪniejsze od geogra-ficznego poáoĪenia aktorów, bĊdą ich wzajemne relacje. Wówczas poszczególnym aktorom moĪna bĊdzie nadaü inne atrybuty przestrzenne, które wyznaczą ich lokalizacjĊ na mapie. Generalnie na-danie okreĞlonych atrybutów przestrzennych oznaczaü bĊdzie, Īe dany obiekt wystĊpowaü bĊdzie na mapie zawsze w tym samym miejscu. Pozostaáe aspekty wizualizacji powinny byü rozwiązane w podobny sposób, jak przy wykorzystaniu map geograficznych.
8. Podsumowanie
W zaprezentowanych rozwaĪaniach przedstawiono tylko niewielki wycinek moĪliwoĞci syste-mów informacji przestrzennej, które mogą byü wykorzystane do opisywania zdarzeĔ, zjawisk czy procesów, które realizowane są w ramach e-gospodarki. Niniejsze rozwaĪania miaáy charakter wstĊpny. Traktowane byáy jako ogólny przegląd moĪliwoĞci i uwarunkowaĔ zastosowania wybra-nych aspektów przestrzenwybra-nych do opisu dziaáalnoĞci realizowanej w ramach e-gospodarki.
W rozwaĪaniach wskazano kierunki potencjalnych zastosowaĔ technologii GIS, bardziej szcze-góáowo skupiając siĊ na wybranych aspektach. Sam temat jest stosunkowo ĞwieĪy, poniewaĪ rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnej, geograficznych systemów informatycznych oraz narzĊ-dzi modelowania procesów biznesowych odbywaáy siĊ stosunkowo niezaleĪnie. Dopiero uzyskując pewien poziom rozwoju pojawia siĊ pytanie, do jakiego stopnia wspomniane w niniejszym artykule technologie mogą siĊ rozwijaü i wzajemnie integrowaü.
RównieĪ aspekt aplikacyjny zostaá potraktowany bardziej koncepcyjnie. Aczkolwiek prace nad gáĊbszym zastosowaniem technologii GIS w ramach e-gospodarki są inspirowane i naleĪy siĊ spo-dziewaü, Īe w przyszáoĞci bĊdą siĊ one rozwijaü.
Bibliografia
[1] Dziembaáa M., SáaboĔ M., Wybrane element oceny witryn Internetowych, W Systemy Wspomagania Organizacji SWO 2008. Informatyka Ekonomiczna jako dziedzina wiedzy. Praca pod red. M. PaĔkowskiej, T. PorĊbskiej-Miąc, H. Sroki, Wydawnictwo AE Katowice, 2008.
[2] Gawin B., Marcinkowski B., Symulacja procesów biznesowych. Standardy BPMSi BPMN w praktyce. Wydawnictwo HELION, Gliwice 2013.
[3] Gerth C., Business Process Models. Change Management, Ed. By Springer-Verlag Berlin-Heidelberg 2013.
[4] Goáuchowski J., Smolarek M. (red.), Semantyczne modelowanie organizacji, Wydawnictwo Difin S.A., Warszawa 2014.
[5] Harvey F., A primer of GIS. Fundamental Geographic and cartographic Concepts, The Guilford Press New Yory, London 2008.
[6] Heim M., The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press, New York – Oxford 1993.
[7] Jelonek D., StĊpniak C., Dynamic Business process Modelling in Organization, in “People Knowledge and Modern Technologies in the Management of Contemporary Organizations. Theoretical and Practical Approaches”. Ed. By. Csaba Balint Illes and Felicjan Bylok, Goddolo 2013.
[8] Jelonek D., StĊpniak C., Turek T., The Concept of Building Regional Business Spatial Community, In ICETE 2013 10th International Joint Conference on e-Business and
Telecommunications. Preceedings, 29-31 July 2013, Reykjavik, Iceland 2013.
[9] Litwin L., Myrda G., Systemy informacji geograficznej. Zarządzanie danymi przestrzennymi w GIS, SIP, SIT, LIS, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2005.
[10] Longley P., Goodchild M., Maguire D., Rhind D. (red), Geographical Information Systems. Abriget. Principles, Technigues, Management, and Applications. Second Edition. John Wiley and Sons. Hoboken, New Jersey, USA 2005.
[11] Longley P.A., Goodchild M.F., Maguire D.J., Rhind D.W., GIS Teoria i praktyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
[12] Madhavaiah C., Bashir I., Shafi S.I., Defining CloudComputing In Business Perspective: A Review of Research, MDI SAGE Publications, Vision, vol. 16, no. 3 pp 163 – 173, 2012. [13] Narkiewicz J., GPS i inne satelitarne systemy nawigacyjne, Wyd. Komunikacji i àącznoĞci.
Warszawa 2007.
[14] Stefanowicz B., Informacja, Wyd. SGH, Warszawa 2004.
[15] StĊpniak C., Wybrane kierunki zastosowaĔ systemów informacji przestrzennej w spoáeczeĔstwie informacyjnym. W Zeszyty Naukowe nr 597 „E-gospodarka w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju. CzĊĞü I. Wyd. Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin 2010. [16] StĊpniak C., Turek T., Integration of Spatial Information Resources on the ex ample of Utility Companies in CzĊstochowa Region. In Online Journal of Applied Knowledge Management. A Publication of the International Institute for Applied Knowledge Management.Vol. 2 Issue 2, 2014 pp. 97 – 108. 2014.
[17] Tapscott D., Gospodarka cyfrowa, Wyd. Business Press, Warszawa 1998.
[18] Weber I., Semantic Methods to Execution-level Business Process Modeling. Modeling Support Through Process Verification and Service Composition. Ed. By Springer-Verlag Berlin-Heidelberg 2009.
SELECTED ASPECTS OF THE SPATIAL MANAGEMENT OF E-ECONOMY
Summary
The article refers to the inclusion of various aspects of the problem of space in the e-economy. The concept of space is defined as multifaceted. The discussion recog-nized the geographical aspect (which, even in the e-economy, must be taken into account), the use of spatial information systems methodology to describe the processes occurring in the e-economy, as well as the problems of abstract spaces, were taken into account. In the study, several topics that indicate the possibility of using space issues for description of processes connected with the e-economy (eg geographical analysis of electronic projects, the rule of Tobler or spatial description of process models in the e-economy) were selected to be considered.
Keywords: spatial management, e-economy, gis, procesess modelling, tobler’s rule
Cezary StĊpniak
Katedra Informatyki Ekonomicznej Wydziaá Zarządzania
Politechnika CzĊstochowska
ul. Dąbrowskiego 69, 42-201 CzĊstochowa e-mail: cezary.stepniak@gmail.com
